Soyqirimi: tarixin qanlı salnaməsi
Yüklə 29,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
miş, xristianlıq qəbul edilən vaxtda isə Osroyena artıq çoxdan müstəqil idi. Həmin tarixçilər bu cür təhriflərdən əlavə Osro yena tərəfindən xristianlığın birinci qəbul edilməsinin əhəmiy yətini hər vasitə ilə azaltmağa çalışırlar. Onlar iddia edirlər ki, xristianlığın qəbui edilməsi V Abqarın (VIII Manunun) İsa Məsih ilə yazışması barədə apokrif rəvayətlə bağlı olmuşdur. Edessa çarının kiminlə yazışmasından və şəxsən onun xristi anlığı qəbul etməsinin həqiqi səbəblərindən asılı olmayaraq, fakt faktlığında qalır - bu gün qonşu ölkənin yalançı təbliğatı nə qədər cəhd göstərsə də, xristianlıq ermənilərdən bir əsrdən çox əvvəl məhz Osroyenacla rəsmi din olmuşdur. Serj Sarkisyan ibarə ilə qədim yunan coğrafiyaşünası Stra- bona istinad edərək bildirmişdir ki, guya o, ermənilərin Cə nubi Qafqazda avtoxton olmasını qeyd etmişdir. Əslində isə Strabon bu ərazilərin erməni çarları tərəfindən başqa dövlət lərdən və xalqlardan işğal yolu ilə ələ keçirildiyini göstərir. Strabon ermənilərin özgə torpaqlarını ələ keçirmək meylini hələ o vaxt görmüş və öz kitabında yazmışdır: «Əvvəllər kiçik bir ölkə olmuş Ermənistan Artaksiya və Zariadriya müharibə ləri nəticəsində böyümüşdür. Onlar əvvəlcə Böyük Antioxun sərkərdələri olmuş, o, məğlub olandan sonra isə çar olmuşdu lar (bunlardan birincisi Sofena, Akisena, Odomantida və bəzi başqa vilayətlərin çarı, sonuncusu isə Artaksata ətrafındakı öl kənin çarı olmuşdur); onlar ətrafdakı xalqların vilayətlərinin bir hissəsini qopararaq öz ərazilərini birlikdə genişləndirmiş lər; onlar midiyalılardan Kaspiana, Favnitida və Basoropedanı, iberlərdən dağətəyi Pariadra, Xorzen və Kür çayının o tayında yerləşən Qoqarenanı; həliblərdən və mosineklərdən Kareniti- da və Kiçik Ermənistanla həmsərhəd və onun bir hissəsi olan Kserksenanı; kataonlardan Akilisenanı və Antitavr ətrafındakı 28
vilayəti və nəhayət, suriyalılarclan Taroniticlanı qoparmışdı lar»12. Bundan əlavə, Strabon xüsusi qeyd edirdi ki, ermənilər işğal etdikləri ərazilərdə istila olunmuş xalqları assimilyasiya etməyə çalışırdılar: «Buna görə indi həmin xalqların hamısı bir dildə danışır»13. Ermənistan prezidentinin komandasında Strabonun sözlərini çox maraqlı şəkildə şərh edirlər. Onların məntiqinə görə, əgər erməni çarları başqa xalqların ərazilərini işğal etmişlərsə, onda ermənilər həmin torpaqlarda dərhal «avtoxton» olurdular. Qeyd etmək lazımdır ki, Ermənistan müstəqil dövlət kimi çox qısa müddət mövcud olmuşdur. Tarixdən məlumdur ki, bizim eranın əvvəlində iyirmi ildən bir qədər artıq müddət də müstəqil dövlət kimi mövcud olduqdan sonra Ermənistan müstəqilliyini itirərək Roma-Parfiya ərazisinə çevrilmişdir, çünki 63-cü ildən sonra, Roma ilə Parfiya arasında müqavi ləyə əsasən, Ermənistanın ikiqat müstəqilliyi müəyyən edil mişdir14. Bütün sonrakı əsrlərdə, ta 1918-ci ilə qədər o, digər dövlətlərdən - İran, Roma, Osmanlı, Rusiya imperiyalarından ya vassal kimi, ya da tam asılı olmuşdur. Müstəqil Erməni çarlığının mövcud olduğu qısa dövrdə onun hökmdarları də fələrlə ölkə ərazisini genişləndirməyə cəhd göstərmişlər. Çar Böyük Tiqranın hakimiyyəti dövrü istisna olmaqla, Ermənista nın nəzarətinin müasir Azərbaycan ərazisinə yayılması barədə elmi sübutlar yoxdur. Yalnız Tiqranın hakimiyyəti dövründə Ermənistan öz apogeyinə çatmış və həqiqətən Araz çayından şimalda yerləşən torpaqları müvəqqəti tutmuşdur. Hələ ermə ni çarı Böyük Tiqranın sağlığında dünyaya gəlmiş Strabonu həmin hadisələrin müasiri adlandırmaq olar. Buna görə də tə əccüblü deyildir ki, Strabon «Coğrafiya» kitabında haqlı olaraq qeyd edir ki, Orxistena (ola bilsin həmin vaxt) Ermənistanın bir vilayəti olmuşdur. Məlum olduğu kimi, tarix heç vaxt statik vəziyyətdə qalmır - ərazilər genişlənmiş və kiçilmiş, dövlətlər yaranmış və yox olmuş, sərhədlər dəyişmişdir. Bu halda onu 29
da unutmamalıyıq ki, Tiqranın dövründə genişlənmiş Erməni çarlığının ərazisində təkcə ermənilər deyil, çox xalqlar yaşa yırdı. Əhəmiyyətlisi başqa məsələdir - Strabon heç yerdə de mir ki, əldən-ələ keçməsi tamamilə mümkün olan Orxistenada ermənilər yaşamışdır. Strabon Arsaxın bu etnik tərkibi və xüsu sən onun əhalisinin avtoxton, yoxsa gəlmə olması barədə bir kəlmə də yazmır! Lakin çoxsaylı başqa mənbələrdə və başqa müəlliflərin əsərlərində Arsaxın məhz alban əhalisindən bəhs edilir. Strabon elə həmin kitabın 11-ci bölməsində qeyd edir ki, Kir (Kür) çayı Albaniya ərazisindən (!) axırdı15. Müəlliflərinin intellektual səviyyəsini səciyyələndirən daha bir absurd tezis ondan ibarətdir ki, guya Azərbaycanın və bir millət kimi azərbaycanlıların yaranmasından bir əsrdən az vaxt keçmişdir və XX əsrin əvvəlinə qədər bu ərazidə olub- keçənlərin onlara heç bir aidiyyəti yoxdur. Görünür, bu cür sərsəm bəyanatların müəllifləri adi bir məsələ üzərində fikir ləşməmişlər: bürokratik direktiv-məmur etnogenezi ilə adi in san biologiyası arasında nə əlaqə var? Əgər çoxəsrlik tarixə malik olan bir xalqın adını dəyişməyi qərara almış partiya rəh bərinin öz kabinetində bircə dəfə «qələm çalması» əsasında millət yaradıla bilərsə, bu o deməkdirmi ki, «yeni yaradılmış» xalqın ilk nümayəndələrinin nə ataları, nə babaları, nə də ulu babaları olmuşdur və onlar hamısı sınaq şüşəsində klonlaşdı- rılmışdır? Bu gün Azərbaycanda keçən əsrin 30-cu illərində doğulmuş yaşlı nəsil yaşayır. Bu nəslin nümayəndələrinin ço xunun valideynləri hələ sağdır. Onlar Azərbaycan türklərinin adlarının dəyişdirilərək azərbaycanlılar adlandırılması barə də qərar qəbul ediləndən əvvəl dünyaya gəlmişlər. Erməni «intellektuallarının məntiqinə görə, belə çıxır ki, bu iki nə sil etnik baxımdan müxtəlif millətlərə aiddir, çünki görün ha, yaşlılar azərbaycanlı hesab edilmək üçün kifayət qədər gənc deyil, onların 30-cu illərdə doğulmuş uşaqları isə özlərinin «bioloji» əcdadlarının m inillik irsi ilə mənəvi və mədəni-tarixi 30
əlaqəyə layiq görülmək üçün kifayət qədər qoca deyillər?!. Belə çıxır ki, bir xalqa yeni ad verilən gündən həmin xalqın çoxəsrlik tarixi dayanır və «sahibsiz» olur, başqa bir xalqın tarixi başlanır, üstəlik, nəinki atalar və oğulların iki «sərhəd» nəsli arasında əlaqə, hətta indi artıq «müxtəlif» sayılan m illət lər arasında əlaqə də qırılır. Dövlət rəhbərlərinin bu cür absurd bəyanatlarla çıxış etməsi Ermənistandan başqa heç bir yerdə, yəqin ki, mümkün deyildir. Görəsən, məsələn, keçən əsrin 60-70-ci illərində ermənilərin adlarını dəyişdirərək onları Ararat vadisinin adına görə «ararat- lılar», yaxud Göyçə gölünün təzə adına uyğun olaraq «sevanlı- lar» adlandırsaydılar, bu «alimlər» hansı havanı «oxuyardılar»? Bu halda yeni millətin tarixi başlanardımı? Bu halda onlar öz respublikasında yaşamaq hüququndan məhrum edilərdimi və oradan dərhal deportasiya edilməyə layiq olardımı? Axı orta əsr manuskriptlərində «ararat» və ya «sevan» xalqının adını tapmaq mümkün deyil, amma həmin manuskriptlərdə hansısa ermənilər barədə söhbət gedir, halbuki onların mövcudluğuna partiya qərarının dərc edildiyi gün son qoyulmuşdur. Bununla belə, hələ orta əsrlərin ərəb müəllifləri Qafqaz Albaniyasının ərazisini çox vaxt «Azərbaycan», «Yuxarı Azər baycan» adlandırırdılar. Məsələn, əl-Kufi Azərbaycan hökm darının Şəkidə olmasından bəhs edərək yazır ki, xəlifə əl- Cərraha «Azərbaycanda dayanmağı» əmr etmiş, «Azərbaycan vilayətindəki əl-Baba (Dərbəndə) çatmış», «Azərbaycan ölkə sinə yola düşmüş və Baylakanda düşərgə salmış...», «Azərbay can ölkəsinə yola düşmüş və Bərdədə dayanmışdır»16. 1864-cü ildə İngiltərənin Təbrizdəki konsulu Keyt Abbot Kral Coğrafiya Cəmiyyəti üçün memorandumda yazırdı: «Fars ların Azərbaycan kimi tanıdığı ölkə onlarla [İran ilə] Rusiya arasında bölünmüşdür. [Azərbaycanın] ərazisi təqribən 80.000 kvadratmil və ya Böyük Britaniyanın sahəsi qədərdir. Bu əra zinin 5/8 hissəsi Rusiyaya məxsusdur; beləliklə, 50.000- 31
kvadratmiIi Rusiyaya və 30.000 kvadratmili İrana məxsusdur. [Azərbaycanın] Rusiya hissəsi şimaldan və şimal-şərqdən Xə zər sahilində Bakı ətrafına qədər uzanıb gedən Qafqaz dağ ları ilə həmsərhəddir. Qərbdə ona hazırda Rusiyaya məxsus olan İmeretiya, Minqreliya, Quriya və Axıska əyalətləri; şərq də Xəzər dənizi, cənubda isə sərhəd Muğan düzündən Talış mahalına qədər Arass (Araz) və kiçik Astura (Astara) çayı ilə qeyd edilmişdir. Bu vilayətə aşağıdakı ərazilər daxildir: Kaxe- tiya, Kartli, Somexeti və Qazaxdan ibarət olan Qruziya və ya Gürcüstan; müsəlman vilayətləri İrəvan, Naxçıvan, Qarabağ, Gəncə, Şirvan, Şəki, Şamaxı, Bakı, Quba, Salyan və Talışın bir hissəsi»17. Yalançılıqda və «Azərbaycan təbiiğatı»na xidmət etməkdə günahlandırılması çətin olan ingilis diplomatının məlumatla rından göründüyü kimi, XIX əsrin 60-cı illərində İrəvan, Nax çıvan və Qarabağın əhalisi, hətta ermənilər buraya köçürülən- dən sonra da, əvvəlki kimi, əsasən Məhəmməd ümməti (yəni türk, Sarkisyanın xoşuna belə gəlirsə - azərbaycanlı) idi və bu vilayətlər Azərbaycana aid edilirdi. Diaspordan olan qo naqlarına: «200-300 il bundan əvvəl filan yaşayış məntəqəsi nin adı necə Azərbaycan adı ola bilərdi? Barı türk və ya fars adları deyərdilər!» - deyə ritorik sual verməklə onlara təsir göstərməyə çalışan bugünkü Ermənistan rəhbərlərinin intel lektual səviyyəsi, təəssüf ki, belədir. Amma sən demə, yaşayış məntəqəsinin adı Azərbaycan adı ola bilərmiş! 300 il bundan əvvəl də, lap min il bundan əvvəl də. Serj Sarkisyan öz au ditoriyasının avamlığına ümid edərək və özü də bunu bilmə diyindən onlara izah etməmişdir ki, xüsusən Cənubi Qafqaz regionundan söhbət gedəndə «Azərbaycan dili» və «türk dili» eyni şeydir. Əgər bunu başa düşmək çətindirsə, onda zəhmət çəksin, eyni qayda ilə fikirləşsin görək hayların erməni topo nimlərinə nə dəxli var? 32
Axı linqvistikada qəbul edilmiş qaydaya əsasən, hay dili yüz seçim əlamətinə görə 11 qrupa və 44 dialektə bölünür (Bax: Джаикян Г.Б. Общее и армянское языкознание. Ереван, 1978 г.). Dilçi mütəxəssislərin fikrincə, xalqın bu qədər çoxsaylı dil və dialekt şaxələrinin olması bunu deməyə əsas verir ki, hay dili bir xalqın dili deyildir. Bu, Ermənistan ərazisində qədim məzarlıq-larda tapılmış kəllələrlə də təsdiqlənir. Həmin kəllə lərin baş göstəriciləri müasir ermənilərin baş göstəricilərindən kəskin fərqlənir (Bax: Рогтнский Я.Я., Левин M.Г. Антрополо гия. M., 1963, с.390). Ermənilərin 16 antropoloji tipə bölünməsi tədqiqatçıları heyrətləndirir. Bir xalqın bu qədər antropoloji fərqləri ola bilməz. Belə çıxır ki, haylar və ermənilər arasında əlaqə məsələsini cəsarətlə şübhə altına almaq olar. Ola bilsin ki, Ermənistan prezidentinin komandasında bu barədə fikirlə şərək başa düşərlər ki, yaşayış məntəqəsi 200-300 il bundan əvvəl məhz Azərbaycan adına necə malik ola bilərdi. Başqa bir məsələ barədə də fikirləşmək pis olmazdı. Ermə nilər antropoloji baxımdan praktik olaraq yeganə xalqdır ki, onlar Cənubi Qafqaz xalqları üçün xarakterik olan antropoloji tipə uyğun gəlmirlər. Aparılmış antropoloji tədqiqatlara əsa sən deyə bilərik ki, tarixi Azərbaycanın qərb hissəsinin əhali si bütün dövrlərdə (eneolitdən başlamış müasir dövrə Azərbaycanın qalan hissəsinin əhalisinə oxşar olmuşdur. Müa sir Ermənistan ərazisində ermənilərlə bağlı aşkar edilmiş ən qədim antropoloji tapıntılar yalnız XVII əsrə aiddir və yalnız Kenaker nekropolunda aşkar edilmiş tapıntılarla təsdiqlənir. Onlar bir sıra əlamətlərə (kəllə qutusunun forması, üz skeleti nin quruluşu və s.) görə əvvəlki paleoantropoloji seriyalardan əsaslı şəkildə fərqlənir və yeni etnik komponentlərdir. Ermənilərin diş-çənə sisteminin təhlili də onların Dağlıq Qarabağ zonasında aborigenlər olmamasına dəlalət edir18. «Arsax» toponimi də «erməni» toponimi olmuş və əlüstü «Vararakn» adlı «erməni məskəni» uydurulmuşdur. Heç bir mənbədə «Vararakn» deyilən məskən adı çəkilmir. Əlbəttə, 33
əgər ermənilərin tarixi saxtalaşdırmaq laboratoriyalarında belə bir şey uydurmağa və əsası Qarabağ xanları tərəfindən qoyul muş Xankəndinin yerləşdiyi əraziyə bağlamağa hələ macal tapmayıblarsa. «Berdzor», «Karvaçar», «Kaşataq» və bir sıra başqa uydurma «qədim erməni» adları kimi, bu «Vararakn» da erməni təbliğatının faydasız icadıdır. Məsələn, onlar Azər baycanın işğal edilmiş Ağdam rayonunda qanunsuz arxeoloji qazıntılar zamanı aşkar edilmiş tikilinin bünövrəsinin ətrafın dakı yeri özbaşına, ciddi elmi faktlara əsaslanmadan «Tiqrana- kert» adlandırmağı qərara almışlar. Sual edilir: nə üçün başqa ad deyil, məhz «Tiqranakert» və nə üçün başqa yerdə deyil, məhz bu yerdə? Təkcə ona görəmi ki, bu yer ermənilərin xo şuna gəlmişdir və tarixi saxtalaşdırmaq laboratoriyasının ilhaq- çı planlarının həyata keçirilməsinə kömək etmək üçün, adət ləri üzrə, saxta şəhadətlərə və salnamələrə istinad edir və indi özləri də alimnüma görkəmlə bu mənbələrə istinad edirlər?! Əvvəllər Azərbaycana (məhz Azərbaycana!) məxsus olmuş İrəvan xanlığının ərazisində yüzlərlə toponimin sovet döv ründə vaxtilə həmin torpaqlarda yaşamış Azərbaycan türklə rinin izlərini məhv etmək məqsədi ilə adları dəyişdirilərək onlara erməni adları qoyulmuşdur. Bizim dildə mənası olan bu toponimlərin erməni dilində heç bir mənası yoxdur. Bu toponimlər haraya yox olmuşdur? Şübhə yoxdur ki, elə hə min tarixi saxtalaşdırmaq laboratoriyaları bu suala cavab ax tararkən Basarkeçər (Vardenis), Qaranlıq (Martuni), Hamamlı (Spitak), Cəlaloğlu (Stepanavan), Qarakilsə (Sisyan), Qarakilsə (Vanadzor), Keşişkənd (Yexeqnadzor), Uluxanlı və ya Zəngiba- sar (Masis), İstibulaq və ya Karvansara (İcevan), Dəvəli (Ararat qəsəbəsi), Gözlü Kəmərli (Metsamor), Üç Müədzin (Eçmiəd- zin), Alagöz (Araqats), Göyçə (Sevan), Arpaçay (Axuryan) və yüzlərlə başqa keçmiş Azərbaycan toponimləri üçün yüzlərlə yeni «vararakn»lar icad edəcəklər. Az qala Nuh əyyamından qalmış yeni «qədim erməni» adlarının guya qeydə alındığı sax 34
ta «salnamələr» üzə çıxacaqdır. Elə həmin laboratoriyalar işğal edilmiş şəhərlər və kəndlər üçün yeni adlar fikirləşib tapmış və bir müddətdən sonra Ermənistan rəhbərləri yüksək tribuna lardan çıxış edərək yeni «vararakn»lar barədə dünyaya car çə kəcəklər. Ermənilər artıq Ukraynanın Lvov şəhərinin də adını dəyişdirərək onu Aryuts adlandırmaq istəyirlər! «Erməni» mənşəli «Arsax» toponiminə gəldikdə isə, onun erməni dilinə və Ermənistanın erkən tarixinə heç bir aidiyyəti yoxdur. Ermənistan prezidentinin Gorusda səsləndirdiyi tezis savadsızlıq dərəcəsinə görə adamı mat qoyur: «Bu yerin er məni adı - Arsax miladdan əvvəl VIII əsrdə təsdiqlənmişdir və bunu Yerevanın təməlini qoymuş I Arqiştinin oğlu II Sarduri təsdiq etmişdir». Əvvələn, I Arqişti və II Sarduri hay çarları deyil, Urartu çarları olmuşdur. Urartu və hay xalqları müxtəlif xalqlar olmuş və müxtəlif dil ailələrinə aid olan müxtəlif d il lərdə danışmışlar. Görünür, Sarkisyan, «yeri gəlmişkən», təkcə albanların deyil, həm də urartuluların mədəni-tarixi irsinə ta mah salmışdır. İkincisi, bu ad nə münasibətlə birdən-birə er məni adı oldu? Urartu çarı yalnız «Arsax» adını təsdiqləmiş, lakin onun erməni toponimi olmasını təsdiqləməmişdir! O, yalnız qeyd etmişdir ki, belə bir vilayət var, vəssalam. Belə çı xır ki, əgər Qafqazda Arsax adlı bir vilayət olması barədə Misir fironları və ya Çin imperatorları məlumat vermiş olsaydı, onda bu toponim həmin an hökmən Misir və ya Çin toponimi ola caqdı? Axı Arsax toponimi təkcə Bizans mənbələrində onun adının çəkilməsinə görə antik toponim olmamışdır! Başabəla erməni alim və siyasətçilərinin saxtalaşdırma metodları insanı mat qoyur: onlar əvvəlcə hurritdilli urartuluları hind-Avropa haylarına çevirir və onların irsini mənimsəyir, sonra isə Arsaxın «erməni» adı olmasını bəyan edirlər. Özü də yalnız ona görə ki, baxın ha, təzə peyda olmuş «hay» II Sarduri Arsaxın adını çəkmişdir. Halbuki dünya tarixşünaslığında müəyyən edilmiş konsensusa görə, bugünkü ermənilərin (haylar) istər Arsax to- 35
poniminə, istər Urartu sivilizasiyasına, istərsə elə əsası I Arqişti tərəfindən qoyulmuş şəhərə heç bir aidiyyəti yoxdur. Mənbə lərdə Sünik, Utik, Paytakaran kimi, Arsax-Xaçen də Qafqaz Albaniyasının tarixi vilayəti kimi göstərilir. Tarixi inkişafın qısa bir dövründə ərazisi genişlənmiş Erməni çarlığının siyasi təsiri bu vilayətə aid ola bilərdi. Axı bir sıra başqa imperiyalar, xila fətlər, çarlıqlar da genişlənmiş və kiçilmiş, tərəqqi və tənəzzül dövrlərini yaşamışlar. Bunun nəticəsində onların nəzarət et dikləri ərazilərin heç də bütün əhalisi, deyək ki, latın, yunan, ərəb, fars, monqol, osmanlı, ingilis, fransız və s. olmamışdır. İşğal edilmiş ərazilərdə yerli xalqlar yaşamaqda davam edirdi. Kür çayının sağ sahilinin, o cümlədən Arsaxın, Paytakaranın, Utikin, Sünikin alban əhalisi barədə hətta Raffi, B.İşxanyan, İ.Orbeli, R.Suni kimi erməni tarixçilərinin özləri də yazırdılar. Dünyada onlarca digər nüfuzlu tarixçilər də bu fikirdədir. Məsələn, münaqişənin lap əvvəlində, 1988-ci ildə ABŞ-ın Miçiqan Universitetində işləyən erməni tarixçisi Ronald Suni bugünkü Qarabağın ərazisində orta əsrlərdə Qafqaz albanla rının dövlətinin mövcud olmasını qeyd edirdi: «Orta əsrlərdə türk xalqları Orta Asiyadan buraya köçənə qədər Zaqafqaziya Qafqaz Albaniyası kimi tanınmışdır. Qafqaz albanlarının Bal kan albanlarına heç bir aidiyyəti olmamışdır, o, ermənilərə ya xın olan xristian xalqı idi. XI əsrdə səlcuqlar buraya gələndən sonra dağlıq hissədə, yəni Qarabağdan başlamış tarixi Ermə nistanla sərhədə qədər ərazidə yaşayan albanlar xristian kimi qalmış və nəticədə ermənilərlə qaynayıb qarışmışlar. Şərq his sədə - ovalıqdan Xəzərə qədər olan ərazidə isə albanlar türk əhali ilə qaynayıb qarışmış və müsəlman olmuşlar»19. Bir qədər sonra, hərbi əməliyyatların qızğın çağında o, «Ararat tərəfə baxış» kitabında yazırdı: «Ən qədim dövrlərdə və orta əsrlərdə Qarabağ Qafqaz albanları knyaziığının bir his səsi olmuşdur. Müasir dövrümüzdə artıq mövcud olmayan bu müstəqil etnodini qrup IV əsrdə xristianlığı qəbul etmiş və Er 36
məni kilsəsi ilə yaxınlaşmışdı. Sonralar alban elitasının yüksək təbəqəsi erməniləşmişdir. XI əsrdə səlcuqlar Cənubi Qafqaza girəndən sonra islamlaşdırma prosesi başlanmış və nəticədə Qarabağın aran hissəsinin əhalisi müsəlman dinini qəbul et mişdir. İndiki azərbaycanlıların birbaşa əcdadı sayılan bu xalq türk dilində danışır və islamın qonşu İranda yayılmış şiə məz həbini qəbul etmişdir. Dağlıq hissədə isə, əsasən, xristianlıq qalmış və Qarabağ albanları zaman-zaman ermənilərlə qay nayıb qarışmışlar. Alban kilsəsinin mərkəzi Qanzasar Erməni kilsəsinin yepiskopluğundan birinə çevrilmişdir. Bir zamanlar müstəqil milli kilsənin izləri katolikos adlanan yerli arxiyepis kop statusunda qalmışdır»20. Digər erməni müəllifi B.İşxanyan yazırdı ki, «Dağlıq Qara bağda yaşayan ^ermənilərin bir hissəsi qədim albanların nəs lindən olan yerli əhali, bir hissəsi isə Türkiyə və İrandan olan qaçqınlardır. Onlar üçün Azərbaycan torpağı təqiblərdən sığı nacaq yerinə çevrildi»21. Erməni alimləri Qafqaz Albaniyası haqqında «Qafqaz mə dəniyyəti aləmindən Ermənistan və Gürcüstanla eyni əhəmiy yətli» (İ.A.Orbeli) dövlət kimi, alban incəsənəti və memarlığı barədə isə Qafqaz mədəniyyəti tarixində ayrıca mövzu kimi (İ.A.Orbeli, S.T.Yeremyan və başqaları) yazırdılar. Erməni ta rixçisi İosif Orbelinin fikrincə, Albaniyanın tərkibinə daxil olan Xaçen knyazlığının yüksəlişi və çiçəklənməsi XII-XIII əsrlərə təsadüf edir22. Həmin Orbeli erməni feodallarının müasir Dağ lıq Qarabağın vilayətlərini zəbt etməsi və müstəmləkəyə çe virməsindən yazırdı23. Erməni akademiki S.T.Yeremyan yazırdı: «Əksər hissəsi ərəb işğalından əvvəlki dövrlərə təsadüf edilən xristian abi dələrinin çoxu qədim Albaniyanın erməniləşmiş hissəsində və hazırda, əsasən, erməni əhalisinin yaşadığı qədim alban vila yətləri olan Arsax və Utikdə qorunub saxlanılmışdır»24. 37
Əgər Arsaxın Albaniyanın vilayəti olması, indiki erməni rəh bərliyinin iddia etdiyi kimi, yalan, uydurma və «Azərbaycan təbliğatı»nın məhsuludursa, onda erməni müəllifləri bu barədə həqiqəti niyə yazırdılar? Əgər Arsaxın Albaniya ilə heç bir əlaqəsi yox idisə, Gəncəsar monastırı sırf «erməni» monastırı kimi yaradılmışdısa, niyə bu məbədi tikdirmiş knyaz Həsən Cəlal tikilinin üstündə «mənim alban xalqım» üçün ucaldılmış «Albaniya paytaxt məbədi» yazdırmışdı? Məgər kimsə onları buna vadar edirdi, bəlkə onlar «Azərbaycan kəşfiyyatı»na xid mət edirdilər? Erməni tarixçiləri özləri Arsaxın alban xarakte rini etiraf edirdilər! Maraqlıdır ki, Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsindən əvvəl erməni tarixçiləri Arsaxın Qafqaz Alba niyasının tərkibinə daxil olması və bu vilayətin əhalisinin alban olması barədə mübahisə etmirdilər. Münaqişənin lap əvvəlin də Yerevanın başabəla tarixçiləri antik və erkən orta əsrlər dövründə Qafqaz Albaniyası dövlətinin və albanların mövcud luğunu, ümumiyyətlə, inkar etməyə çalışırdılar. Onların bəzi ləri isə albanları hətta əfsanəvi Atlantida ilə müqayisə edirdi. Bu «tarixçilər» akademik aləmdə pis vəziyyətə düşdüklərini və alimlərin istehza obyektinə çevrildiklərini anlayandan sonra bu vəziyyətdən yetərincə orijinal üsulla çıxmağa cəhd göstər mişlər: onlar Qafqaz Albaniyasının mövcudluğunun danılmaz fakt olduğunu etiraf etsələr də, onun sərhədlərində bir balaca «düzəliş» etmiş və bu sərhədləri ərazi iştahalarının çəkdiyi yerə - Kür çayınadək uzatmışlar. Bəlkə də ermənilərin iddia ları Abşeronadək gəlib çıxsaydı (lap ağıllarını itirmişlər, hələ də «erməni Bakurakert»dən danışırlar), Albaniya Xəzərin o biri tayına «köçməli» olacaqdı. Bu halda Yerevan «tarixçiləri» A l baniyanın nə üçün səhvən Orta Asiya deyil, Qafqaz Albaniyası adlanmasım izah etməli olacaqdılar. Elmi miflərə və xarici si yasət məqsədlərinə tabe etmək məsələsində erməni tarix elmi bəzən absurd səviyyəyə çatır. 38
Haylardan fərqli olaraq, albanlar Arsaxın və Qafqaz Alba niyasının digər əyalətlərinin avtoxtonları idi. Tarixə görə, al ban qəbilələri Kürün hər iki sahilində yaşamışlar. A.Y.Krımski çox dəqiq qeyd etmişdir: «Strabon (XI, 7, I paraqraf) sağ sahil lə sol sahilin əhalisinin eyni qəbiləyə aid olduğunu bilirdi»25. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, Kürün Albaniyadan keçməsini Strabon da (XI, I, 5; XI, III, 2; XI, IV, 2; XI, VIII, 3) açıq-aydın göstərir26. Alban dövləti təxminən eramızdan əvvəl IV-III əsrlərdə ya ranmışdır və alban əhalisi ilk dəfə o dövrün hadisələri ilə əla qədar xatırlanır27. Eramızın I əsrindən Albaniyada Arşakidlər sülaləsinin Parfiya nəsli hökmranlıq edirdi. Həm erməni, həm də alban tarixçiləri bu dövr barədə məlumat verərək yazırlar ki, Albaniyanın cənub sərhədləri Araz çayından keçirdi28, baş qa sözlə, Araz və Kür çayları arasındakı ərazi Alban dövləti nin tərkibinə daxil idi. Qarabağın tarixi torpaqları - Orxistena (Arsax), Savdeya, Otena, Araksenanın bir hissəsi məhz burada yerləşirdi. Erməni müəllifi Movses Xorenatsi, - onun məlumatlarını tarixçi Moisey Kalankatlı da təsdiq edir, - Parfiya hökmdarı Valarşakın (ehtimal ki, II Vononun oğlu I Vologez (eramızın 51/52-79/90-cı illəri) «geniş düzənliyi iki yerə bölən böyük Kür çayı boyunca uzanan nəhəng, şanlı, əhalisi çox olan şimal-şərq diyarında canişinlik yaradaraq adlı-sanlı, müdrik və ağıllı Aranı29 (təyin etmişdir)». Bir qədər aşağıda aydın olur ki, bu böyük və şanlı diyar Albaniyadır: «Sisakın işlərindən də xəbər tut, çünki bu böyük və şan-şöhrətli qəbilə barədə Bi rinci kitabda yazmağı unutmuşduq. Onlar Xnarakert30 adlanan Yerasx31 çayından dağlara tərəf olan hissəsi daxil olmaqla Al- van düzənliyinə varis olmuşlar. Ölkə isə mülayim xasiyyətinə görə «alu»32 sözündən götürülərək Alvaniya adlanırdı. Onun nəslindən olanlardan biri, adıçəkilən adlı-sanlı və qəhrəman Draya parfiyalı Valarşak tərəfindən minbaşı-canişin təyin edil 39
mişdi. Deyilənə görə, utilər qəbiləsi və qardmanlar, savdeylər və qarqarlar knyaziıqlari33 onun nəslindən əmələ gəlmişdir»34. Qeyd etmək lazımdır ki, bu etiraf Aran (Araz və Kür çay ları arasındakı ərazi) sakinlərini «daim yalan danışan alvan kişiləri»35 adlandıran albanofob Movses Xorenatsiyə məxsus dur. Adıçəkilən alban qəbilələrindən utilər, savdeylər şübhə siz, qarqarlar isə, demək olar ki, şübhəsiz Qarabağ zonasında məskunlaşmışdılar. Deməli, Arazın döngəsindən tutmuş Ağsta- fayadək Kürün bütün sağ sahilində alban qəbilələri məskunlaş mışdı. Mənbələrdə Qarabağ bölgəsi qəbilələrinin alban mən şəli və bu ərazinin Alban dövlətinə məxsus olması qəti surətdə vurğulanır. Movses Xorenatsi Paytakaran əyalətinin əhalisinin də al ban olduğunu yazır. Çar Trdat gənc missioner, Vrtanesin oğlu Qriqorisi Sanatruk adlı birisinin müşayiəti ilə, ehtimal ki, yer li əhaliyə (Xorenatsi onları «barbarlar» adlandırır) xristianlığı qəbul etdirmək üçün oraya göndərmişdi. «Lakin Trdatın və fatı xəbəri gələndən sonra Sanatrukun özünün və daim fitnə- fəsadla məş-ğul olan alban kişilərinin hiyləsinə uyaraq barbar lar müqəddəsi Xəzər adlanan dənizin sahilləri yaxınlığındakı Vatnean düzənliyində atın dırnaqları altına qoyub öldürmüş dülər... Sanatruk isə taxt-taca sahib olaraq Paytakaran şəhərini zəbt etmiş və başqa xalqların köməyi ilə Ermənistanın bütün ərazisində hakimiyyəti ələ keçirməyə can atmışdı». Movses Xorenatsi Sanatruka Paytakaranı ələ keçirməkdə kömək etmiş «başqa xalqlar» deyəndə, şübhəsiz ki, boyun əyməyən yerli əhalini - «alvan kişiləri»ni nəzərdə tuturdu»36. Qafqaz Albaniyasını tədqiq edən nüfuzlu Qərb mütəxəssis lərindən biri, Oksford Universitetinin professoru Çarlz Douset yazırdı: «Katolikos Con və Tovma Arkruni Boqa əl-Qabirin 854-cü ildə götürdüyü əsirlər arasında üç alban knyazının - knyaz Xaçena Atrnersex, Smbatın oğlu knyaz Şaki SaxI və Ar- saxda Ktişa knyazı Esay Abu Musanın olmasını xatırlayırlar»37. 40
Bir ildən sonra alim yazmışdı: «Albaniyada Arsaxın qədim hissəsi olan Xaçen müstəqilliyini qoruyub saxlamışdı. Məlum dur ki, Mxitar həm də knyaz Vaxtanqın xahişi ilə qanunlar məcəlləsi tərtib etmişdi»38. Qafqazşünas V.F.Minorski yazırdı ki, indiki Azərbaycan SSR-in ərazisi təxminən qədim Qafqaz Albaniyasına uyğun gəlir39. Müstəqil Alban dövlətinin süqutundan sonra Azərbaycan coğrafi və siyasi anlayışının bir hissəsi olan Qarabağ Sacilər Azərbaycan dövlətinin, X əsrdə Salarilər dövlətinin tərkibinə daxil idi, XI-XII əsrlərdə Şəddadilər dövlətinin, XII-XIII əsrlərdə Qarabağ Atabəylər-Eldəgizlər dövlətinin bir hissəsi olmuşdur. Sonralar o, Qaraqoyunlular və Ağqoyunlular dövlətlərinin tər kibinə, XVI-XVII əsrlərdə Qarabağ bəylərbəyi iyin i n tərkibində olan Qarabağ Səfəvilər türk dövlətinin tərkibinə daxil olmuş dur. Qarabağ XVIII əsrin ikinci yarısında Qarabağ xanlığının tərkib hissəsi olmuş və elə onun tərkibində də XIX əsrin əv vəllərində Rusiyaya birləşdirilmişdir. Azərbaycanın xristian abidələri erməni ruhanilərinin və on larla bağlı elmin saxtalaşdırma obyekti olmuşdur. Əsrlər boyu alban kilsəsi ilə mübarizə aparan erməni kilsəsi planlı şəkildə onu özünə tabe etməyə, sonralar isə ləğv etməyə çalışmışdır. Bu siyasətin bir hissəsi alban əlyazmalarının epiqrafikasının məhv edilməsi olmuşdur. Azərbaycanın xristian memarlıq abi dələrində XI əsrədək erməni epiqrafikası yoxdur (əgər müasir daşyonanlar işğal olunmuş ərazilərdə yeni «qədim» erməni yazıları oymağa macal tapmamışlarsa). Daha ilkin alban yazı ları 1836-cı ildə rus Sinodunun qərarı ilə alban kilsəsi erməni kilsəsinə tabe ediləndən sonra silinmişdir. XI əsrdən sonrakı dövrə aid ermənidilli epiqrafikanın və tarixi yazılı mənbələrin olması yazıların müəlliflərinin etnik deyil, yalnız konfessional mənsubiyyətindən xəbər verir. 1975-76-cı illərdə Ermənistanın rəsmi hakimiyyət orqanları Amasya-Qazançı 'yolunun tikintisi zamanı Amasya rayonunun 41
Göllü kəndinin əhalisinin qəbirüstü xaçlara və oyma yazılara görə xristian məzarlığı saydığı qədim qəbiristanlığı yerlə yek san etmişdilər. Halbuki həmin xaçlar erməni xaçlarına, hərf lər isə erməni əlifbasının hərflərinə bənzəmirdi. Mütəxəssis alimlər və Amasya Rayon Kommunist Partiyasının təbliğat və təşviqat şöbəsinin müdiri Armais Arutunyan məzarlardan in san cəsədinin qalıqlarını çıxarıb onların antropoloji xarakteris tikasını öyrənirdilər. Bir müddətdən sonra qəbirüstü abidələri tamamilə dağıdıb yerlə yeksan etdilər. Sakinlərin «Siz niyə öz əcdadlarınızın məzarlarını dağıdırsınız» sualına A.Arutunyan cavab verirdi ki, bunlar erməni məzarları deyildir. Albaniyanın qeyri-erməni xristian izləri bax beləcə məhv edilirdi. Azərbaycanın, o cümlədən Qarabağın xristian memarlığı abidələri artıq özlüyündə sübutdur və alban tarixçiləri Moisey Kalankatlının və Kirakos Qandzakskinin əsərləri onların etnik və mədəni mənsubiyyətini təsdiq edir. Bu, alban çarlarının və. knyazlarının tikdirdiyi abidələrdir. Onların arasında Alba niya çarı Mömin Vaçaqanın ucaltdığı ilkin dövrə aid xristian məbədlərinin dağıntıları da vardır. Moisey Kalankatlının yaz dığına görə, çar Mömin Vaçaqan «ilin günlərinin sayı qədər» kilsə tikdirmişdi. Knyaz Cavanşir də çoxlu memarlıq abidəsi tikdirmişdi. Onlar XII-XIII əsrlərdə, Alban knyaziığının yüksə- işi dövründə ucaldılmışdı. Xaçen knyazlığı onların arasında xüsusilə seçilirdi. Bu nəslin nümayəndəsi Həsən Cəlal qısa müddət ərzində alban knyaziıqlarını birləşdirə bilmiş və Alba niya çarı adını qazanmışdı. Onun tikdirdiyi Gəncəsar məbədi Albaniya katolikosluğunun mərkəzinə çevrilmişdi. Xudavank monastır kompleksi Albaniyanın Xaçen knyazları Böyük Hə sən, onun oğlu Vaxtanq və «böyük bəylərbəyi l<ürd»iin qızı Arzu Xatun tərəfindən tikdirilmişdi. Müqəddəs Yelisey monastırı Albaniya maarifçisinin adını daşıyırdı. O, alban hökmdarı Mömin Vaçaqanın hakimiyyəti dövründən mövcuddur və onun məzarı da elə burada, kiçik 42
kilsələrdən birində yerləşir. Anım monastırı Xatiravank daha , bir alban knyaz ailəsinin məqbərəsi kimi tikilmişdir. Qara bağın bu və digər monastırlarının və kilsələrinin tarixi çox qədim keçmişdən 1836-cı ilə - Gəncəsar katolikosluğu ləğv edilənədək Qafqaz Albaniyasının tarixi ilə sıx bağlıdır. Onların baniləri alban hökmdarları və knyazlarıdır. Onların adları da açıq-aydın etnik mənsubiyyətindən xəbər verir. Erməni tədqi qatçısı S.Lisitsyan etiraf etməli olmuşdur ki, «Dağlıq Qaraba ğın müasir monastırlarının adlarından görünür ki, sırf erməni müqəddəslərinin burada fəaliyyəti çox zəif olmuşdur». Hətta XX əsrdə Qarabağın xristian əhalisi erməniləşdiriləndən sonra da burada sırf erməni müqəddəsləri anılmırdı. Təbii ki, daha erkən əsrlərdə Qarabağda erməni müqəddəslərinin adına tiki lən monastırlar və kilsələr, ümumiyyətlə, yox idi. Alban mo nastırları və kilsələri ümumxristian və ya yerli alban müqəd dəslərinin şərəfinə tikilirdi ki, bu da onları erməni məbədlə rindən fərqləndirirdi. Bu gün ermənilərin işğal etdikləri torpaqlarda mədəni ter ror həyata keçirilir. Separatçılar tarixi-memarlıq qoruğu, orta əsrlərə aid Azərbaycan şəhəri Şuşanı dağıtmışlar. Burada məs cidlər, XVIII-XIX əsrlərə aid evlər, mülki və müdafiə tikililəri dağıdılmışdır. İşğal zonasında mülki memarlığın nadir nümu nələri - Araz çayı üzərində Xudafərin keçidində on bir və on beş tağlı körpülər qalmışdır. Çoxsaylı məscidlər, o cümlədən görkəmli Azərbaycan memarı Kərbəlayı Səfixan Qarabağinin tikdiyi məscidlər, körpülər, hamamlar, xatirə tikililəri, XII-XIII əsrlərə aid Məlik Acar, XIV əsrə aid Mir Əli, XIV əsrə aid Xa çın Dorbatlı, XIII əsrə aid Şeyx Baba, XVII əsrə aid Pənah xan məqbərələri və başqaları, həmçinin azərbaycanlıların qəbiris tanlıqları dağıdılmışdır. Bütün bunlar mədəni terrorun və işğal olunmuş ərazilərdə azərbaycanlıların izlərinin məqsədyönlü şəkildə məhv edilməsinin nəticəsidir. 43
Əgər islam abidələrinə qarşı terror siyasəti yeridilirsə, Azər baycan mədəni irsinin digər hissəsi - Qafqaz Albaniyasının xristian abidələri ya dağıdılır, ya da erməniləşdirilir. Alban knyazlarının tikdirdiyi və Qafqaz Albaniyasının tarixi ilə bağ lı xristian məbədləri və monastır kompleksləri «ermənilərin- ki» olur. Erməni tədqiqatçıları bu abidələr üzərində onların erməniləşdirilməsinə yönəldilmiş «bərpa» işləri aparırlar. Bu işlər işğal olunmuş ərazilərdə, başqalarına məxsus abidələr üzərində və Azərbaycan alimlərinin iştirakı olmadan aparıldı ğı üçün qanunsuzdur. Bu abidələrdən alban mədəniyyətinin izləri silinir. «Bərpa» işləri adı altında saxtalaşdırma aparılır və alban Qarabağ memarlığının səciyyəvi xüsusiyyətləri məhv edilir. Təəssüf ki, bu işlərə bəzən əcnəbi mütəxəssislər də cəlb olunurlar. İşğalçıların fikrincə, əcnəbilərin iştirakı onların uydurmalarına «elmi həqiqət» gətirəcəkdir. Ermənilər (haylar) XV əsrin ortalarınadək Cənubi Qafqaz da, demək olar ki, yaşamırdılar. 1441-ci ildə Qaraqoyunlu lar türk-Azərbaycan dövlətinin hökmdarı Cahan şah erməni katolikosluğunun mərkəzini əhalisi tamamilə türklər olan İrə van yaxınlığındakı Kilikiyanın Sis şəhərindən qədimdə alban monastırı olmuş Üçkilsə monastırına (yaxud Uç MCiədzinə) köçürmüşdür. Sonralar ermənilər Üç Mıiədzin adını dəyişərək «Eçmiədzin» kimi ifadə etmişlər. Erməni dilində bu sözün heç bir mənası yoxdur (təbii ki, hər hansı erməni sözünü ona uy ğun dəyişməsələr). Halbuki Azərbaycan türkcəsində bu sözün mənası «üç ınüəzzin»dir («mııəzzin» ərəbcə azan oxuyan de məkdir). Matenadaranda saxlanılan orta əsr sənədlərində mə bədin adı məhz «Üçkilsə» kimi xatırlanır40. Erməni katolikoslu ğunun Üçkilsəyə köçürülməsi ilə erməni missionerləri buraya üz tutdular. Onların Cənubi Qafqazda nüfuzlarını artırmaq imkanı yaranmışdı. Tezliklə monastırın özü ermənilərin dini mərkəzinə çevrilmişdi. Bu torpaqların XIX əsrin birinci yarısın da Rusiyaya birləşdirilməsinədək Cənubi Qafqazda Üçkilsənin hüdudlarından kənarda çox cüzi erməni var idi. 44
Əsasən türk əhalinin yaşadığı Cənubi Qafqaza köçənədək haylar Van gölü ətrafında yaşayırdılar. Elə buraya da onlar Balkanlardan köçüb gəlmişdilər. Qədim yunan tarixçisi He rodot yazırdı ki, ermənilərin əcdadları Frigiya torpaqlarından köçürülmüşlər41. Bu faktı erməni alimləri özləri də etiraf edir lər. «Erməni xalqının tarixi» kitabının redaktoru M.Q.Nersisyan yazır: «Dəniz xalqları»nın məşhur böyük köçürülmə dövründə (eramızdan əvvəl XIII-XII əsrlər) ermənilər Balkanlardan onlara qohum olan frakiya-frigiya tayfaları ilə birlikdə Kiçik Asiyaya gəlmişlər»42. A.Pastrmaçyan da bununla razıdır. O hesab edir ki, hind-Avropa mənşəli frigiya tayfalarından biri kimi erməni lərin Balkanlardan Kiçik Asiyaya köçməsi elm aləmində qəbul olunmuş faktdır43. Doğrudur, onun fikrincə, bu, 6 əsr gec - eramızdan əvvəl VII-VI əsrlərdə baş vermişdir. Bunu tədqiqat çıların əksəriyyəti etiraf edir. Görkəmli rus şərqşünası İ.M.Dyakonov yazırdı ki, «erkən erməni dilinin daşıyıcıları Erməni yaylasına əkinçiliklə məşğul olan köçəri maldarlar kimi gəlmişdilər. Onlar sinifli cəmiyyət dən xəbərsiz idilər, yaylanın təbiəti və erkən sinifli cəmiyyətin sosial şərtləri ilə isə o zaman hələ erməni dilinə keçməmiş avtoxtonlardan tanış olurdular (Bax: Дьяконов И.М. К преды стории армянского языка (о фактах, свидетельствах и логике). ИФЖ, 4, 1983, стр. 166). Ermənistan prezidentinin tamamilə cəfəng, elmi və tarixi faktlarla heç bir əlaqəsi olmayan bəyanatında deyilir ki, «Qa rabağ əhalisi m inilliklər boyu guya «yalnız ermənilərdən» iba rət olmuş, «türk-müsəlman» köçəri tayfaları isə yalnız XVIII əs rin ikinci yarısında buraya köçməyə başlamışlar. Onların sayı ötən əsrin əvvəllərində əhalinin ümumi sayının yalnız 5 faizini təşkil edirdi». İnandırıcı çıxsın deyə Sarkisyan hansısa müəm malı «XVIII əsr rəsmi türk mənbələri»nə əsaslanmışdır. Təbii ki, elmə zidd bu cəfəngiyatın müəllifi məhz hansı mənbələri 45
nəzərdə tutduğunu dəqiqləşdirməmişdir, çünki ermənilərin ta rixin saxtalaşdırılması laboratoriyalarında belə mənbələr yox dur. Əslində, türk arxivləri bunun əksini sübut edir. 2009-cu ilin noyabrında Türkiyə Nazirlər Kabineti yanında Mərkəzi Dövlət Arxiv İdarəsi 660 səhifəlik arxiv materiallarından iba rət «Qarabağ Osmanlı sənədlərində» kitabını nəşr etdirmişdir. Kitab «Siyasi, hərbi və diplomatik münasibətlər» və «Köçmə» hissələrindən ibarətdir. Kitabda arxiv materialları əsasında er mənilərin Qarabağa köçməsinə dair sübutlar gətirilir. Osmanlı arxivlərində Qarabağda ermənilərin olmasını xatırladan heç bir sənəd yoxdur. Bütün sənədlərdə söhbət ermənilərin Qara bağda XVII-XIX əsrlərdə məskunlaşması prosesindən və əhali nin etnik tərkibinin dəyişməsindən gedir. Sarkisyanın «kəşfi», yumşaq desək, erməni tarixçilərinin yazdıqları ilə uyğun gəlmir. Məsələn, Corc Burnutyan yazır: «Bir sıra erməni mənbələri 1830-cu illərdən sonrakı statistika dan danışarkən İran hakimiyyəti dövründə Şərqi Ermənistan da ermənilərin sayını düzgün göstərmir və onların əhalinin ümumi sayının 30-50 faizini təşkil etdiklərini bildirirlər Sarkisyan ermənilərin ümumi əhalinin 95 faizini təşkil etdiyini deyir!). Həqiqətdə isə, rəsmi statistika məlumatlarına görə, rus işğalından sonra ermənilər Şərqi Ermənistanda ümumi əhali nin güclə 20 faizini, müsəlmanlar isə 80 faizdən çoxunu təşkil edirdi. İstənilən halda Rusiya istilasınadək ermənilər burada heç vaxt çoxluq təşkil etməmişlər. Kameral siyahıyaalma Şər qi Ermənistanın bir neçə mahalında ermənilərin çoxluq təşkil etməsini göstərir. Bu dəyişiklik artıq 35 mindən çox müsəl manın həmin bölgədən mühacirətindən sonra baş vermişdir. Beləliklə, İran administrasiyası illərində heç bir dairədə er mənilərin çoxluq təşkil etməsini sübuta yetirən sənəd yox dur. Çox güman ki, ermənilərin yerli səviyyədə çoxluq təşkil etdiyi yeganə yer Qərbibasar mahalı idi. Burada Üçkilsə (Eç- miədzin) erməni dini mərkəzi yerləşirdi. 1832-ci ildə minlərlə 46
müsəlmanın köçürülməsi, İrandan və Osmanlı imperiyasından 57 min erməni immiqrantın gəlməsi ilə xristian əhalinin sayı xeyli artmış və müsəlmanlara bərabər olmuşdur. Yalnız rus- türk müharibəsindən sonra 1855-56-cı və 1877-78-ci illərdə Osmanlı imperiyasından daha çox erməni köçüb gələndən, buradan isə daha çox müsəlman köçüb gedəndən sonra ermə nilər, nəhayət, çoxluq təşkil etməyə başladılar. Hətta bundan sonra da XX əsrin əvvəlləriədək İrəvan şəhəri, əsasən, müsəl man şəhəri olaraq qalırdı»44. Burnutyanın misal gətirdiyi statistik məlumatlara görə, 1826- 1832-ci illərdə İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarında müsəlmanla rın sayı təxminən dörddə üç dəfə azalmışdı. Ermənilərin sayı isə köçkünlərin hesabına 3,5 dəfə artmışdı. Burnutyan daha sonra qeyd edir: «Statistikadan görünür ki, Rusiya istilasına- dək ermənilər Şərqi Ermənistan əhalisinin təxminən 20 faizini, müsəlmanlar isə 80 faizini təşkil edirdilər. Rusiya ilhaqından sonra İrandan və Osmanlı imperiyasından bura 57 min erməni immiqrant gəlmiş, 35 min müsəlman Şərqi Ermənistanı tərk etmişdi. 1832-ci ildə ermənilər ümumi əhalinin yarısını təşkil edirdilər»45. Rusiyanın statistik məlumatlarına görə, Türkmənçay müqa viləsi bağlanana qədər Qarabağ xanlığında ermənilər daha az idi. İsveç müəllifi Svante Kornelə görə, «Rusiyada keçiri lən siyahıyaalmaya əsasən, 1823-cıi ildə ermənilər Qaraba ğın ümumi əhalisinin 9 faizini (qalan 91 faiz müsəlman kimi qeyd olunmuşdu), 1832-ci ildə 35 faizini, 1880-ci ildə isə artıq üstünlük təşkil edirdilər - 53 faiz»46. 1928-ci ildə Türkmənçay müqaviləsi bağlandıqdan sonra ermənilərin İrandan, Osmanlı imperiyasının şərq əyalətlərin dən İrəvan, Naxçıvan və Qarabağa kütləvi köçürülməsi baş landı. Əməliyyata rus diplomat və şairi Aleksandr Qriboyedov rəhbərlik edirdi. O, «Ermənilərin İrandan bizim vilayətlərə köçürülməsi haqqında qeydlər» adlı yazısında göstərirdi: «Er 47
mənilər daha çox müsəlmanların mülkədar torpaqlarında məs kunlaşdırılmışlar. Yayda hələ buna yol vermək olardı. Torpaq sahibləri, müsəlmanlar əsas etibarilə köç yerlərində idilər və başqa dinə mənsub olan gəlmələrlə təmasda az olurdular». Eyni zamanda, Qriboyedov gəlmə ermənilərlə yerli müsəl manlar arasında gələcəkdə mümkün ola biləcək münaqişə lər barədə xəbərdarlıq edirdi (kameral siyahıyaalma statisti kasından göründüyü kimi, müsəlmanlar əsas etibarilə türklər, yəni azərbaycanlılar idi): «Biz onunla (knyaz Arqutinski ilə), həmçinin müsəlmanları müvəqqəti çətinliklərlə barışdırmaq, ermənilərin ilk dəfə buraxıldığı torpaqları həmişəlik ələ keçir mələri barədə qorxularının kökünü kəsmək üçün onlara təsir göstərmək barədə çox düşünürdük»47! Ermənilərin Qarabağa, İrəvana və Naxçıvana köçürülmə si rus yazıçısı və tarixçisi S.N.Qlinka tərəfindən 1831-ci ildə Moskvada çap olunmuş «Azərbaycan ermənilərinin Rusiya hüdudlarına köçürülməsinin təsviri» kitabında müfəssəl şərh olunmuşdur. 1828-ci il fevralın 26-dan iyunun 11-dək, yəni üç ay yarım ərzində buraya İrandan 8.249 erməni ailəsi və ya ən azı 40 min erməni köçürülmüşdür48. Növbəti bir neçə ildə bu üç keçmiş xanlığa Osmanlı imperiyasından daha 90 min erməni köçürülmüşdür49. 1991-ci ildə daha bir rus müəllifi N.Şavrov yazırdı: «Ha zırda Zaqafqaziyada yaşayan 1 milyon 300 min ermənidən bir milyondan çoxu yerli əhali deyildir, bizim tərəfimizdən köçürülənlərdir». «Onlar əsasən ermənilərin sayının çox cüzi olduğu Yelizavetpol və İrəvan quberniyalarının münbit torpaq larında yerləşdirilirdi. Bu ermənilər Yelizavetpol quberniya sının dağlıq hissəsində (Dağlıq Qarabağ) və Göycə gölünün sahillərində məskunlaşdırılmışdılar»50. Ermənilərin Qarabağa, İrəvana və Naxçıvana köçürülməsi faktı hətta incəsənət ustalarının işlərində, məsələn, tanınmış rus rəssamı V.İ.Maşkovun 1828-ci ildə çəkilmiş və ermənilərin 48
İrandan Araz çayının şimal sahilinə kütləvi köçürülməsi möv zusunu parlaq şəkildə əks edən tablosunda yer almışdır. Beləliklə, Gorusda beş faizi güclə adlayan «köçəri» türk- müsəlman əhalisi və Qarabağın «yekcins» «yerli» erməni əha- isi haqqında danışarkən Serj Sarkisyan ermənilərlə türklərin yerini dəyişmiş və «köçəri» sözünün ünvanını səhv salmışdır. Statistik məlumatlar və həmin hadisələrin şahidi olmuş müəl liflərin (onların «Azərbaycan təşviqatına» xidmət etməsindən çətin ki, şübhələnmək olar) təsvirləri Tiirkmənçay müqavilə sinə qədər türk əhalisinin sayının erməni əhalisinin sayından qat-qat çox olmasına və erməni əhalisinin sayının Qarabağ və bugünkü Ermənistanın (İrəvan xanlığı) Rusiyaya birləşdiril məsindən sonra onların bu torpaqlara köçürülməsi nəticə sində kəskin surətdə artmasına dəlalət edir. Erməni tarixçi lərinin özləri də bunu təsdiq edirlər. Onlardan heç biri «türk köçəriləri»nin «qədim erməni» torpaqlarına köçürülməsi və bu vilayətlərin «yekcins erməni» əhalisi barədə yazmır. Onlar müfəssəl və dəqiq surətdə əks hadisələri qeyd edirlər. Ermənistanın bugünkü rəhbərləri Qarabağda çətin ki, «türk- müsəlman köçəriləri»nin buraya gəlməsinin ildönümü ilə əla qədar ucaldılmış abidə taparlar. Əvəzində 1978-ci ildə Ağ dərə rayonunun Marquşevan kəndində ermənilərin Qarabağa köçmələrinin 150 illiyi ilə əlaqədar abidə açılmışdı. Münaqişə başlayandan sonra abidənin başına nə gəldiyi və Sarkisyanın həmyerlilərinin onu nə səbəbdən tez-tələsik dağıtdıqlarını Er mənistan prezidenti diaspordan olan jurnalistlərinə gələn dəfə danışar. Üstəlik başa salar ki, niyə 1805-ci ildə Qarabağın Rusiyanın tərkibinə daxil olması haqqında müqavilə (Kürəkçay müqaviləsi)51 hansısa bir erməni knyazı tərəfindən imzalanma mış, türk (Azərbaycan) xanı İbrahimxəliI və Rusiya imperato runun nümayəndəsi general Sisianov arasında bağlanmışdır. Yəqin ona görə ki, İbrahimxəl il xan «orada təzə peyda olmuş» «beşfaizlik köçəri əhalini» təmsil edirmiş. 49
Rusiya statistikasının məlumatına görə, təxminən həmin vaxt (1810-cu ildə) Qarabağ əhalisi 9.500 türk və 2.500 er məni ailəsindən ibarət idi52. Təəccüblü deyil ki, müqavilənin mətnində «Ermənistan» və ya «ermənilər» sözləri yoxdur və ola da bilməzdi. Buna baxmayaraq, uzun illər sonra Ermənis tanda «Qarabağ ermənilərinin könüllü olaraq» Rusiyanın tər kibinə daxil olması barədə mif yaradacaqlar. Akademik S.P.Ağayan Azərbaycan maarifçisi A.A.Bakıxano va həsr etdiyi əsərində XVIII əsr Şimali Azərbaycan xanlıqla rının xəritəsini dərc etmişdir53. Ancaq erməni akademiki xəri təyə Azərbaycanın bir xanlığının ərazisini daxil etməmişdir, məhz İrəvan xanlığının. Bununla bərabər, xəritədə yer almış qeydlərdə Ağayan vur- ğulayır ki, bu xəritəni o, P.İ.Kovalevskinin «Rusiyanın Qafqazı fəth etməsi»54 kitabından olduğu kimi götürmüşdür. Ağayan yalan deyir, çünki Kovalevskinin əsərində dərc olunmuş xəri tədə bütün xanlıqların, o cümlədən İrəvan xanlığının ərazisi göstərilmişdir. Bu fakt ustalaşmış erməni saxtakarlığının əyani nümunəsidir! 1828-ci il martın 21-də, Azərbaycan türklərinin qeyd etdik ləri Novruz bayramı günündə imperator I Nikolay öz fərmanı ilə əsrlər boyu mövcud olmuş İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarını ləğv etdi və bu ərazilərdə İrandan və Türkiyədən köçürülmüş ermənilər üçün qondarma «Erməni vilayəti» yaratdı55. Bununla da köçürülmüş ermənilər üçün Azərbaycan torpaqları olan İrə van və Naxçıvan xanlıqlarında yeni vətən yaratmaq yolunda ilk addım atıldı. Cənab Serj Sarkisyanın və onun ideya-siyasi silahdaşlarının yadına salmaq pis olmazdı ki, 1918-ci il mayın 28-də ermə nilər müstəqil dövlətin qurulmasını siyasi mərkəzləri olmadan bəyan etmişdilər. 1918-ci il mayın 29-da yeni elan edilmiş Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (AXC) böyük dövlətlərin təz yiqi altında qədim Azərbaycan şəhəri İrəvanı və ona bitişik təxminən 9,5 min kvadratkilometr ərazini ermənilərə güzəştə 50 «
getməyə məcbur olmuşdur. Yeri gəlmişkən, bu gün Ermənis tanın ərazisi 29 min kvadratkilometrdən çoxdur. Sual olunur, nəyin hesabına? Müasir erməni dövləti həmin o ermənilərə bağışlanmış, keçmişdə İrəvan xanlığı olan Şimali Azərbaycan əraziləri hesabına yaradılmışdır. AXC Nazirlər Şurasının sədri Fətəli xan Xoyski güman edirdi ki, bununla ermənilərin bütün ərazi iddiaları bitəcəkdir. Lakin o, böyük səhv edirdi. Taleyin hökmü ilə AXC-nin süqutun dan sonra Ermənistanın ekspansionist siyasətinin necə inkişaf etdiyini görmək ona nəsib olmadı. Çünki 1920-ci il iyunun 19-da «Daşnaksütyun» partiyasının Osmanlı imperiyası və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti rəhbərlərinin məhv edilməsi üzrə «Nemezis» əməliyyatı çərçivəsində o, Tbilisidə erməni terrorçu-daşnaksakanları Aram Erkanyan və Misak Kirakosyan tərəfindən qətlə yetirildi. Bütün bunlar etibarlı arxiv materiallarına, müasirlərin, həm bitərəf, həm də erməni tarixçilərinin şəhadətinə əsaslanan ta rixi faktlardır. Onları necə saya salmamaq və ya daha pisi, «Azərbaycan saxtakarlıqları» adlandıraraq rədd etmək olar? Bəlkə 1919-cu ildə Mikoyanın əvəzinə Leninə azərbaycan lılar yazırdı: «Daşnaklar, erməni hökumətinin agentləri Qara bağın Ermənistana birləşdirilməsinə çalışırlar. Lakin bu, Qa rabağ əhalisi üçün Bakıda həyat mənbəyini itirmək və heç vaxt heç bir əlaqələri olmayan İrəvanla bağlanmaq demək olardı. Erməni kəndliləri beşinci qurultayda qərara gəlmişlər ki, Azərbaycana birləşsinlər»56?! Məgər 1921-ci ilin iyununda Qafbüronun plenumunda Qarabağın Azərbaycanın tərkibində qalmasına ermənilərin özləri (məsələn, A.M.Nazaretyan) səs verməmişdilər?! Məgər Qarabağ ermənilərinin liderlərinin öz ləri (məsələn, Sero Manutsyan) bu qərarı alqışlayaraq qeyd et mirdilərmi: «Azərbaycanın tərkibində muxtariyyət aktı erməni kəndliləri tərəfindən tam yekdilliklə qarşılanmışdır»?! Qaraba ğın 1921-ci ildə Azərbaycanın hüdudlarında qalması ilə bağlı arxiv sənədlərinin dərc olunmasına baxmayaraq, Ermənistanın 51
indiki rəhbərləri dünya ictimaiyyətini aldadıb özlərinə qarşı rəğbət oyatmaq məqsədi ilə Qarabağın Stalin tərəfindən Ermə nistandan «ayrılıb» Azərbaycana «verilməsi» barədə özlərinin yaratdığı mifi dünyaya yaymaqda davam edirlər. Ancaq Stalin və Çiçerin Qarabağın Ermənistana verilməsinin tərəfdarı idilər. Dağlıq Qarabağda muxtar vilayət süni qurum idi. Onun sərhədləri artıq o zaman erməni əhalisinin üstünlük təşki etdiyi, yığcam yerləşmiş Azərbaycan kəndlərinin ixtiyari bir ləşdirilməsi yolu ilə müəyyənləşdirilmişdi. Burada absurd və ziyyətlər yaranırdı. AK(b)P MK Rəyasət Heyətinin 1923-cü il 16 sentyabr tarixli qərarına əsasən İ.Dövlətov, M.Bağırov və E.Xanbudaqovdan ibarət komissiya regionda vəziyyəti yox- amaq üçün Qarabağa yollandı. Daha sonra, AK(b)P MK-ya 1923-cü il 3 oktyabr tarixli təqdimatında M.C.Bağırov yazırdı: «Xankəndi, Şuşa və Abdallar rayonunda əhalisinin sayı 8.000 nəfərə qədər olan bir sıra müsəlman kəndləri vardır: Xəlfə- li, Zarıslı, Müsəlmanlar və b. Onları Abdallardan daha asan idarə etmək olar, nəinki Xankəndidən. Yalnız ona görə ki, bu müsəlman kəndlərinin arasında əhalisinin 1.150 nəfəri erməni olan Qaladərəsi kəndi yerləşir, bütün bu rayonu nədənsə Xan kəndiyə birləşdirmişlər, üstəlik, əhalisi təxminən 10.000 nəfər müsəlman olan Şuşanı da. Cavanşir qəzasında otuz müsəlman kəndi arasında bir erməni kəndi yerləşib. Nədənsə onu bu müsəlman kəndlərinin başı üzərindən Xankəndiyə birləşdir mişlər»57. Komissiyanın hesabatlarından göründüyü kimi, daim torpaq azlığından şikayət edən ermənilərə hətta müsəlman qə biristanlıqlarının əraziləri də verilirdi. Yarandığı zaman Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin ərazisi 4160,5 kvadratkilometr idi58. Yalnız iki il ərzində (1923-1925) Azərbaycanın torpaq fondundan DQMV-nin tərkibinə 16 min desyatin torpaq verilmişdir59. DQMV-nin sahəsi daim genişlə nirdi və 1933-cü il yanvarın 1-nə olan məlumata görə, artıq 4431,7 kvadratkilometr təşkil edirdi60 52
Sovet hakimiyyəti illərində Ermənistanın özünə Azərbay canın tərkibinə daxil olan geniş torpaq sahələri verilmişdir. Ermənistanda sovet hakimiyyəti qurulandan çox keçməmiş, 1920-ci ilin dekabrında Zəngəzur Ermənistana verildi. İki ildən sonra isə artıq «erməni» Zəngəzuruna əlavə torpaqlar verildi. Azərbaycan SSR Xalq Torpaq Komissarlığı tərəfindən 1922- ci il oktyabrın 22-də hazırlanmış arayışda məlumat verilirdi: «Azərbaycan SSR-in bütün ərazisi 7.989.105 desyatin təşkil edirdi. Göstərilmiş ümumi sahədən: a) Qazax qəzasından Er mənistana 379.984 desyatin torpaq verilmişdir; b) keçmiş Zən gəzur qəzasından Ermənistana 405.000 desyatin torpaq veril mişdir»61. Xalq Torpaq Komissarlığının Torpaq Quruluşu İdarəsinin 1920-1923-cü illər üçün hesabatında deyilir: «Əvvəllər Zən gəzur, Cavanşir və Qazax qəzalarının sərhədlərində olan və Azərbaycana məxsus otlaqların 150.000 desyatinə qədər hissəsi indi Ermənistana verildikdən sonra bu iki respublika arasında mübahisəli olan zonaya daxil olduğundan otlaqların əzəli istifadəçiləri - Azərbaycan maldarları buraya köçmə za manı böyük narahatlıq keçirirlər»62. 1929-cu il fevralın 18-də tarixən Azərbaycan torpağı olan Zəngəzurun İranla sərhədə çıxan sonuncu parçası Ermənistana verildi. Zaqafqaziya MİK-in 1929-cu il 18 fevral tarixli qəra rı ilə Aran Qarabağın əraziləri - Azərbaycan SSR Cəbrayıl qəzasının Nüvədi, Eynadzor və Tuqut kəndləri63, həmçinin Ordubad qəzasının Kərkivan kəndi və Kilid kəndi torpaqla rının bir hissəsi64 Ermənistana verildi və əhalisi azərbaycanlı lar olan yeni «erməni» torpaqlarında süni yolla bu vaxtadək mövcud olmayan Ermənistan SSR-in Meğri qəzası yaradıldı. Beləcə, Naxçıvanın Azərbaycanın böyük hissəsindən ayrılma sı və türk dünyasının içində süni coğrafi sədd (paz) yaradılma sı başa çatdırıldı. Elə həmin qərarla Naxçıvanın digər kəndləri - Qurdqulaq, Horadiz, Xaçik, Ağbin, Ağxaç, Alınalı, Dağalma- lı, İtqıran, Sultanbəy Ermənistana verildi. Beləliklə, 1933-cii 53
il üçün Naxçıvan muxtariyyətinin ərazisi Qars müqaviləsi ilə müəyyən olunmuş əvvəlki 5.988 kvadratkilometrdən65 5.329,6 kvadratkilometrədək azaldı66. Ermənistanda hətta ən yeni, lap yaxın keçmişdəki, bu gün yaşayan nəslin şahidi olduğu tarixi faktları danmaqdan, xrono logiyanı təhrif etməkdən, səbəb və nəticənin yerlərini dəyiş məkdən utanmırlar. Məsələn, ermənilər hər yerdə Sumqayıt, Kirovabad və Bakıdakı talanlardan danışırlar, lakin Qafanda, Meğridə, Əsgəranda, Qukarkda talan və qətllərin arxasında durduqlarını dilə gətirməməyə çalışırlar. Bu hadisələr zama nı Ermənistanın azərbaycanlı əhalisi Azərbaycan şəhərlərində yaşayan ermənilərdən dəfələrlə çox ziyan çəkmişdir. İttifaq prokurorluğunun materiallarında əksini tapmış təkzibedilməz sübutlara, şahidlərin və ziyançəkmişlərin ifadələrinə baxmaya raq, Sumqayıtda və digər şəhərlərdə ermənilərin öz soydaşla rının qətlə yetirilməsində iştirakı faktını Ermənistanda xatırlat- mamağa (bəzən isə qəti inkar edir və «uydurma» adlandırırlar) üstünlük verirlər. Qukarkda, yaxud Ermənistanın digər rayon larında Sumqayıt canisi E.Qriqoryan kimi öz soydaşlarına qarşı talanlarda iştirak edən heç olmasa bir azərbaycanlı olubmu? Azərbaycanlını gizlədib qonşusunun həyatını xilas edən heç olmasa bir Ermənistan sakini tapılıbını? Təyyarə qəzasında həlak olmuş altı Yuqoslaviya xilasedici sinə abidə ucaldan Ermənistan 1988-ci ildə təbii fəlakət zo nasına tələsən və erməni dispetçerlərin hələ də təhqiq edil məmiş ziddiyyətli komandaları nəticəsində həlak olmuş 79 azərbaycanlı xilasedicinin ailələrinə heç olmasa elementar nəzakət xatirinə şifahi başsağlığı belə vermədi. İttifaq dövlətinin mövcudluğunun son illərində keçmiş DQMV-ni Azərbaycanın tərkibindən çıxarmaq cəhdləri birtə rəfli xarakter daşıyırdı, SSRİ Konstitusiyasının bir sıra maddə lərinə zidd idi və 1990-cı il 3 aprel tarixli «Müttəfiq respub likaların SSRİ-nin tərkibindən çıxması ilə bağlı məsələlərin 54
həlli qaydaları» adlı SSRİ Qanununu pozurdu. Ona görə də separatçıların bütün bu cəhdləri qanunsuz idi. SSRİ-nin süqu tundan sonra onun ərazisində dünya birliyi tərəfindən tanın mış və BMT-yə əvvəlki sərhədləri çərçivəsində qəbul olunmuş 15 müstəqil dövlət yarandı. BMT-nin İnsan haqlarının müda fiəsi üzrə Alt komissiyasının üzvü A.Eydenin qeyd etdiyi kimi: «BMT çərçivəsində həm keçmiş SSRİ-nin, həm də keçmiş Yu qoslaviyanın müttəfiq respublikalarının sərhədlərini etnik məs kunlaşma deyil, uti possidetis juris əsasında müəyyən etmək barədə geniş konsensus əldə edildi. Bu o deməkdir ki, federa siyanın müttəfiq respublikalarının əvvəllər mövcud olmuş sər hədləri yeni sərhəd kimi sayılmalıdır»67. AŞ PA-nın məruzəçisi D.Atkinson 2004-cü il 29 noyabr tarixli məruzəsində birmə nalı olaraq qeyd etmişdir: «Azərbaycan ərazisinin əhəmiyyətli hissəsi hələ də erməni qüvvələrinin işğalı altındadır». O, eyni zamanda xüsusi vurğulamışdır ki, «Azərbaycanın sərhədləri beynəlxalq birlik tərəfindən 1991-ci ildə, ölkə, ərazisinə Dağ lıq Qarabağ regionu daxil olan müstəqil dövlət kimi tanınan zaman tanınmışdır»68. Ermənilərin siyasi tarixi siyasətçi və ideoloqların səyi ilə ermənilərin milli şüuruna tiirkofobiya, Azərbaycana və türkə aid nə varsa hamısına nifrət hissi hopmasını söyləməyə kifayət qədər əsas verir. Onlar hətta heç gizlətmirlər ki, erməni döv lətinin mövcudluğunu dəstəkləyən bu zərərli ermənilik dünya görüşünün başlanğıc bazası «1915-ci il soyqırımı», «Qarabağın və Cavaxkın» və digər ərazilərin ilhaqı kimi ideya-siyasi məq sədlərdir. Bu absurd ideyaların həyata keçirilməsi məqsədi ilə həmin dünyagörüşü erməni terrorçuları və separatçılarının ən ağlasığmaz cinayətlərinə bəraət qazandırır. Ermənistanda ümid edirlər ki, tarixi primitiv şəkildə saxta laşdırıb beynəlxalq təşkilatlara Dağlıq Qarabağın guya qədim erməni torpağı olduğunu «sübut» etməklə onu özlərinə bir 55
ləşdirməyə nail olacaqlar. S.Sarkisyan və tarixi saxtalaşdırmaq üzrə laboratoriyadan olan erməni «intellektualları» çoxdan b il məli idilər ki, tarixi proses irəliyə doğru hərəkət edir, geriyə yox. O ki qaldı Dağlıq Qarabağın və ya onun əvvəlki adı ilə desək, Arsaxın qədim alban torpağı olmasına, bunu erməni tarixçilərinin özləri sübut etmişlər. Məsələn, S.T.Yeremyan ya zırdı: «Bir çoxu ərəblərdən əvvəlki dövrə aid olan külli miq darda xristian abidələri qədim Albaniyanın erməniləşmiş his səsində, hazırda əsasən erməni əhalinin yaşadığı qədim alban vilayətləri Arsax və Utikdə salamat qalmışdır»69. Lakin təəccüb doğuran utanmadan yalan danışan və bu yolla dünya birliyi nin bəzi üzvlərinin rəğbətini qazanmağa çalışan saxtakarla rın və onlarla birlikdə siyasətçilərin həyasızlığıdır. S.Sarkisyan öz mövqeyini nəzərə alaraq erməni xalqının taleyi ilə oyna mamalıdır. Axı hələ heç kimə törətdiyi cinayətlərə görə öz həmvətənlərinin qəzəbindən qurtulmaq müyəssər olmamışdır. Müasir dünyada dövlət sərhədlərinin mif və antik salnamələr əsasında müəyyən olunmadığını, hər hansı ərazidə monastırın mövcudluğu və ya m illi azlıqların yaşaması ilə dəyişdirilmə diyini bilməyin vaxtı çoxdan çatmışdır. Əks halda dünyanın siyasi xəritəsi bu gün başqa cür görünərdi (məsələn, Ermənis tan yenidən müstəqilliyini itirib dirçələn Roma imperiyasının tərkibinə, ermənilərin özləri isə Frigiyaya qayıtmalı olardılar), BMT öz Nizamnaməsini hazırlamaq əvəzinə arxeoloji məlu mat və manuskriptlərin toplanması və öyrənilməsi ilə məşğul olar, Təhlükəsizlik Şurası isə tarixçilər arasında debat yerinə çevrilərdi. Ermənistan rəhbərləri artıq başa düşməlidirlər ki, müasir dünyada ərazi məsələləri «kim əzəldən harada yaşa mışdır və kim haraya köçmüşdür» prinsipi üzrə tarixi kon tekstdə deyil, beynəlxalq hüquq əsasında həll olunur. Odur ki, özlərini və cəmiyyətlərini bu əyalətçi təfəkkürdən xilas etməlidirlər. Tarixi təhrif etmək və abidələri dağıtmaq hətta uğurlu olsa belə, onlara başqa dövlətlərin ərazilərini zəbt et 56
məyi əsaslandırmaqda kömək etməyəcəkdir. Sərhədlərin zor- a dəyişdirilməsi həmişə müharibələrə gətirib çıxarır. Siyasi lider isə öz xalqını müharibələrdən qorumalı, onu uçuruma sürükləməməlidir. Azərbaycanın dəstəklədiyi millətlərin öz müqəddəratını təyin etmək hüququ hərcmərcliyi və sərhədləri ağlına gələn kimi dəyişmək hüququnu nəzərdə tutmur. Bu hüququn Ermə nistanda özünə rəva görülən kimi yozulması yolverilməzdir. Əks təqdirdə bu gün dünyada m illi azlıqlar olmazdı, çünki onların hamısı, ən xırdası belə təyini-müqəddərat hüququndan istifadə edərək özünü dünya birliyinin müstəqil subyekti elan edər, beynəlxalq tanınma haqqında xahiş edərdi. Görünür, bu prinsipin primitiv təfsirindən irəli gələn xof Ermənistan hö kumətini azərbaycanlıları keçmiş İrəvan xanlığının əzəli tor paqlarından planlı şəkildə qovmağa, respublikalarını monoet- nik dövlətə çevirməyə, sonra isə Azərbaycan ərazisinin işğal edilmiş hissəsində də etnik təmizləmələr aparmağa vadar et mişdir. Hazırda Dağlıq Qarabağın erməni əhalisinin aid ol duğu milli azlıqların təyini-müqəddəratının yalnız beynəlxalq hüquq çərçivəsində mümkün olması ilə Ermənistan barışmalı olacaqdır. Bu hüququn prinsipləri çoxsaylı konvensiya və sə nədlərdə təsbit olunmuşdur ki, bunların da dürüst ifadələri ilə Ermənistanda, şübhə etmirik ki, yaxşı tanışdırlar. Ermənistan- Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin tənzimlənməsi nin hüquqi bazası 1975-ci il Helsinki Yekun Aktıdır. Orada təyini-müqəddərat hüququ dövlətin ərazi bütövlüyü çərçivə sində göstərilmişdir. Dağlıq Qarabağ Azərbaycanın bir hissəsi olub və olacaqdır. O, bir sıra nüfuzlu beynəlxalq təşkilatlar, o cümlədən BMT, ATƏT, Avropa Şurası, Avropa Parlamenti, İKT, NATO, GUAM, bir çox dövlətlərin parlamentləri və dövlət başçıları tərəfin dən bu şəkildə tanınmışdır. O, Azərbaycanın bir hissəsi kimi ATƏT-in Minsk qrupunun həmsədrləri tərəfindən də tanınmış 57
dır. Həmsədrlər bəyanatlarında erməni adı ilə yanaşı, həm də tarixi Xankəndi adını işlədirlər, təkcə faktiki erməni icmasının liderləri ilə deyil, həm də Dağlıq Qarabağın azərbaycanlı ic masının rəhbərləri ilə görüşlər keçirirlər, regiona Azərbaycan ərazisindən səfərlərini «sərhədi yox, qoşunların təmas xəttini keçmək» adlandırırlar. BMT Təhlükəsizlik Şurasının qətnamə lərində Dağlıq Qarabağ «Azərbaycan Respublikasının Dağlıq Qarabağ regionu» kimi göstərilir. Digər beynəlxalq təşkilatla rın sənədlərində də analoji ifadələrə rast gəlmək olar. Əgər Ermənistanda hələ də bu incə fərqləri görə bilmirlərsə, dünya birliyinin onları dəstəkləmədiyini başa düşmək üçün heç ol masa sənədlərə müraciət etsinlər, orada hər şey açıq, incə eyhamlarsız yazılmışdır. Yalnız erməni rəhbərlərinin nitqlərində «Dağlıq Qarabağ respublikası» adına rast gəlmək olar. Tam tənha qalmaları na baxmayaraq, onlar özlərinə və öz vətəndaşlarına toxtaqlıq verməkdə davam edirlər ki, dünya birliyi onların «ümidləri»ni dəstəkləyir. İşğal olunmuş ərazidə yaradılmış oyuncaq, yalançı respublika heç kim tərəfindən tanınmayıbdır. Bəzən Ermənis tan rəhbərlərinin hədələdiyi kimi, onların bu ölkə tərəfindən tanınması bu qanunsuz qurumu legitimləşdirməyəcək və Er mənistanın vəziyyətini daha da ağırlaşdıracaqdır. Reallığı dərk etmək əvəzinə Serj Sarkisyan Gorusdakı nitqi ilə özünü pis vəziyyətə salmış və qonaqlara yanlış məsləhətlər vermişdir. Başa düşmək çətin deyil ki, Ermənistanın gələcək nəsilləri bu səhvlərin ağır nəticələrini öz üzərlərində hiss edəcəklər. « 58
|