Demoqrafiya
11
yaĢayıĢ
məskənləri vardı.
Etnologiya
uzmanlarının
verdiyi
bu
sxem paleo-
litdən dəmir
çağına
qədərki
köçü və irqlərin
yayılma
yollarını
aydın əks
etdirir:
Prototürk
etnosu-
nun və protoazər boyla-
rının
Atayurdunda əha-
linin etnik
tərkibi, türk-
lərin etnik sıxlığı, son-
rakı artımları və ya sey-
rəlmələri haqqında bilgi
əldə
etmək
üçün arxeo-
loji
və
qədim
demoqra-
fik bəlgələrin verdiyi in-
formasiyalar tam
olma-
sa
da,
müəyyən
təsəvvür
yarada bilir. Bu yöndə
əldə olunmuĢ onomastik
bəlgələrin daĢıdığı bil-
gilər Urmu teoriyası iĢı-
ğında daha aydın izah
oluna bilir.
Atayurdda etnik tərkibin tədqiqi göstərir ki, Güney Azərbaycanda
gəlmə tarixi bəlli olan hurri, urartu, pers və etnik mənĢəyi bəlli olmayan
kassi və sair boyları ayırandan sonra, yerdə qalan bəlli avtoxton əhali
subar, qut, lulu, turuk (türk), kuman, zəngi, mitan, ermən və bugün üçün
qəribə səslənən bars, börü, xoruz adlı boylar idi. Quzey Azərbaycanda
da müxtəlif qaynaqlarda adı xatırlanan az, saqa,
qamər,
xəzər
(azər),
kaspi,
alban,
aran,
ermən və sair türk boyları, quzey bölgələrdə isə qafqazdilli
boylar yaĢayırdı. Strabon Alban elində 26 xalqdan bəhs etsə də, onlardan
dörd-beĢinin adını çəkir. Təbii ki, bu boyların əksəriyəti iki etnosun, türk
və Qafqaz
dillərinin fərqli
dialektlərində danıĢan xalqların nümayəndələri
idi. Bunu baĢqa qaynaqlarda verilən etnonimlər aydın göstərir. Belə ki,
Alban elində udi, leq, silv, andak, didur kimi bəzi qafqazdilli boylarla ya-
naĢı,
kaspi,
alban,
aran, qorus
(xoruz),
arsaq,
saqa,
qamər,
qarqar,
gögər,
kəngər,
ağacəri, hun,
ağhun, xəzər,
ağxəzər, sabir, barsil, qıpçaq və baĢqa
türk boylarının oykumeni - məskunlaĢması bəllidir. Azərbaycanın quzey
bölgələrində bəzi qafqazdilli boyların məskunlaĢması yaxın tarixə aiddir.
12
Belə ki,
Dağıstandan avarların
Car-Balakən bölgəsinə köçməsi
XVI
əsrin
sonunda, saxurların Ġlisuya köçü isə XVIII əsrdə olub.
9
Saqaların Azərbaycana gəliĢi, daha doğrusu, qayıdıĢı m.ö.VII əsrə
aid edilir, lakin arxeoloji bəlgələrdəki ornamentləri müqayisə edən T. Su-
limirski doğru olaraq, saqa (skit) boylarının burada daha əvvəllər, m.ö.X-
IX əsrlərdə yaĢadığını yazır.
10
Azərbaycana qayıdan saqa boylarının burada
oturmasından danıĢan Herodot onların sayını verməsə də, saqaların « təxmi-
nən bütöv Ön Asiyanı itaət altına aldığını» qeyd edir Bu qeyd Atayurda
dönən saqa boylarının az olmadığını göstərir.
Təbərinin yazdığına görə, Xosrov ƏnuĢirəvan (531-578) Azərbay-
cana 10 min xəzər yerləĢdirmiĢdir. Ġbn əl-Əsir isə ƏnuĢirəvanın sac qəbi-
lələrini Dərbənd, Məsqət
və
ġabirana yerləĢdirdiyini yazır.
Mərvanın isə
733-də həmin
bölgəyə
ailəsi ilə birlikdə 1000 xəzər əsiri yerləĢdirməsi
bəllidir.
Ġbn
Xordadbeh
yazır
ki,
ərəblərə
qədər
Aran, Cur-
zan və as-Sisacan xəzərlərin
məmləkəti idi.
11
Bu son bəlgə
gerçək duruma daha yaxındır,
belə ki, Xəzər adlı yer-yurd
adları Doğu Anadolu və Van-
Urmu hövzələrində bugünə-
cən qalmaqdadır.
Azərbaycanda etnik mənzərə dəyiĢkən olub, çünki buraya miqra-
siya edən hay və bəzi qafqazdilli boylardan baĢqa, bu əraziyə ayrı-ayrı
bölgələrdən zaman-zaman türk və irandilli boylar, asur, yəhudi, aramey,
ərəb və sair sami tayfaları köçürülmüĢdür.
12
Böyük kütləvi «deportasiya»
qədimdə daha çox Asur-Babil və Pers hökmdarlarının tətbiq etdiyi tak-
tika idi. Hətta, Madaya vaxtaĢırı suriyalı (asur) köçü artıq bir neçə əsr
sonra Parsua bölgəsinin Siro-midia adlanmasına səbəb olmuĢdu Ġslamaqə-
dər vaxtaĢırı Azərbaycana qayıdan
türk
boyları,
Ġslamdan sonra isə oğuz-
türkmən köçləri burada türklərin etnik sıxlığını xeyli artırmıĢdır. Ġndi Gü-
ney Azərbaycanda türklərin sayı 30 milyondan artıqdır, Quzey Azərbay-
9
(ИНСК, 278).
10
Sulimirski, 1954, 291-293; Геродот, VII, 20.
11
Бцнйадов, 1989, 42, 110; Ġbn əl-Əsir, 9; Ибн Хордадбех, 108.
12
Геродот, 527, 2-ci qeyd; Дьяконов, 1956, 199; Ptolemey, VI. 2. 6.
13
canda 1999-da siyahıyaalma statistikasına görə qeyri-türk xalqlar yalnız
9
%
təĢkil edir
.
13
Əlbəttə, üzü qədimə getdikcə Azərbaycanda əhalinin sayı azalır.
Ġslamöncəsi əhalinin sayı üçün 2-3 milyon etnik sıxlıq baxımından bö-
yük rəqəmdir. Etnik demoqrafiyanı arxeoloji bəlgələrlə yanaĢı, qədim
qaynaqlarda məskunların sayı və bölgənin savaĢa çıxara bildiyi döyüĢ-
çülərin sayı ilə də müəyyən etmək olur. Aran-ġirvan bölgələrində VI
yüzilin baĢlarında 100 min sabir (suvar) ailəsinin məskunlaĢmasına aid
məlumat burada yarım milyona yaxın yalnız sabir adlı türk boyunun ol-
duğunu göstərir.
14
Tədqiqatçılar qeyd edir ki, m.ö.VI əsrdə Babil Ģəhərində əhalinin
sayı 200 min idi.
15
Həmin çağlarda döyüĢə 30 minlik qoĢun çıxara bilən
perslərin ümumi sayı, Ksenofontun yazdığına görə, çəmi 120 min nəfər
idi.
16
Müqayisə üçün deyək ki, elə həmin yazara görə, Mada döyüĢə 60
min piyada və 10 min süvari, Ərmən ölkəsinin əhalisi isə 20-40 min
arasında piyada və 4-8 min süvari çıxara bilirdi.
17
Strabonun vaxtında
Atropaten ölkəsinin 40 min piyada, 10 min atlı qoĢunu vardı.
18
Təbəri,
Ġbn əl-Əsir və Gevond qeyd edir ki, 730-da xəzərlər Azərbaycanda 300
minlik qoĢunla ərəblərə qarĢı vuruĢurdu
.
19
Miladdan öncəki minildə Tövratın yazılmağa baĢlandığı çağlarda
Ön Asiyanın etnik durumu haqqında müəyyən bilgilər vardı. Bibliyada yer
alan bu bilgi zaman-zaman dəyiĢmiĢ, bura əlavə oykumenlər artırılmıĢ-
dır. Türklərlə
bağlı
belə
dəyiĢmələr
üzərində
yeri
gəldikcə
dayanacağıq,
burada isə xristianlığa keçən skandinav boylarının öncə saqalarda forma-
laĢmıĢ fikirlərinin Bibliyaya transferi məsələsinə nəzər salaq.
13
Bunların sırasında 170 min rus-ukraynalı, 105 min irandilli (talıĢ, kürd, tat), 250 min
qafqazdilli (ləzgi, avar, udi, saxur), 9 min yəhudi və Dağlıq Qarabağda 120 min hay var-
dır. Bütöv əhalinin (7.205 min) 91 % türklərdən ibarətdir; 70 mini Axıska türkləri və
tatarlar, 7. 205 mini isə azərlərdir.
14
Togan, 1981, 171.
15
Dandamaev, 1985, 37.
16
Ksenofont, I. III.15; II. I.2.
17
Ksenofont, II. I. 6; III. I. 33.
18
Strabon, XI. 13. 2.
19
Бцнйадов, 1989, 108; Yunan-Pers müharibəsinə hazırlaĢan Kserksin Əhəməni
dövlətinə tabe olan bütün Asiya ölkələrindən topladığı qoĢunun sayının 2 milyona yaxın
olduğunu yazan Herodot o vaxtacan tarixdə heç kimin bu sayda döyüĢən əskəri
olmadığını da qeyd edir (Геродот, VII. 184).
14
Xristianlıqdan öncəki abidələrdə asların baĢçısı və Tor adlı tanrının
oğlu Odin və oğulları kahin (qam) sayılırdı. Bunların ilkin yurdu «tanrı
ölkəsi» anlamlı Qod-land
adlanır,
onların gəlib quzeydə yerləĢdiyi
oyku-
menə də Qodland adı verilir.
20
«Yerin təsviri
(III)»
adlı
qədim abidədə
yazılır ki, quzey (skandinav) dillərində yazılmıĢ əvvəlki doğru-düzgün
hekayələrə görə, türklər və Asiyadan çıxan insanlar Quzeydə məskun-
laĢmıĢlar.
21
Öz soykökünü Asiyadan gələn boylarla bağlayan orta əsr
skandinav traktatlarını Ģərh edən Y. A. Melnikova
bunu
dünya
xalqlarının
tarixilə
genetik
və
xronoloji
baxımdan
əlaqələndirmək
meyli
ilə
izah
edir.
22
Lakin bu Ģərh quzey xalqların nə üçün antik dövrdə böyük tarixi olan
yunan və latınları, orta əsrlərdə samiləri deyil, məhz Troya çağından
üzübəri as, türk, saqa (skit), qamər adlı türk boylarını özlərinə qohum
sayması sualına cavab verə bilmir. Halbuki xristian-skandinav ədəbiyatı
Nuhoğulları Qomer, Maqoq, Maday, Yuvan,
Tubal,
Masok,
Tirak adlarını
verəndən sonra Qomer ( qamər) soyunun
məskunlaĢdığı
ölkələr
sırasında
Romveryaland,
Danimark,
Svitod, Norveç və Tirak (türk) soyunun ölkəsi
Bolqaraland adlarını çəkir.
23
Qədim island saqalarında Odinin baĢçılıq
etdiyi tanrılar (oğulları) As adlanır və bunlara cəm halda Asər ( Aesir)
deyilir.
24
Tanrıların yaĢadığı məskən də Asər adlanır.
BaĢqa bir coğrafi qaynaqda Dunay bulqarlarının ərazisindən quzeyə
çəkilən skandinavların hansı ölkələrdə məskunlaĢdığından bəhs edilir.
25
Bu məlumatlarda quzey ölkələrə qədim köçlərin məskunlaĢma
ilə nəticə-
lənməsini
etnik
yaddaĢda
saxlamıĢ skandinav boyları uzaq keçmiĢdəki
olayların tarixini Bibliya gələnəyinə
və
mövcud yeni duruma uyğunlaĢ-
dırmağa
çalıĢsalar
da,
informasiyaların dərinliyində qədim türk-german
kontakları aydın sezilir.
20
Младшая Эдда, 1970, 10-12; ДГС, 1986, 95, 98 (6-cı qeyd).
21
Upphaf allra frasagna i Norrænni tungu þeirri er sanindi fylgia, hofz, þa er Tyrkir ok
Dostları ilə paylaş: |