«Doqquz Bitik» sırası

Asia menn bygdu nordrit (ДГС, 93). 
22
 ДГС, 98 (15-ci qeyd). 
23
 Eyni qaynaq, 134-135. 
24
 МНМ, I, 119-120. 
25
 «Trakiyada öncə Nuhoğlu Yafəsin oğlu Tiras yaĢadı.Türk adlanan xalq ondan törədi. 
Çoxları qədim kitablarda yazıldığı kimi söyləyir ki, onların torpağından gələnlər Svitoda 
[Suiþiod]  yerləĢdi,  buradan  Norveçə,  Norveçdən  Ġslanda,  buradan  da  Qrenlanda  keçib 
məskunlaĢdı.
 
Trakiyaya yaxın Ungera-land yerləĢir.
 
Yepiskop Martin oralıdır.
 
Oraya yaxın 
Bolgera-land yerləĢir» (ДГС, 65). 

---

 
15 
  Qədim  Azərbaycanda  türklərin  etnik  sıxlığından  danıĢarkən  bəzi 
arxeoloji bəlgələri
 
və
 
oturaq yaĢam üçün zəruri olan əkinçilik təsərrüfatı, 
əkinçilik üçün yararlı olan çevrənin coğrafi durumu kimi bəzi məsələləri 
də gözdən keçirmək lazım gəlir. Ġlk əkinçilik kulturunun yarandığı Ön 
Asiya  regionunda  qədim  Azərbaycan  əhalisi prototürklər  bəĢər  tarixində 
mədəni arpa-buğda yetiĢdirən ilk əkinçi etnoslardan biridir. Azərbaycanın 
təbii Ģəraiti buna hər cür imkan verirdi, çünki Dəclənin yuxarı yaxaları və 
Urmu  hövzəsi  özübitən  yabanı  dənli  bitkilərin  vətəni  idi.  Bunu  aydın
 
görmək
 
üçün alman alimlərinin verdiyi bu xəritəyə baxmaq kifayətdir. Bu-
radan göründüyü kimi,
 
dairəyə
 
aldığımız qədim Azərbaycanda yabanı bi-
tən dənli bitkilərdən
 
çoxcərgəli arpa,
 
bir
 
və
 
ikicərgəli buğda vardır: 
26
 
Əkinçilik
 
kulturu
 
ilə
 
bağlı
 
arpa
 
və buğda (buğday)
 
sözləri prototürk 
dövrünün leksemləri olduğu üçün əksər türk dillərində qalmıĢdır.
 
Arpa ilə 
bağlı
 
xeyli
 
toponimlər
 
də yaranmıĢdır.
27
 
Dəclənin yuxarı yaxası ilk arpa 
əkilən  bölgələrdəndir.
28
 
Qədim  Xasun kulturunun yarandığı bu bölgədə 
Arpaçi toponiminin olması doğaldır.  Ġrəvan mahalının həm batı, həm də 
doğu sınırlarından axan çaylar da Arpa adlanır. Bu oronimi sonralar
 
Altaya 
qədər
 
müxtəlif  bölgələrə
 
daĢıyan  türk  boyları  yeni  vətənlərində  yenidən 
canlandırmıĢlar. 
                                                 
26
 Geschichte der Urgesellschaft, 1982, 172. 
27
 Buğda dağ, Arpa çay, Arpa göl (Azərbaycan), Arpayaz yılqası (Tatarıstan) və b.  
28
 Boğazköy het qaynaqlarında da Arpa toponimi vardır, lakin nədənsə onu sual iĢarəsi 
ilə verirlər (Ertem, 17). 

---

 
16 
 Yeri gəlmiĢkən
 
qeyd
 
edək ki, neolit çağında əkinçi prototürk boyları 
taxıl yığımından sonra yerdə qalan saman ilə bağlı da maraqlı kosmonimiya 
deyimi  yaratmıĢ,  Göy  üzündə  gördüyü  səma  cisimləri  sırasında  Saman-
oğrusu,  Samanyolu  ifadəsini  iĢlətmiĢlər.  Məhz  həmin  ifadənin  yayıldığı 
ərazi  yuxarıda  verilən  xəritədəki  əkinçi  kulturu  yayılan  bölgələri  əhatə 
edir.
 
O.
 
D.
 
Svyatskoy
 
«Samanyolu»
 
deyiminin ilk yarandığı bölgənin Suri-
ya,  L.
 
Mendoki isə Anadolu və  ya Güney Qafqaz olduğunu güman edir. 
Onun yayılma arealı göstərir ki, bu ifadə türk etnosuna aiddir.  
Türk etnosunun ilkin Atayurdu məsələsi və buradan sonrakı miqra-
siyalar  baxımından  arxeoloji  kulturun  öyrənilməsi  nə  qədər  zəruridirsə, 
prototürklərin astroloji dünyagörüĢünü tədqiq etmək də o qədər vacibdir. 
Göydəki planetlər, GünəĢ, Ay və ulduzlarla bağlı kosmonimiya, yerdəki 
canlı varlıqların, fauna və floranın Göy cisimləri ilə əlaqəsini əks etdirən 
biosfer, tarixi demoqrafiyanı tənzimləyən çevrə landĢaftı, səhra, bozqır, 
meĢə, ovalıq,
 
dağ, dərə, çay,
 
göl,
 
dəniz və sair coğrafi faktorun etnogenezə 
təsirini öyrənən etnologiya xalqın tarixi coğrafiyasını müəyyən etməyə 
geniĢ imkan açır. Vaxtilə Ön Asiyadan doğu və quzey yönlərə miqrasiya 
edən
 
bəzi
 
türk boylarının yeni bozqır
 
(çöl) yaĢamı onların etnoqrafiyasına 
yeni çalarlar əlavə etsə də, ilkin gələnək prototipi tam pozulmamıĢdır.  
Ermənistan ərazisindəki qədim yer adlarının öyrənilməsi həmin tor-
paqların qədim türk yurdu olduğunu ortaya qoyursa, Qarabağın dağ, çay, 
göl adlarında  bir dənə də  olsun  hay-erməni sözünün  olmaması onsuz  da 
tarixi bəlgələrdən məlum olan bir gerçək durumu - hayların burada yaxın 
tarixdə məskunlaĢdığını bir daha təsdiq edir.
29
 
 
Dünyada  mövcud  varlıqların  bir-birilə  görünməz  və  
görünən əlaqəsi vardır. Belə qarĢılıqlı əlaqələr siste-
mində  insanın  ətraf  mühitdən  asılılığı  hələ  keçmiĢ
 
çağlardan  alimləri
 
düĢündürmüĢdür.  Ətraf  mühitin 
insan  orqanizminə  və  psixikasına  təsirindən  danıĢan 
Hippokrat (m.ö.
 
460-377) yazırdı ki,
 
isti iqlim
 
insanda 
tənbəllik, dəyiĢkən iqlim isə təpər yaradır. Bu fikri inkiĢaf etdirən Aristo-
telə (m.ö.
 
384-322) görə
, 
Avropanın quzeyində
 
yaĢayanlar
 
ərdəmli,
 
lakin bə-
sit
 
intellektli,
 
Asiya xalqları təpərsiz,
 
Orta qurĢaqda  yerləĢən hellinlər
 
isə 
həm təpərli, həm də intellekt sahibidirlər.
30
  Burada  bir  az  mübaliğə  olsa 
                                                 
29
 EAMTĠL, 1998;  Гейбуллаев, 1990, 1992, 1994;  АЪА, 1972, 28. 
30
 Яцунский, 1955, 136.