"İqtisadiyyatı güclü olan dövlət hər şeyə qadirdir". "Biz neft kapitalını insan kapitalına çevirməliyik"
Yüklə 8,12 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
İSTIFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBIYYAT 1. Barro R. J. Government Spending in a Simple Model of Endogeneous Growth // Journal of Political Economy, Vol. 98, No. 5, Part 2: The Problem of Development: A Conference of the Institute for the Study of Free Enterprise Systems (Oct., 1990), pp. S103-S125, 1990 2.
Devarajan, S., Swaroop, V., and Zou, H. The composition of public expenditure and economic growth // Journal of Monetary Economics, 37, 313-344, 1996 3. Been-Lon Chen. Economic Growth with an Optimal Public Spending Composition // Oxford Economic Papers, Vol. 58, No. 1, pp. 123-136, 2006 4.
Chen C. H., Donohue K., Yücesan E., Lin J. Optimal computing budget allocation for Monte Carlo simulation with application to product design // Simulation Modelling Practice and Theory, 11, pp. 57–74, 2003 5. Chen B. L. Economic Growth with an Optimal Public Spending Composition // Oxford Economic Papers, Vol. 58, No. 1, pp. 123-136, 2006 6.
Yan D. and Mukai H. Optimization algorithm with probabilistic estimation // Journal of Optimization Theory and Applications, Volume 79, Issue 2, pp 345–371, 1993 7. Pujowidianto N. A., Lee L. H., Chen C. H. Optimal Computing Budget Allocation for constrained optimization / In proceedings of the 2009 Winter Simulation Conference, Institute of Electrical and Electronics Engineers, Inc., 2009 8.
Hillestad R. J. Optimization Problems Subject to a Budget Constraint with Economies of Scale // Operations Research, Vol. 23, No. 6, pp. 1091-1098, 1975 9. Hasanli Y., Bulut C., Valiyev V., Baxışov N. Bütçe harclama kanallarının sosyo-ekonomik kalkınma göstergelerine etkisi // X Ekonometri ve istatistik sempozyumu bildiriler özet kitapçığı, Erzurum, Ataturk Unversitesi/Türkiye, 27-29 Mayıs, 2009 10. Chakravarty S. Optimal Savings with Finite Planning Horizon // International Economic Review, Vol. 3, No. 3 (Sep., 1962), pp. 338-355 11. Ramsey F. P. A Mathematical Theory of Saving // The Economic Journal, Vol. 38, No. 152 (Dec., 1928), pp. 543-559, 1928 12. Barro R. J. Government Spending in a Simple Model of Endogeneous Growth // Journal of Political Economy, Vol. 98, No. 5, Part 2: The Problem of Development: A Conference of the Institute for the Study of Free Enterprise Systems (Oct., 1990), pp. S103-S125, 1990 13. Ghosh S. and Gregoriou A. The Composition of Government Spending and Growth: Is Current or Capital Spending Better? // Oxford Economic Papers, New Series, Vol. 60, No. 3, pp. 484-516, 2008 14. Chen B. L. Economic Growth with an Optimal Public Spending Composition // Oxford Economic Papers, Vol. 58, No. 1, pp. 123-136, 2006 15. Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı, Aylıq Statistik Bülletenləri. 2005-2014 s.4, s.7.
THE SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF ECONOMY AND ADMINISTRATION: PROBLEMS AND PERSPECTIVES Baku Engineering University 309 26-27 October 2018, Baku, Azerbaijan THE ROLE AND SHARE OF MONEY TRANSFERS FROM RUSSIAN FEDERATION TO AZERBAIJAN Rafiga Aliyeva Şahin Baku Engineering University reliyeva1@std.beu.edu.az ABSTRACT The main objective of this research is to calculate and see what is real role and share association of money transfers from Russian Federation with Azerbaijan. Is there any relationship between these two indicators, based on official data, during 2008-2017. For clear demonstration of the relationship, we just applied construction of table and building of graph based on this table. This method helps us to see that there is direct positive relationship between our variables. Key words: GDP,graph building,money transfers,positive relationship,official data. ЗНАЧЕНИЕ И ДОЛЯ ОФИЦИАЛЬНЫХ ДЕНЕЖНЫХ ПЕРЕВОДОВ ИЗ РОССИЙСКОЙ ФЕДЕРАЦИИ В АЗЕРБАЙДЖАН РЕЗЮМЕ Главная цель этого исследования вычислить и увидеть какова реальная роль и доля денежных переводов из Российской Федерации в Азербайджан. Есть ли какое-то взаимоотношение между этими двумя показателями, основываясь на официальных информациях, в течении 2008-2017 годов. Для ясной демонстрации взаимоотношений, мы воспользовались составлением таблицы и построением графика на основе этой таблицы. Этот метод помог нам увидеть что между этими переменными существует прямая связь.
ная информация. Introduction
For a long period of the time, Azerbaijan has experienced broad and deep relationship with the neighbor that has the biggest area and full of natural resources in all of the world, Russian Federation. Of course, there are many different means of such relationship with this country, started from historical views and ended by geographical factors. Today we are witnesses of this relationship and its different impacts and consequences, mainly in economics. So what can we say about it? Many of us thinks that Azerbaijan has economical dependency from Russian Federation. But in real case there is a successful economic cooperation between countries that lead to positive changes. That is the issue that will be clarified in this article for demonstration of successful cooperation and positive impact of such relationship with Russia. In this article, this relationship is showed based on main econometrical variables such as GDP of Azerbaijan and money transfers that were sent from Russia. Mainly investment and consumption spending will be taken in consideration as a dependent factors. So, the graph that will be get, as a result of the article, will show us why we should pay more attention to our north neighbor as a main partner. We will see that our main labor force in Russia influence directly to our economical activity inside of country by means of our variables. Why should this topic be in the area of wide research? Because it is the key facility for determination of pitfalls and successful policies in Azerbaijan. For composing right analyses official data is used, based on information of Central Bank of Russian Federation mainly. Why is this topic in scope of our interest and researching process is that we have personal experience about it. We should investigate and clarify what is connection between activities of Azerbaijani people in abroad and economy of Azerbaijan. What is reason of emerging research in this direction. We should get some statistics to see fundamentals that support this research. For example, departures from Azerbaijan for permanent residence. How strong is this trend in our country?
THE SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF ECONOMY AND ADMINISTRATION: PROBLEMS AND PERSPECTIVES Baku Engineering University 310 26-27 October 2018, Baku, Azerbaijan FIGURE 4. Departures from Azerbaijan for permanent residence (2016, %)
GDP analysis The main image for this research can be appeared only based on GDP analysis.What does it mean, analysis? It means determining the role of money transfers based on percentage calculation. Firstly, we should review amount of money inflowed to Azerbaijan in 2008-2017 years from Russia. Table 1. Amount of money transfers from Russia,mln. Dollars USA Money transfers 2008
2009 2010
2011 2012
2013 2014
2015 2016
2017 Amount of money transfers, mln. dollars USA 887,3
660,7 794
1 049 1 132
1 232 1 221
627 482,9
531,3
There is interesting coincidence between GDP indicators and money transfers. We can observe it according to graph. But firstly there is table about GDP, also. Table 2. Azerbaijan GDP, billion dollars USA GDP indicator 2008
2009 2010
2011 2012
2013 2014
2015 2016
2017 Azerbaijan GDP, billion dollars USA 48,85
44,29 52,9
65,95 69,68
74,16 75,24
53,07 37,87
40,75
So, graphs below are demonstrated with the same dynamics based on tables. One of the indicators of relationship of two variables, but not detailed. Graph 1. Amount of money transfers from Russia,mln. Dollars USA
Growth in GDP is accompanied by increasing in money transfers to Azerbaijan as we see in graphs. But we should calculate what is percentage of GDP is consisted of money transfers or remittances from foreign countries. Then, we should get information about what percentage of remittances flows from Russia in a given year (example year is 2016). 887.3
660.7 794
1,049 1,132
1,232 1,221
627 482.9
531.3 0 200 400 600
800 1000
1200 1400
2008 2009
2010 2011
2012 2013
2014 2015
2016 2017
Amount of money transfers,mln. dollars USA THE SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF ECONOMY AND ADMINISTRATION: PROBLEMS AND PERSPECTIVES Baku Engineering University 311 26-27 October 2018, Baku, Azerbaijan Graph 2. Azerbaijan GDP, billion dollars USA Table 3. Personal remittances, received (current US$), and share of GDP (%) in 2016
This analysis shows that most of remittances flows from Russia based on statistics and mainly can impact on income of people and their spending as a share of GDP. Conclusion Mainly, this research is consisted of two important parts, the role of money transfers and the share of money transfers in Azerbaijan. What is the mostly important here is the portion of activities of Azerbaijani people in Russian Federation is high compared to other countries. Here is the question. Is this negative for economy or there are perspectives about such high level of activities of Azerbaijani people in foreign country, in Russia. That is the result of successful cooperation between countries and good working conditions in Russian Federation and decreasing in level of unemployed people in the portion of labor force. Automatically it effects to standard of living of people who get remittances from Russia. It also affects on purchasing capability of people living in territory of our country. Mostly, statistics shows that these remittance recipients spend approximately 80 percent of the money they receive on basic daily expenses such as food, housing, clothing, utilities and medicine. Second place is followed by investment on properties, real estates mainly [EBRD survey, remittance 2007]. This also can indirectly affect on investment activities of the country. 48.85
44.29 52.9
65.95 69.68
74.16 75.24
53.07 37.87
40.75 0 20 40 60 80 2008 2009
2010 2011
2012 2013
2014 2015
2016 2017
Azerbaijan GDP, billion dollars USA THE SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF ECONOMY AND ADMINISTRATION: PROBLEMS AND PERSPECTIVES Baku Engineering University 312 26-27 October 2018, Baku, Azerbaijan Figure 3. Expenditures of remittances recipients in Azerbaijan,2007
REFERENCES
1. The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan. 2.
Shahmar Hajiyev,” Labor market developments in Azerbaijan“, The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan (2017). 3. Central Bank of Russian Federation, money transfers from 2008 to 2017 to Azerbaijan. 4. Trading Economics website, GDP of Azerbaijan from 2008 to 2017, . 5. The World Bank, remittances amount to Azerbaijan, share of GDP, (2016). 6. European Bank for Reconstruction and Development, survey on remittances recipients in Azerbaijan, (2007).
THE SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF ECONOMY AND ADMINISTRATION: PROBLEMS AND PERSPECTIVES Baku Engineering University 313 26-27 October 2018, Baku, Azerbaijan PROCEEDINGS SECTION IV International Relations
THE SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF ECONOMY AND ADMINISTRATION: PROBLEMS AND PERSPECTIVES Baku Engineering University 314 26-27 October 2018, Baku, Azerbaijan REGİONAL TƏHLÜKƏSİZLİK KONTEKSTİNDƏ RUSİYA FEDERASİYASININ QAFQAZ STRATEGİYASI t.ü.f.d. Samir Fikrət oğlu Quliyev Bakı Mühəndislik Universiteti squliyev@beu.edu.az XÜLASƏ Rusiyanın “yaxın ətraf” anlayışı və "Avrasiyacılıq" nəzəriyyəsi kontekstində Qafqaz siyasətinin iki əsas məqsədi vardır. İlk olaraq, Rusiya regionda söz sahibi bir güc olmaq istəyir və münaqişələrin həllində əsas rol oynamağa çalışır. İkinci olaraq isə, yaxın ətrafıyla iqtisadi, siyasi və hərbi sahədə bir inteqrasiya modeli ortaya qoyaraq regional bir “ittifaq” meydana gətirmək məqsədindədir. Buna müvafiq olaraq Rusiyanın qlobal siyasətləri regional təhlükəsizliyinin də formalaşmasına təsir göstərmiş və Qafqaz regionundakı dövlətlərlə münasibətləri də Rusiyanın təhlükəsizlik dilemmaları kontekstində inkişaf göstərmişdir.
In the context of Russia's "near-environmental" concept and the theory of "Eurasianism," the Caucasus policy of Russia has two main goals. First, Russia wants to be a prominent power in the region and tries to play a key role in resolving conflicts. Secondly, it aims to create a regional "alliance" with the immediate surrounding of an economic, political and military model. Accordingly, Russia's global policy has influenced the formation of regional security and its relations with the countries in the Caucasus region, have also developed in the context of Russia's security dilemma.
Tarix boyunca qlobal siyasətlərə istiqamət verən siyasi nəzəriyyələrdə regional perspektivlər qlobal sistemlərə nəzərən muxtar çərçivədə götürülən alt sistemlər kimi qəbul edilmişdir. Regional kontekstdə qəbul edilən alt sistemlər bu xüsusiyyətinə görə beynəlxalq sistemin sistemin ümumi tendensiyaları və vahid səviyyəli dövlətlərarası qarşılıqlı əlaqələrin ortaq xüsusiyyətlərini daşıyır. Bu da öz növbəsində regional alt sistemlərin istər təhlükəsizlik, istərsə də ümumi münasibətlərdə coğrafi və tarixi yaxınlıq baxımından dövlətlərin bir-birindən regional çərçivədə güc paylaşımını və dostluq/düşmənçilik əlaqələrində qarşılıqlı asılılığını yaratmış olur [4, 27-30]. Bu kontekstdə irəli sürülən “Regional təhlükəsizlik kompleksi” [3, 190] nəzəriyyəsinə görə Qafqaz regionundakı geosiyasi və təhlükəsizlik məsələlərinə kompleks yanaşmaq lazımdır. Bu nəzəriyyəyə görə, regional alt sistemlərə daha çox tarixi və coğrafi aspektdən baxılır. Nəzəri baxımdan bu yanaşma həm dövlətləri, həm də sistemləri əhatə edir. Məqalədə istifadə etdiyimiz kompleks təhlükəsizlik, individual dövlətlərin timsalında özünü göstərir. Belə ki, kompleks təhlükəsizlikdə əsas prioritet məsələ ondan ibarətdir ki, təhlükələrə hər ölkənin ayrı-ayrı problemləri şəklində deyil, regionun kompleks problemləri şəklində yanaşılmalıdır [10, 91]. Bu nəzəriyyədə coğrafi aspektin əsas təşkil etməsi, mövzunun kompleks təhlilinə şərait yaradır. Çünki təhlükəsizlik məsələləri həm coğrafiya amili ilə birbaşa əlaqəlidir, həm də bu amil geosiyasi analizlərdə də əsas rolu oynayır. Qloballaşma prosesinin də nəticəsi olaraq coğrafiya amilini kiçiltməsi nəticəsində, daha çox “regional güc” olma istiqamətində mübarizəni hədəf seçən “geosiyasət” anlayışı, əhəmiyyətini daha da artırmışdır. Ümumi mənada nəzəri baxımdan geosiyasətə, “coğrafiyanın siyasətə istiqamət verməsi” kimi tərif verə bilərik [23, 14-17]. Tarixi proseslərdəki inkişaflara paralel olaraq müxtəlif alimlər tərəfindən fərqli kateqoriyalarda geosiyasi mövzular müzakirə edilərək nəzəriyyələr irəli sürülmüş və bununla da hegemon dövlətlər geosiyasi nəzəriyyələrə söykənərək dünyaya hakim olmağa cəhd göstərmişlər. Nəzəriyyələrin kəsişdikləri ortaq məqamlara diqqət elədiyimizdə, ümumiyyətlə əsas aktyor kimi dövlətin göstərilməsi, sahə olaraq coğrafiyanın əhəmiyyətinin vurğulanması və iki element arasındakı bağların siyasətə tətbiq edilməsi prosesi qarşımıza çıxır [6, 53]. Ümumi olaraq geosiyasətə söykənən siyasətlərdə, ölkənin coğrafi amilini hədəf seçmək birinci mərhələ, fərdi əsas baza götürən ictimai, iqtisadi, siyasi və hərbi gücünü müəyyənləşdirməyi məqsədə qoymaq isə ikinci mərhələ hesab olunur. Son mərhələ isə, hər iki mərhələni və bunlarla birlikdə zaman
THE SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF ECONOMY AND ADMINISTRATION: PROBLEMS AND PERSPECTIVES Baku Engineering University 315 26-27 October 2018, Baku, Azerbaijan amilini də nəzərə alan ümumi bir konsepsiyadır. Bu proseslərin hər birində qlobal miqyasdakı təhlillər əsas götürülərək regionla bağlı tezislər irəli sürülür [26, 394]. “Dövlətlərə bu mübarizə prosesində nisbi üstünlük təmin edəcək regionlar hansıdır?”, “bu regionlarda hakimiyyət ən optimal bir şəkildə necə qurula bilər?” və son olaraq “təmin edilən bir hakimiyyətin davamlı olması üçün nə etmək lazım- dır?” [5, 103] kimi sualların cavabı geosiyasi nəzəriyyələr hesab edilən quru, dəniz və hava hakimiy- yət nəzəriyyələrini də əhatəsinə alaraq genişlənmiş [6, 133-180; 25; 212], müasir dövrümüzdə də dövlətlərin xarici və təhlükəsizlik siyasətlərinə təsir edən əsas amillərdən olmuşdur. Müasir dövrümüzdə beynəlxalq münasibətlərdə aparılan siyasətlərin, “oyunların” dayaq nöqtəsi də əsasən təhlükəsizliyin yalnız hərbi cəhətdən deyil, fərqli istiqamətlər çərçivəsində inkişaf etdirilən müxtəlif geosiyasi qaydalara (sivilizasiya nəzəriyyələri, hərbi-strateji nəzəriyyələr, coğrafi determinis- tik nəzəriyyələr və s.) əsaslanır. Qloballaşma prosesi ilə birlikdə təhlükəsizlik anlayışı da genişləyərək dəyişmişdir. Təhlükəsizlik, bundan sonra ölkələrin tək başına öz güc və imkanları ilə təmin edilən anlayışdan uzaqlaşaraq qlobal miqyas qazanmış, ortaq səy və əməkdaşlığın zəruri olduğu bir anlayışa çevrilmişdir. Regionumuzdakı siyasi və iqtisadi proseslər də geosiyasət və təhlükəsizlik amili nəzəra alınaraq tədqiq edilə bilər. Xüsusilə də regional güclərin regionla əlaqəli strategiyalarında geosiyasət və təhlükəsizlik əsas meyar kimi qəbul edilir.
Tarixdən bəri Qafqaz regionu həm coğrafi baxımdan, həm də iqtisadi və siyasi baxımdan əhəmiyyətli regionlardan olmuşdur. Soyuq Müharibədən sonra beynəlxalq arenada meydana gələn dəyişikliklər, digər bir ifadə ilə iki qütblü sistemə əsaslanan Soyuq Müharibə vəziyyətinin ortadan qalxması, şərq-qərb istiqamətindəki “Rimland” adlanan sahə ilə birlikdə şimal-cənub keçid və əlaqə yolları üzərində yayılan geniş geosiyasi və geoiqtisadi regionların ortaya çıxmasına səbəb olmuşdur. SSRİ dövründə daha çox rusların hakimiyyətində olan bu region, SSRİ-dən sonrakı dövrdə müstəqilliyini əldə edən region ölkələri Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistanla birlikdə böyük qüvvələrin hədəfində olan və regionla bağlı müxtəlif xarakterli strategiyaların ortaya qoyulduğu, sanki “yeni böyük oyunun” səhnələndiyi bir məkana çevrilmişdir [14, 311]. Məşhur politoloq Zbiqnev Bjezinski özünün “Böyük Şahmat Taxtası” adlı əsərində “böyük oyun” içərisində göstərdiyi Qafqaz regionunu, qlobal güc siyasətlərinin hədəfində olan əsas coğrafiya kimi qələmə almışdır. Bunun əsas səbəbinin də, “Avrasiyanın Balkanları” olaraq təsvir etdiyi regiondakı enerji resursları üzərində gedən mübarizə və regiondakı ictimai-siyasi ixtişaşların oynadığı rol göstərilir [2, 44-46]. Digər geosiyasətçi H. Makinderin “Quru Hakimiyyəti Nəzəriyyəsinə” görə isə, Qafqaz regionu dünya coğrafiyasında hökmranlıq üçün əsas dayaq nöqtəsi kimi dəyərləndirilmişdir [7, 91-92]. Ümumi olaraq Avrasiya geosiyasətində Qafqaz regionu, həm bir tranzit xətti həm də bir sığına- caq kimi əsrlər boyunca əhəmiyyətini qoruyan bir regiondur. Sığınacaq olma xüsusiyyəti regiondakı dağlarla birbaşa əlaqəlidir. Böyük Qafqaz və Kiçik Qafqaz dağları ilə birlikdə Qafqazın başqa bir his- səsi də şimalda yerləşən çöl ərazisidir. Qafqaz dağlarının şimalında yerləşən bu çöl ərazilər Don step- lərinin bir davamı olub məhsuldar bir əkinçilik potensialına da malikdir [11, 12]. Şimaldan cənuba ke- çişi Dərbənd xəttində Xəzər sahil yoluna nəzarət edə bilən Demirqapı keçidindən təmin edən; şərqdən qərbə keçişi Araz vadisi ilə tənzimləyərək Təbrizi-Ərzuruma yəni İranı Anadoluya birləşdirir [21, 147]. Əlavə olaraq Qafqaz regionunun giriş qapısı xüsusiyyətini daşıyan Şimali Qafqaz, regionun idarəsini və nəzarətini təmin edə biləcək əsl strateji əhəmiyyətə malik ərazi seqmentidir [21, 13]. Qafqazın, şimal-cənub və şərq-qərb paralelində kəsişmə nöqtəsində olması, regionu siyasi baxımdan da ixtişaş və mübarizə mərkəzinə çevirmişdir [16, 104]. Coğrafi baxımdan çox əhəmiyyətli mövqedə yerləşməklə yanaşı, Asiya və Avropa arasında keçid marşrutu funksiyasına da sahib olan Qafqaz, dağlıq və kələ-kötür quruluşundan ötrü bir çox etnik ünsürün dil və mədəniyyət birliyini qoruyub saxladığı [22, 11], xarici güclər tərəfindən zənginlik olaraq göstərilməsinə baxmayaraq region daxilində müxtəlif problemlərə səbəb olan kompleks bir regiondur. Bununla birlikdə, yeni bir mübarizə sahəsi kimi ortaya çıxan Qara dəniz [11, 54] hövzəsinə də açılan bir qapı xüsusiyyətini daşıması, Qafqazın geosiyasi əhəmiyyətini daha da artırmışdır. Tarix boyunca müxtəlif mədəniyyətlər arasında mərkəzi region [12, 29] vəzifəsini yerinə yetirən Qafqaz regionu, bu coğrafi dəyərləri ilə birlikdə zəngin yeraltı və yerüstü resurslara malik olması, Xəzər enerji resurslarının Qərbə nəqlində əhəmiyyətli bir yol olması səbəbilə müasir dövrümüzdə də həm geosiyasi, həm də geostrateji baxımdan beynəlxalq arenada rəqabət sahəsinə çevrilmişdir. Bu mübarizə nəticəsində də Qafqaz coğrafiyası dünyanın ən qeyri-sabit və təhlükəli regionu kimi dəyərləndirilmişdir [16, 122].
THE SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF ECONOMY AND ADMINISTRATION: PROBLEMS AND PERSPECTIVES Baku Engineering University 316 26-27 October 2018, Baku, Azerbaijan Rusiyanın Qafqaz strategiyasının əsas istiqamətləri
Tarixi proseslər çərçivəsində ruslar üçün çox əhəmiyyətli olan Qafqaz coğrafiyası, ümumi olaraq dəyərləndirildiyində Rusiya Federasiyası üçün Avropa ilə Orta Asiya arasında bir keçid körpüsü rolu oynaması ilə birlikdə Qara dəniz və Xəzər dənizinə sahilinin olması səbəbilə RF-nin Qara dəniz-Boğazlar-Aralıq dənizinə qədər çıxa bilməsinə şərait yaradan strateji əhəmiyyəti olan bir regiondur [17, 126-128]. SSRİ-nin dağılmasından sonra Qaradənizlə sahil xətti çox qısalan Rusiya, zəngin enerji resursları səbəbilə maraq dairəsində olan, isti dənizlərə çıxışında ən qısa yol olan və Xəzər dənizi sahilində yerləşən Qafqaz regionuna böyük əhəmiyyət vermiş və bu regiondakı nüfuzunu qorumaya çalışmışdır. Rusiya höküməti tərəfindən 1993-cü ilin əvvəllərində elan edilən “yeni xarici siyasət doktrinası” [15] çərçivəsində “yaxın ətraf” olaraq adlandırılan siyasətə görə: Rusiyanın cənub sərhədlərini əhatə edən köhnə Sovet respublikalarının meydana gətirdiyi çevrə və bu istiqamətdə xüsusilə də Orta Asiya və Qafqaz regionu, rus xarici siyasətinin ən prioritet sahəsi kimi göstərilərək bu regiondakı hadisələrdə Rusiyanın birinci dərəcədə söz sahibi olduğu iddiası dünyaya elan edilmişdir [19]. Regionda “yaxın ətraf” doktrinasının həyata keçirilməyə başlanması ilə birlikdə Rusiyanın Qafqazla əlaqəli siyasəti də daha aqresif olmaya başlamışdır [8]. Rusiyanın Qafqaz istiqamətli xarici siyasətinin 1994-cü ildən etibarən sərtləşməyə başlamasının səbəbləri; aktiv xarici siyasət axtarışları içərisində olan rus xarici siyasətinin ənənəvi ana hədəfləri hesab edilən isti dənizlərə enmək, ortodoks xalqın birliyi və rus milliyyətçiliyinin iqtisadi mənfəətlər də nəzərə alınaraq yenidən formalaşdırılma- sıdır [13, 84-85]. Bu çərçivədə Rusiya, Qafqaza hakim ola bilmək üçün regiondakı separatçı amilləri dəstəkləmiş, münaqişə mühiti yaratmış və bu şəkildə ortaya çıxa biləcək iqtidar boşluğundan fayda təmin etməyə çalışır. Qafqazdakı qarşıdurmaları və qeyri-sabit şəraiti bəhanə edərək region ölkələrinə hər tərəfli müdaxilə edən Rusiya, onları hərbi əməkdaşlığa məcbur edərək regiondakı hərbi və siyasi nüfuzunu yenidən təsis etmə siyasəti aparır.
Rusiya tərəfi, zəngin enerji qaynaqlarına sahib olması ilə yanaşı Xəzər enerji resurslarının da ən qısa yoldan dünya bazarlarına nəql yollarında yerləşən Qafqaz regionuna həm hərbi və siyasi cəhət- dən, həm də iqtisadi baxımdan çox əhəmiyyət verir. Özü də böyük bir enerji istehsalçısı olan Rusiya, regiondakı enerji ehtiyatlarının dünya bazarlarına çıxışına da nəzarət edərək dünya enerji bazarında söz sahibi olmağa çalışmışdır. Ancaq həm RF-nin hakimiyyətindən xilas olmağa çalışan region ölkələrinin Rusiya xaricində çıxış yolları axtarışında olması, həm də qlobal və regional aktyorların enerji ehtiyatlarının çıxarılmasına və daşınmasına böyük əhəmiyyət verməsi, Rusiyanın bu arzusuna çatmasına əngəl təşkil etmişdir. Qafqaz regionu, zəngin enerji resurslarına sahib olması ilə yanaşı Orta Asiya və Qərb dünyası arasında da bir körpü vəzifəsi görməsi səbəbilə qazandığı geosiyasi əhəmiyyətindən ötrü də Rusiya üçün son dərəcə strateji bir mövqedə yerləşir. Qafqaz regionunda fəaliyyətini davam etdirmək istəyən Rusiya, regionda marağı olan digər güclərin də mübarizə apardığı bu regionda nüfuzunu artırma siyasəti aparır. Eyni zamanda Rusiya, Qafqazda öz strategiyasına uyğun olmayan rejimlərin qurulma- sını və xarici güclərin bu regiona yerləşməsini də qətiyyən istəmir [28, 28-29]. Buna əngəl olmaq üçün də, Rusiya iki istiqamətdən siyasət apara bilər. Birincisi bu respublika- larla hər sahədə qarşılıqlı maraqların ortaya qoyulması və bərabər hüquqlu siyasətin həyata keçiril- məsi, ikincisi isə gücdən istifadə edərək bu dövlətlər üzərində təzyiqin davam etdirilməsidir [17, 327]. Qafqaz ölkələrindən Ermənistan, ABŞ-la olan yaxın əlaqələrinə baxmayaraq strateji tərəfdaşlıq mənasında Rusiyanı seçmiş, ancaq Azərbaycan və Gürcüstan bütün sahələrdə Qərblə inteqrasiya məqsədli siyasət həyata keçirmişdir. Bunun nəticəsi olaraq da, Rusiyanın müəyyən dövrlərdə Azərbaycanla və xüsusilə də Gürcüstan ilə olan münasibətləri pozulmuşdur [8]. RF öz mənfəətinə müvafiq əməkdaşlığa yanaşmayan Azərbaycan və Gürcüstanı daxildəki etnik problemləri də istifadə edərək təsir dairəsində saxlamaya çalışmışdır [18, 17-18]. Ancaq Qafqaz regionunda ABŞ-ın nüfuzunun getdikcə artması, Azərbaycanla olan iqtisadi münasibətlərindən sonra Gürcüstanla da hərbi sahədəki əməkdaşlığın inkişaf etdirilməsi kimi amillər, Rusiyanın regiondakı gücünün təsir dairəsinin zəiflədiğini göstərir. Rusiyanın “yaxın ətraf” anlayışı kontekstində, Qafqaz siyasətinin iki əsas məqsədi vardır. İlk olaraq, Rusiya regionda söz sahibi bir güc olmaq istəyir və münaqişələrin həllində əsas rol oynamağa çalışır. İkinci olaraq isə, yaxın ətrafıyla iqtisadi, siyasi və hərbi sahədə bir inteqrasiya modeli ortaya qoyaraq regional bir “ittifaq” meydana gətirmək məqsədindədir [20; 29, 290-292].
THE SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF ECONOMY AND ADMINISTRATION: PROBLEMS AND PERSPECTIVES Baku Engineering University 317 26-27 October 2018, Baku, Azerbaijan Rusiyanın yeni xarici siyasətinin formalaşmasında 1993-cü ildən etibarən təsirli olan “Avrasiyacı” [25] məktəbinin düşüncələrini mənimsəyən V.Putinin iqtidara gəlməsindən sonra Rusiyanın Qafqazla əlaqəli xarici siyasəti də dəyişməyə başlamışdır. Putinin iqtidarı qazanmasından sonra 2000-ci ildə, milli təhlükəsizlik, xarici siyasət və hərbi sahədə doktrinalar qəbul edən RF, öz arxa baxçası olaraq gördüyü Qafqaz və Orta Asiya regionunda ABŞ-nın sanki Rusiya yoxmuş kimi fəaliyyət göstərməsinə reaksiya göstərmiş, həmçinin ABŞ-nın qlobal mənada BMT-nin qərarlarına ehtiyac duymadan həyata keçirdiyi hərbi müdaxilələrdən narahat olduğunu dünya ictimaiyyətinə çatdırmışdır. Putin hakimiyyətə gəldikdən sonra, Qafqaz siyasətini təzədən gözdən keçirən və daha da sərtləşdirən Rusiya, dünyaya Qafqazın öz təsir dairəsində olduğunu təkrar elan etmiş və Qafqazdakı maraqları qarşısında təhdid kimi gördüyü Qərbin regiondakı fəaliyyətlərini ortadan qaldırmağı qarşısına hədəf qoymuşdur [24, 404-410]. Rusiyanın Qafqazla əlaqəli hal-hazırdakı siyasətlərində ciddi ziddiyyət təşkil edən anlaşılmayan məqamlar da vardır. Rusiya, ABŞ-ın tək başına ya da rəhbərlik etdiyi təşkilatlar vasitəsilə yavaş-yavaş bu regionda nüfuzunu artırması qarşısında, Qafqaz ölkələrinin ABŞ yerinə öz yanında yer almasını arzulasa da, bu ölkələrə qarşı həyata keçirdiyi təzyiq xarakterli siyasətləri nəticəsində region ölkələrinin ABŞ-ı qurtarıcı kimi görmələrinə səbəb olmuşdur [1, 53]. Putinin hakimiyyəti dövründə RF, Qafqaza daha çox əhəmiyyət verməyə başlamış, regiondakı enerji ehtiyatlarının işlədilməsi və ixracı mövzularında Rusiya ABŞ-la nüfuz mübarizəsinə girmişdir. Rusiya və ABŞ-a yeni güclərin də əlavə olunması ilə birlikdə Qafqaz regionu böyük rəqabətə səhnə olmuşdur [27, 38]. Rusiyanın imperialist ənənələrinə də sadiq qalaraq, Qafqaz regionunda həyata keçirdiyi siyasət nəticəsində region ölkələri arsındakı əməkdaşlıq fürsəti ortadan qalxmışdır. RF, Ermənistan-Azər- baycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həllinə də ikili standartlarla yanaşırdı. Bir tərəfdən, rəsmi Moskva Minsk qrupunun həmsədri kimi Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həllini öz boynuna götürür, digər tərəfdən, Ermənistanı fəal şəkildə silahlandırmaqla, Yerevanı Bakıya qarşı daha sərt mövqe tutmağa təhrik etməklə problemin bir az da dərinləşməsinə şərait yaradırdı [9, 30]. Rusiya, regionda Ermənistan və İranla əməkdaşlığa gedərək qütbləşmə meydana gətirmişdir. Rusiya- nın regionda apardığı siyasətlər həm Azərbaycanın həm də regionun təhlükəsizliyinə təhlükədir. Azər- baycanın Rusiyadan asılılığı azaltma istiqamətində həyata keçirdiyi neft strategiyası, multikulturalizm siyasəti və digər region ölkələri ilə ikitərəfli münasibətlər regionda Rusiyanı balanslaşdırmışdır. Nəticə SSRİ dağıldıqdan sonra Rusiya Federasiyası Qərb ölkələri ilə yaxın münasibət qurma məqsədli siyasətlər həyata keçirmiş, Qafqaz regionu ilə bağlı siyasətləri də bu kontekstdə formalaşmışdır. Xüsusilə də 90-cı illərin əvvəllərində ABŞ-ın regionla əlaqəli Rusiyaya öncəlik verən siyasəti tətbiq etməsi Rusiyanın Qafqaz strategiyasına da bu istiqamətdə təsir göstərmişdir. ABŞ və Avropa dövlətlərinin regional strategiyalarında enerji amilinin siyasətdə əhəmiyyət qazanması nəticəsində Qafqaz regionu ilə əlaqəli Rusiyaya öncəlik verən siyasət ancaq kağız üzərində qalmışdır. Buna reaksiya olaraq Rusiya “yaxın ətraf” doktrinasını elan edərək regionda öz mənafelərinin olduğunu dünyaya elan etmişdir. Bu doktrinaya görə, Rusiyanın cənub sərhədlərini əhatə edən köhnə Sovet respublikalarının meydana gətirdiyi çevrə və bu istiqamətdə xüsusilə də Orta Asiya və Qafqaz regionu, rus xarici siyasətinin ən prioritet sahəsi kimi göstərilmiş, bu regiondakı hadisələrdə Rusiyanın birinci dərəcədə söz sahibi olduğu bildirilmişdir. Rusiyanın “yaxın ətraf” anlayışı kontekstində, Qafqaz siyasətinin iki əsas məqsədi vardır. İlk olaraq, Rusiya regionda söz sahibi bir güc olmaq istəyir və münaqişələrin həllində əsas rol oynamağa çalışır. İkinci olaraq isə, yaxın ətrafıyla iqtisadi, siyasi və hərbi sahədə bir inteqrasiya modeli ortaya qoyaraq regional bir “ittifaq” meydana gətirmək məqsədindədir. Buna müvafiq olaraq enerji təhlükə- sizliyini də nəzərə alaraq geosiyasi baxımdan Şimali Qafqaza da təsir göstərmə potensialı olan Cənubi Qafqaz regionu Rusiya üçün həyati əhəmiyyət daşımışdır. Ancaq müstəqilliklərini qazandıqdan sonra Qafqaz regionu ölkələrinin qlobal güclərlə ikitərəfli və çoxtərəfli münasibətlərinin inkişaf etməsi nəticəsində Rusiyanın bu regiona tam nüfuz etməsi çətinləşmiş və buna görə də Rusiya regiondakı münaqişələri daha da qızışdırmışdır. Rusiya ilə qlobal və regional güclər arasında gedən bu rəqabətdən də ən çox Qafqaz ölkələri zərər görmüşdür. Rusiya ilk olaraq əlindəki vasitələrlə regionda əvvəlki mövqeyini təkrar qazanmaq istəmiş və regiondakı gücləri kənarlaşdıraraq regional inteqrasiya kontekstli ittifaq siyasətlərini tətbiq edib Avrasiyada yeni imperialist yayılma siyasəti həyata keçirmişdir. Xüsusilə SSRİ dövründə mövcud
THE SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF ECONOMY AND ADMINISTRATION: PROBLEMS AND PERSPECTIVES Baku Engineering University 318 26-27 October 2018, Baku, Azerbaijan olan enerji boru kəmərləri, etnik və dövlətlərarası davam edən münaqişələr, regondakı etnik ruslar və rus mədəniyyətinin yayqın olması, Xəzər hövzəsindəki təhlükəsizlik problemləri Rusiyanın Qafqaz strategiyasının əsas vasitələrini təşkil etmişdir. Qafqaz ölkələrindən Gürcüstanın Qərb ölkələri ilə münasibətlərini sürətlə inkişaf etməsi və Gürcüstanın NATO ilə tərəfdaş səviyyəsində əlaqələrini qurması nəticəsində Rusya 2008-ci ildə beş günlük müharibəyə girərək Gürcüstan üzərindən Qərb dünyasına öz mesajını vermiş və onların reaksiyalarını ölçmə fürsəti tapmışdır. Tarixdən bəri Rusiyanın tətbiq etdiyi yayılma siyasəti nəticəsində daha da gücləndiyi, təhlükəsizlik əhatəsini və dilemmasını genişləndirdiyi anlayışı Putinin müşaviri Duqinin də nəzəriyyələrində öz əksini tapmışdır. "Avrasiyacılıq" nəzəriyyəsi son dövrlərdə Rusyanın tətbiq etdiyi regional siyasətdə demək olar ki əsas rolu oynamışdır. Cənubi Osetiyaya və Abxaziyaya müdaxilə imkanı yaradan Rusiya, Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsini də öz maraqlarına müvafiq olaraq istifadə edərək Ermənistanı tamamilə öz nəzarətinə götürmüş və Azərbaycana bu problem üzərindən ciddi təzyiqlər göstərmişdir. Nəticə olaraq, Rusiyanın qlobal siyasətləri regional təhlükəsizliyinin də formalaşmasına təsir göstərmiş və Qafqaz regionundakı dövlətlərlə münasibətləri də Rusiyanın təhlükəsizlik dilemmaları kontekstində inkişaf göstərmişdir.
1. Ağacan K. Değişim zamanı: Rusya Federasyonu’nun Güney Kafkasya politikası // Stratejik Analiz, Mayıs 2005, Cilt 6, №61, s. 49-55. 2.
Bjezinski Z.K. Böyük şahmat taxtası. Bakı: Qanun nəşriyyatı, 2011, 328 s. 3.
Buzan B. People, states and fear: an agenda for international security studies in the post cold war era. ECPR classics series: European Consortium for Political Research Press, 2008, 311 p. 4. Buzan B., Ole W. Regions and Powers: the structure of international security. Cambridge: Cambridge University press, 2003, 564 p. 5.
Davutoğlu A. Stratejik derinlik. İstanbul: Küre yayınları, 2001, 584 s. 6.
Dussouy G. Les théories géopolitiques(1). Paris: L’Harmattan, 2006, 368 p. 7.
Edwards M. The new great game and the new great gamers: disciples of Kipling and Mackinder // Central Asian Survey, Vol. 22, №1, 2003, p. 84–96. 8. Freire M.R., Security in the South Caucasus: the EU, NATO and Russia // NOREF Policy Brief, February 2013, http://www.ces.uc.pt/myces/UserFiles/livros/1097_Noref_2013.pdf, (20.02.2018). 9.
Hacıyev Q., Nuriyev S. Vladimir Kazimirovun “Qarabağa sülh” arzusu və əsl niyyəti. Bakı, 2011, 131 s. 10.
Hettne B. Teori ve pratikte güvenliğin bölgeselleşmesi // Uluslararası İlişkiler, Cilt 5, №18, Yaz 2008, s. 87-106. 11.
İsmailov E., Papava V. The Central Caucasus: problems of geopolitical economy. New York: Nova Science Publishers, 2008, 131 p.
12. Kantarcı H. Kıskaçtaki bölge Kafkasya, İstanbul: IQ Kültür sanat yayıncılık, 2006, 256 s. 13. Kelkitli F.A. Russian foreign policy in South Caucasus under Putin // Perceptions, Winter 2008, p. 73-91. 14. Kleveman L. The new great game: blood and oil in Central Asia. New York: Atlantic books, 2004, 296 p. 15. Lo B. Russian foreign policy in the post-soviet era reality (illusion and mythmaking). New York: Palgrave Macmillan, 2002, 235 p. 16.
Lussac S. Géopolitique du Caucase: au carrefour énergetique de l'Europe de l'ouest. Paris: Editions TECHNIP, 2010, 186 p. 17.
Mendras M., Russie l`envers du pouvoir. Paris: Odile Jacob, 2008, 337 p. 18.
Öztürk A. Rusya-Gürcistan Krizi: yerel bir çatışma // Küresel Yansımalar. OAKA: USAK, Cilt: 4, №7, 2009, s. 1-27. 19.
Safire W. On language: the near abroad // The New York Times, 22 May 1994, http://www.nytimes.com/1994/05/22/magazine/on-language-the-near-abroad.html, (20.02.2018). 20. Sönmez A.S. Putin yönetiminin Güney Kafkasya politikası // Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, №15(2), 2011, s. 95-116. 21.
Wright J., Schofield R., Goldenberg S. Transcaucasian boundaries, New York: Taylor & Francis, 2004, 248 p. 22.
Yalçınkaya A. Kafkasya’da siyasi gelişmeler: etnik düğümden küresel kördüğüme. Ankara: Lalezar yayınları, 2006, 419 s. 23.
Видаль П.Б. Географическая обусловленность социальной действительности // Дугин А. Г. (ред.) Геополитика и Международные Отношения. Т. 1. Москва: Евразийское Движение, 2012, c. 14-17, http://www.geopolitika.ru/sites/default/files/geopolitikamo.pdf, (25.08.2018). 24.
Дугин А. Основы геополитики: геополитическое будущее России : мыслить пространством. Москва: Арктогея-Центр, 2000, 924 c. 25. Дугин А. Основы Евразийства. Москва: Арктогея Центр, 2002, 800 c., http://evrazia.info/FTP/bumaga.pdf, (25.02.2018). 26. Желтов В.В., Желтов М.В. Геополитика: история и теория. Москва, 2009, 394 c. 27. Иванов А.Г. Политика России на Южном Кавказе в контексте проблем международной безопасности // Историческая и социально-образовательная мысль, №6, 2012, c. 35- 39. 28.
Новая национальная политика России. Москва: Издание ЛДПР, 2011, 40 c. 29.
Рябов А. Российские интересы и стратегии на Южном Кавказе. Фонд Фридриха Эберта: Южный Кавказ – 20 лет независимости, 400 c, https://dgap.org/sites/default/files/article_downloads/20%20years%20of%20independence%20rus.pdf, (25.02.2018).
THE SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF ECONOMY AND ADMINISTRATION: PROBLEMS AND PERSPECTIVES Baku Engineering University 319 26-27 October 2018, Baku, Azerbaijan ABŞ-IN QARA DƏNİZ STRATEGİYASI Abduyeva Leyla Vidadi Bakı Mühəndislik Universiteti abduyeva.leyla1@gmail.com XÜLASƏ ABŞ-ın Qara Dəniz Regionuna olan marağı soyuq müharibədən sonra daha da artmağa başlamışdır.Post- sovet dövründə yeni müstəqlliyini qazanan region dövlətlərinin müasirləşmə və demokratikləşmə prosesini yaxın- dan izləyən ABŞ əvvəlcə NATO vasitəsilə söz sahibi olmağa çalışmışdır. Soyuq Müharibədən sonra yeni “Böyük Oyun”un təsiri ilə “Genişləndirilmiş Qara Dəniz”termini istifadə olunur.SSR-nin süqutundan sonra “yeni dünya nizamı”elan edərək öz hegemoniyasını qorumağı hədəfləyən ABŞ Qara Dəniz regionunu “həyati məqsəd ərazisi”olaraq görür.Amerikanın stratejik sənədləri ilə birgə yer alan “Böyük Şahmat Taxtası” ilə “Genişləndirilmiş Qara Dəniz”strategiyasının əsas məqsədi ABŞ hegemoniyasına qarşı mövcud olan potensial rəqiblərin real rəqiblərə çevrilməsinin qarşısını almaqdır.NATO üzvlükdə işbirliyi yolu ilə “tam və müstəqil Avropa”nın inşasında,yəni regionun Qərb ilə bir bütünlük təşkil etməsində əsas rol oynayır.ABŞ politoloqları Qara Dənizi əhatə Avropa-Atlantik regionunda təhlükəsizliyi təmin edən qrumun NATO olduğunu qeyd edirlər.NATO ilə bərabər ABŞ yardım proqramları və demokratik dəyərlər vasitəsi ilə regionda Rusiyanın təsirini azaltmağa çalışır.
After the Cold War Era the interest of the United States for the Black Sea region has been apparently increased. United States closely follows the modernization and democratization process of the regional states after they gained their independence in the post-Soviet era and United States primarly prefer to work with NATO for to be effective in the region. “Wider Black Sea” is being used with the influence of new “Great Game”. After the collapse of USSR, USA, aiming to maintain its hegemony by announcing “new world order”, considers the Black Sea as its “sphere of vital interest”.The main idea of “the Grand Chessboard” and “the Wider Black Sea”, which are in parallel with the American strategy documents, is to prevent potential rivals to become real ones and anti-US regional coalitions. NATO, through membership or cooperation, plays an important role in building “whole and free Europe”, in other words, integrating the region with the Western system. From the US point of view, NATO is the main provider of security for the Euroatlantic region, which includes the Black Sea. Besides NATO, through assistance programs, “the rose and orange revolutions”, USA tries to prevent Russian effect in region.
Qara Dəniz regionu yerləşdiyi geostrateji əhəmiyyətli mövqeyindən dolayı tarix boyu daima dünyanın ən aparıcı ölkələri olan Rusiya və ABŞ kimi dövlətlərin diqqətini çəkə bilmişdir. ABŞ-ın bu regiona olan marağı hələ 1923-cü il Lozanna Sülh konfrasında özünü biruzə vermişdir.Belə ki,ABŞ təmsilçiləri bu konfransda “Qara dəniz ərazisinə təkcə sərhəd olan ölkələr yox həmçinin bu ərazidə yerləşməyən dövlətlər də daxil ola bilər”fikrini səsləndirmişdilər.Bu təkcə sülh dövrünə yox həmçinin müharibə dövrünə də aid olmalı idi.Nəticədə ABŞ və İngiltərənin irəli sürdüyü bu fikir konfransın iştirakçıları tərəfindən qəbul edilmişdir.Lozanna Konfransı ilə həmçinin tarixdə ilk dəfə olaraq Qara Dəniz regionuna beynəlxalq status verilmişdir, yəni bu status ilə Qara dəniz ərazisinə təkcə sərhəd ölkələr yox istənilən ölkə istənilən vaxtda daxil ola bilərdi. Konfransın ardınca 1932-ci ildə Türkiyə Millətlər cəmiyyətinə üzv olmuş,1936-cı ildə isə Montre Boğazlar haqqında müqavilə qəbul edilmişdir.Bu müqavilə bağlandıqdan sonra Millətlər Cəmiyyətinin üzvləri eləcə də ABŞ-ın təşəbbüsü ilə Qara dəniz ərazisində komisiyaların qaldırılması həmçinin bu ərazidən keçid ilə əlaqədar Beynəlxalq Hüququ normalarının keçərli olması haqqında qərar qəbul edilmişdir.Montre Boğazlar müqaviləsinə SSR qarşı çıxmış,hətta bu narazıçılıq 2000-ci illərdə də Rusiya tərəfindən özünü göstərmişdir.[1,136] İkinci dünya müharibəsi illəri ərzində SSR-nin Qara dəniz üzərindəki iddiaları davam etmişdir.Bu məqsədlə hələ ikinci dünya müharibəsinin ilk illərində Almaniya-SSR yaxınlaşması olmuşdur.Bu yaxınlaşmanın əsas məqsədi Montre Müqavilə- sinin şərtlərinin ləğv edilməsi idi.Lakin bu ittifaq uzun müddət davam etməmiş,SSR bundan sonra Türkiyə ilə yaxınlaşmağa çalışmışdır. Buna baxmayaraq ikinci dünya müharibəsinin sonlarına doğru THE SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF ECONOMY AND ADMINISTRATION: PROBLEMS AND PERSPECTIVES Baku Engineering University 320 26-27 October 2018, Baku, Azerbaijan Türkiyəni narahat edən məsələ Boğazlar məsələsi idi.Bu məqsədlə Türkiyə Qərb blokuna yaxınlaşma- ğa başlamışdır.ABŞ öz növbəsində Qara Dəniz ərazisində SSR-nin heqemon mövqeyə sahib olmasını istəmirdi. ABŞ Türkiyə vasitəsi ilə öz Qara Dəniz strategiyasını həyata keçirməyə çalışırdı.Nəticədə Almaniyanın təslim olmasından sonra 17 İyul-2 Avqust 1945-ci ildə Potsdam konfransı keçirilmişdir. Bu konfransda ABŞ boğazlar məsələsi ilə əlaqədar Türkiyə hökumətinə aşağıdakı şərtləri irəli sürmüş- dür [2,159]: 1.Boğazlar müharibə və sülh dövrlərində hər zaman bütün ticarət gəmilərinə açıq olmalıdır 2.Boğazlar müharibə və sülh dövrlərində Qara dəniz sahilində yerləşən dövlətlərin hərbi gəmilərinin tranzit keçidinə açıq olmalıdır. ABŞ-ın Qara dəniz ərazisində əsas aktyor mövqeyinə gəlməsində əsas hadisə Türkiyənin NATO-ya üzv olması oluşdur.
Soyuq müharibədən sonra Qara Dəniz regionuna olan marağı daha da artan ABŞ regional əlaqədar “ Böyük Şahmat taxtası” və “ Genişləndirilmiş Qara Dəniz” Strategiyalarını izləmişdir.Bu strategiyaların əsas məqsədi ABŞ hegemoniyasına qarşı çıxan rəqiblərin ciddi rəqiblərə çevrilməsini və regional ittifaqların yaranmasına mane olmaq idi. Xüsusilə 11 sentyabr hadisələrindən sonra ABŞ Yeni Qara Dəniz strategiyası irəli sürsə də əslində bu strategiya 1990-cı illərdə irəli sürülən Avropa- Atlantik strategiyasının davamı idi.ABŞ öz Qara Dəniz strategiyasını birbaşa yox dolayı vasitələrlə həyata keçirməyə çalışır. 1.NATO:Regiona tətbiq olunan Avro-Atlantik strategiyasının əsas vasitəsi olan NATO [3,319-336] hərbi bir təşkilat olmaqla yanaşı eyni zamanda “yeni dünya”dəyərlərini təmsil və təbliğ edən bir orqandır.ABŞ və Avropanın ortaq vasitəsi olan NATO-nun genişlənməsi dünya və eləcə də Qara Dəniz regionunda Amerikanın üstünlüyünün qurulmasında vacib idi.Bjezinskinin qeyd etdiyi kimi,əgər NATO-nun genişlənmə strategiyası müvəffəqiyyətsizliklə nəticələnsə idi Avrasiya üçün əhatəli Amerika sttrategiyası həyata keçirmək mümkün olmazdı [4,78]
təşviq etməklə region ölkələrinin Rusiyanın təsirindən çıxarmaq və daha çox qərbə meyilli dövlətlər formalaşdırmaqdır.Bunun ən əyani sübutu istər Gürcüstan və Ukraynada 2003-cü ildə baş verən “Məxməri”inqilabını istərsə də 2004-2005-ci illərdə Ukraynada baş verən Narıncı İnqilabı ABŞ dəstəkləmişdir.2014-cü ildə keçirilən Bükreş Formunda da ABŞ Milli Təhlükəsizlik Məsləhətçisinin Köməkçisi Krouç yeni bir Qara Dəniz Razılaşması Lahiyəsi təklifini irəli sürmüşdür.Bu lahiyə Qara Dəniz ərazisində yerləşən ölkələrin demokratiya ,sərhədlər arası işbirliyi və beynəlxalq hüquq normalarının üstünlüyü proqramlarına maddi dəstək vermişdir. 3.Region Dövlətlərinə ABŞ-ın Yardımı:ABŞ Region dövlətlərinə müxtəlif yardım proqramları tətbiq edərək bu dövlətləri Rusiyanın təsirindən çıxarmaq və burada bir qərb modeli formalaşdırmağa çalışır.Bu yardım proqramlarından biri keçmiş SSR dövlətlərinin demokratikləşməsini və sərbəst bazara keçidini təmin edən "Müstəqilliyi Dəstəkləmə Aktıdır".Belə bir yardım proqramlarından biri Müstəqilliyi Dəstəkləmə Aktı ilə bərabər 1999-cu ildə təsdiqlənən “İpək Yolu Strategiyası”dır.Bu strategiya ilə əsasən Cənubi Qafqaz və Mərkəzi Asiya dövlətlərinə tətbiq olunaraq bu dövlətlərin Qərb ilə əlaqələri daha da möhkəmləndirilməyə çalışılmışdır.Bu çərçivədə bir başqa addım da “Regional İşbirliyi üçün Qara Dəniz Fondu”olmuşdur.Qara Dəniz Fonduna,Azərbaycan,Türkiyə,Ermənistan,Bolqarıstan,Gürcüstan,Moldova,Rumuniya,Ukrayniy a,RF və Türkiyədə demokratik siyasi qurumları gücləndrimə və siyasi ,sosyal və iqtisadi inkişafı təmin etmək məqsədi ilə ABŞ-ın Alman Marşal Fondu tərəfindən yaradılmışdır.[5].“Demokratiya və sərbəst bazar iqtisadiyyatı” adına Qara Dəniz Fonduna 10 milyon dollar ayıran ABŞ həmçinin RF,Ukrayniya, Bolqarıstan və Türkiyədə “hüququn üstünlüyü” anlayışının gücləndirilməsi məqsədi ilə müxtəlif yardım proqramlarını da dəstəkləyir.[6] ABŞ-ın Qara Dəniz Regionunun Problemləri ilə Əlaqədar Mövqeyi Qara Dəniz regionu ABŞ üçün əsas olan Orta Şərqə giriş nöqtəsidir.Bu səbəbdən ABŞ hər zaman öz məqsədlərinə görə bir tərəfdən bu regionda mövcud olan miqrasiya,qaçaqçılıq,terorizm kimi problemləri ortadan qaldırmağa çalışır,digər tərəfdən bu regionda Rusiyanın üstünlüyünü qırmaq üçün müxtəlif tədbirlər görür.ABŞ Rusiyanın əksinə olaraq Güney Osetiya və Abxaziyanın müstəqilliyini dəstəkləməmiş,Gürcüstanın ərazi bütövlüyünün tərəfdarı olmuşdur.[7].ABŞ belə bir strategiyanı 2014- cü ildə baş verən Ukrayniya hadisəsində izləmişdir.Belə ki Krımın Rusiya tərəfindən işğalı məsələsində ABŞ Ukrayniyanın ərazi bütövlüyünü dəstəkləmişdir. THE SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF ECONOMY AND ADMINISTRATION: PROBLEMS AND PERSPECTIVES Baku Engineering University 321 26-27 October 2018, Baku, Azerbaijan Digər tərəfdən ABŞ "dondurulmuş münaqişələrin" həlli prosesində aktiv bir şəkildə iştirak edir. Belə ki,Gürcüstan məsələsi ilə əlaqədar BMT-də Müşahidəçi misiyasını yerinə yetirən,Dağlıq Qarabağ problemi həlli üçün yaradılan Minsk Qrupunun üzvü olan ABŞ,2005-ci ildə Transdinyester probleminin həlli üçün keçirilən görüşlərdə müşahidəçi mövqeyində iştirak etmişdir.[8]
1923-cü il Lozanna konfransı ilə Qara Dəniz Regionu ilə maraqlanmağa başlayan,1952-ci ildə Türkiyənin NATO-ya üzv olması ilə regionda mövcud olan ABŞ soyuq müharibədən sonra bu regiona olan marağı daha da artmağa başlamışdır.ABŞ-ın istər “Böyük Şahmat Taxtası”nəzəriyyəsi istərsə də “Genişləndirilmiş Qara Dəniz Lahiyəsi”Qara Dəniz Regionunda Qərb Dəyərlərinin formalaşmasına və bu regionda ABŞ-ın təsirinin daha da güclənməsinə xidmət edir.Digər tərəfdən hər iki strategiyanın əsas məqsədi Qara Dəniz Regionunda Rusiyanın mövqeyinin zəiflədilməsi olmuşdur.ABŞ bu strategiyaları müxtəlif vasitələr ilə həyata keçirməyə çalışmışdır.Bu vasitələrdən ən birincisi 1994-cü ildə ABŞ Prezidenti Bill Klinton tərəfindən irəli sürülən “NATO-nun Genişlənmə Siyasəti”dir.Bu siyasət çərçivəsində müstəqilliyini təzəcə qazanmış keçmiş SSR dövlətlərinə hərbi dəstək təmin edərək qərbyönümlü yeni bir dövlət formalaşdırmaq idi.Digər vasitə isə ABŞ-ın regionda demokratik dəyərləri təbliğ etməsi olmuşdur.Bu özünü ən çox istər Gürcüstanda 2003-cü ildə baş verən “Məxməri İnqilabını” və istərsə də 2005-ci ildə Ukrayniyada baş verən “Narıncı” inqilabını ABŞ-ın dəstəkləməsində göstərmişdir.Daha başqa bir vasitə isə ABŞ-ın region dövlətləri ilə yaxınlaşması olmuşdur.Xüsusilə 2008-ci ildə Gürcüstanda baş verən Cənubi Osetiya və Abxaziya və 2014-cü ildə Ukrayniya da baş verən Krımın İşğalı məsləsində ABŞ Rusiyaya qarşı çıxmış və hər iki ölkənin ərazi bütövlüyünü dəstəkləmişdir.Bu hadisələr ABŞ-ın Qara Dəniz regionunda nüfuzunun daha da artmasına səbəb olmuşdur.Sonuncu bir vasitə isə ABŞ-ın bu regiona tətbiq etdiyi yardım proqramları olmuşdur.Bu çərçivədə istər “Müstəqilliyi Dəstəkləmə Aktı”, “İpək Yolu Strategiyası” istərsə də“Regional İşbirliyi üçün Qara Dəniz Fondu”proqramları ilə ABŞ Qara Dəniz Regionunda həm də maddi cəhətdən öz mövqeyini möhkəmləndirməyə və iqtisadi baxımdan region ölkələrini özündən asılı vəziyyətə salmağa çalışmışdır. ƏDƏBIYYAT SIYAHISI 1.
Yel,S. (2009), Dəyişən Dünya Şərtlərində Qara Dəniz və Boğazlar Məsələsi (1923-2008),Ankara:Atatürk Araşdırma Mərkəzi
2. Gürün, K.(1983),Xarici Münasibətlər və Türkiyə Siyasəti, Ankara:S.B.F. 3. Hamilton,Daniel The Wider Black Sea Region in the 21st Century:Strategic,Economic and Energy Perspectives (Washington:Center for Transatlantic Relations):319-336 4.
Bjezinski.Z (1998),Böyük Şahmat Taxtası (Tərc:Ertuğrul Dikbaş və Ergun Kocabıyık):78 5. http://www.mott.org/sitecore/content/Globals/Grants/2008.2006/0199_01>(18.02.2011). 6. Garber ,Judy (2008), “U.S Perspectives on the Black Sea Region” Yüklə 8,12 Mb. Dostları ilə paylaş:
|