sub-ar, kara-çaylı, balıq-ar
(balkar), dağ-lı, tağ-luq kimi türk boylarının adında görünür. Bu boylar-
dan subar, ağacəri, daxı və balqarların qədim Azərbaycanda yaĢamasını
göstərən tarixi bəlgələr vardır.
Türk dillərində ortaq bitki və ağac adları da ilkin çevrənin doğal
özəlliyini ortaya qoyur. Azərbaycanın zəngin florası onun toponimlərində
də əks olunmuĢdur.
35
Qayın, palıd, tut, Ģam, çinar ağacları bitən ərazilərdə
yaĢayan prototürklər bütün bu fitonimlərin ümumi adı kimi ağac sözünü
iĢlətmiĢlər. TanınmıĢ türkoloq Kenesbay Musayev ata sözlərində də geniĢ
yayılan bu fitonimi ümumtürk sözü sayır:
36
Ağaç yemeĢe menen, ə
ż
əm eĢe menən
(başqord)
Ağaç iymiĢinden belli,
adam
-
kılmıĢından (türkmən)
Ağaç jimeĢe belən, adam eĢe belən (tatar)
Ağac meyvəsi ilə bəllidir, adam iĢi ilə (azər)
34
Gürcüstanda saray yaĢamını buraxıb Çölə qayıdan Atrak bəy kimi, yenilməz Misir
sultanı
Bəybarsın taxt-tacı buraxıb Qıpçaq çölünə qayıtması yemiĢan və yovĢan qoxu-
sunun genetik kodlara təsiri idi (Azər xalqı, 2000, 45-46). Bu faktı əks etdirən rus salna-
məsinə əsaslanan Moris SimaĢko «YemiĢan» povestini, Murad Aci «Qıpçaq çölünün
yovĢanı» əsərini yazmıĢdır.
35
Ağac, Ģam (çam), çinar, qaraçinar, ardıc, söyüd, palıd, cökə, göyəm, qarağac, qızılağac,
zoğal (qızıl), alma, armud, heyva, badam, qoz (cəviz), əncir, ərik, üzüm, tut,
gül, çiçək,
yovĢan,
biyan,
qamıĢ (saz),
moruq,
soğan,
sarımsaq,
yarpız, tarxun,
danaqıran,
yonca, darı,
arpa, buğda və sair fitonimlər apelyativ sözlər kimi toponimiyada iĢtirak edir.
Vələs,
qayın (tozağacı),
ağcaqayın, dəmirağac, quĢəppəyi, quzuqulağı,
dəvədabanı, turĢəng,
alaq, cincilim, kəkotu, böyürtkən, qarağat, gicitkan, gəvən, əvəlik, itburnu (həmərsin),
ayıqarası, çaytikanı, yemiĢan,
zirinc,
qovun,
qarpız,
baldırğan, çaĢır,
çiriĢ və yüzlərlə
baĢqa fitonimlər azər dili və dialektlərində geniĢ əks olunmuĢdur.
Azərbaycan fitonimlərini struktur-semantik və areal dilçiliyi baxımından tədqiq edən
Etibar Quliyev türkmənĢəli fitonimlərin kök morfemlərini bərpa etmiĢ və onların müxtə-
lif semantik çalar daĢıdığını müəyyənləĢdirmiĢdir. Azərbaycanda olan minlərlə fitonim-
dən 270-inin yalnız Azərbaycanda yetiĢdiyini qeyd edən yazar, Ön Asiya dillərində or-
taq iĢlənən və türk
dillərindən
baĢqa
dillərə,
həmçinin
baĢqa
dillərdən
türk
dillərinə
keçən
fitonimlərdən bəhs etmiĢdir (Кулиев, 1987).
36
Мусаев, 1975, 167.
20
Qədim türk boylarının yalnız köçəri heyvandar olduğunu yazanlar
tarixi gerçəkliyi təhrif etmiĢlər. Halbuki bulqarların buğda, arpa, darı ək-
məsini ərəb müəllifləri qeyd etdiyi kimi, bəzi saqa boylarının, xəzərlərin
və baĢqa türklərin də əkinçiliklə məĢğul olması haqqında qədim qaynaq-
larda
bəlgələr vardır. Türkmən, qaraqalpaq, özbək ellərində suvarma Ģə-
bəkələrinin yayılması, tatar (bulqar), baĢqord, çuvaĢlarda gəliĢmiĢ əkin-
çilik kulturunun tarixi bəllidir. Qazax elində əski eqinşi (əkinçi) gələnəyi,
əkinçiliklə bağlı mərasimlər, Ülus kün (Novruz) bayramı, yolçu və yaxĢı
insanları himayə edən və əkinçilik kultunda önəmli yeri olan Kıdır (Xızır)
peyğəmbərə tapınma, Ģumdan sonra saban-toy törəsi, əkinçilik termino-
logiyası geniĢ yayılmıĢdır.
37
Bu türk boyları əkinçilik gələnəyini vaxtilə
əkinçiliyin beĢiyi olan Ön Asiyadan (Azərbaycandan) aparmıĢdılar. Sumer
yazıları Güney Azərbaycanın dağlıq bölgəsi Arattada dəmyə əkinindən
bəhs edir, daha qədim arxeoloji qaynaqlar da Azərbaycanda əkinçi-maldar
boyların yaĢadığını ortaya qoyur.
Bağçılıq
və
bostan
kulturu
ilə
bağlı terminologiyanın türk
dillərində
geniĢ yayılması, müasir dillərdə ortaq sözlərin qalması, bu sözlərdən bir
qisminin qonĢu xalqların dilinə keçməsi göstərir ki, prototürk çağında bu
sahədə müəyyən irəliləyiĢ əldə olunmuĢdur.
Ön
Asiyanın coğrafi Ģərai-
tində bitən meyvə ağacları və tərəvəz məhsulları adlarının buradan baĢqa
ölkələrə keçdiyini görmək olur.
Azərbaycanın meĢələrində alma,
armud,
ərik,
badam,
Ģaftalı, heyva, qoz, gavalı, alça və sair cır meyvəli yabanı
ağaclar çoxdur. Bunların bağçılıqda istifadə olunması tarixi də qədimdir.
Belə ki, arxeoloji qazıntı zamanı əldə olunan müxtəlif meyvə çəyirdəyi,
üzümçülüklə bağlı bəlgələr burada meyvə və üzüm bağlarının olmasın-
dan
xəbər
verir.
Güney Qafqazda üzümçülük m.ö.V-IV minillərdən məlumdur və
ipək
qurdu üçün
bəslənən
ağ-tut
ağacının
məskəni
Çin
sayılırsa,
qara-tut
(xartut) ağacı da Ön Asiyada yaranmıĢdır.
38
Uzmanlar heyva ağacının
ilk
yaranma
yerinin
Azərbaycan olduğunu müəyyən etdiyi kimi,
«heyva» sö-
zünün də buradan dünya dillərinə yayıldığını yazırlar.
39
Bir çox dillərdə
37
Кармышева 1986, 47-70.
38
Гамкрелидзе-Иванов, 651; Вавилов, I. 205, 343-344.
39
Жуковский, 1964, 499; Мусаев, 1975, 158-258; Кулиев, 1987; Lakin J. Jumaliyev
alma,
almurut (armud),
alça, qaralı,
gavalı,
albalı
və
sair
meyvə
adlarında
iĢlənən
*al
sö-
zünü iranmənĢəli
sayır
(Жумалиев,
37-43).
Halbuki,
türk dillərində
qədim sinkretik
söz-
lərdən olan «al» rəng çaları ilə hələ prototürk çağında meyvə adlarında iĢlənən sözcüyə
çevrilmiĢdir (Ъялилов, 1985).
21
ortaq söz kimi iĢlənən alma, armud, albalı, qızıl (zoğal), qoz, üzüm, alça
meyvə adları da türkmənĢəlidir.
Azərbaycanın
çoxçeĢidli florası kimi,
faunası da zəngindir. Hətta
biosfer
bir sıra
köçəri
quĢların qıĢlama yerini də burada yaratmıĢdır. Bu-
rada türlü-türlü uçan, üzən, qaçan və sürünən heyvanların yaĢamı üçün
hər cür coğrafi Ģərait və iqlim növü vardır. Türk dillərində iĢlənən və
qonĢu xalqların dilinə keçən türkmənĢəli zoonimlərin tədqiqi göstərir ki,
prototürk etnosu ilk heyvanları Ön Asiyanın qədim Azərbaycan bölgəsin-
də görmüĢ və onlara ad vermiĢdir.Ona görə də, bir çox türk zoonimi qə-
dim Ön Asiya izoqlosu kimi diqqəti çəkir. Belə ki, bars, arslan, eĢĢək, qo-
duq, ilan, qoyun, buğa və sair bu kimi adların Ön Asiyada bəzi qədim ölü
dillərdə iĢləndiyini görmək olur. Azərbaycanın heyvanat aləmi türk etno-
sunun yaĢamına, onun həyat tərzinə təsir edən, yaylaq-qıĢlaq yaĢamına
təkan verən önəmli faktor olub. Heyvan adları toponimlərdə
də geniĢ əks
olunmuĢdur.
40
TanınmıĢ
türkoloqlar
A.
M.
ġerbak və K.
M.
Musayev
türk
dillərində
zoonimləri geniĢ tədqiq etmiĢ, onların iĢlənmə arealını, heyvan adlarında
ortaq izoqlosları, bunlardan bəzilərinin etimologiyasını vermiĢ, ev və çöl
heyvanlarının türklərin məiĢətindəki rolunu açıqlamıĢlar.
41
Bu məsələlər
üzərində sonrakı bitiklərdə etnoqrafiya və zoonimlər bölmələrində geniĢ
dayanacağıq,
burada
isə
biosferin
türk
etnosuna
diqtə etdiyi bir-iki
məqama
diqqəti çəkək.
Qədim
Azərbaycanda
biosfer-fauna-etnosun üçyönlü qarĢılıqlı
əla-
qəsi prototürk boylarının evsəlləşdirdiyi (əhliləĢdirdiyi) ev heyvanları-
nın növündə və bunların da etnosun yaĢamını yeni çalarlı axara salması
arxeoloji bəlgələrdə aydın görünür. Hələ yığım dönəmində itdən ovculuq-
da əl heyvanı kimi istifadə olunması göstərir ki, insanlar qədim çağlarda
heyvanı evsəlləĢdirməyi bacarmıĢlar. Ġtdən sonra digər ev heyvanı və
quĢlar ələ öyrədilmiĢdir. Bunların sırasında
qoyun, keçi, donuz,
inək, at,
dəvə, öküz, eĢĢək, toyuq, ördək, qaz və sair heyvanlar vardır.
Evsəl (əhliləĢmiĢ) heyvanın etnosun yaĢam tərzində oynadığı rolu
aydın görmək üçün hindavropa
və
türk etnosu məiĢətində donuzun yerini
müqayisə edək. Qoyunçuluqla bağlı yaylaq yaĢamınına köklənmiĢ türklər
40
At, eĢĢək, qatır, dəvə, qoduq, donuz, qaban, ayı, qurd (börü), quĢ, qaranquĢ, qaraquĢ,
torağay, durna, laçın, kərkəs, sərçə, göyərçin, sağsağan, ilan, bağa (tısbağa), arı zoonim-
lərinə toponimlərin tərkibində rast gəlmək olur.
41
Щербак, 1961, 82-172; Мусаев, 1975, 52-157.
22
çevrədəki
donuz-qabanı ovlasa
da,
onun evsəl heyvana
çevrilməsində ma-
raqlı
olmamıĢlar,
çünki donuzla yaylaq-qıĢlaq yaĢamı uyuĢmur. Hindav-
ropa boylarının yaĢamını isə donuzsuz təsəvvür etmək mümkün deyil.
Ġtaliyada qədimdə Yer və Məhsuldarlıq tanrılarına törəyiĢ simvolu kimi
donuz qurbanı verilirdi.
Qərbi Avropa təsərrüfatında m.ö.
II minildə üstün-
lük
təĢkil
edən donuzçuluq sonralar
Qara-dənizin quzeyində davam etmiĢ,
bu gələnəyi hindiran boyları Xarəzm civarına gətirsə də,
burada m.ö.
VII
əsrdən görünməyə baĢlayan donuz sürüləri sonralar aradan çıxmıĢdır.
42
Donuzdan fərqli olaraq, qoyun türk etnosunun yaĢamına dərindən
sirayət edib. Dünyada qoyunun evsəlləĢməsi olayı öncə Güney Azərbay-
canın dağlıq bölgələrində baĢ vermiĢdir. Qoyunçuluq bir tərəfdən yaylaq-
qıĢlaq yaĢamını ĢərtləndirmiĢ, digər tərəfdən əti-ağartısı ilə türklərin qan
tərkibində dərin iz buraxmıĢdır. QonĢu xalqlarla müqayisədə azər türklə-
rində xolesterin dərəcəsinin həddindən artıq yüksək olması da 5-6 əsrin
deyil, 5-6 minilin gerçəkləĢdirdiyi durumdur.
Türk dillərində zoonimlərin etimologiyası, heyvandarlıq, maldarlıq
terminologiyası türk etnosunun hansı heyvanı evsəlləĢdirdiyini və hansını
baĢqa xalqdan mənimsədiyini ortaya çıxara bilir. Bu baxımdan, zoonimin
yayılma coğrafiyası da əhəmiyət daĢıyır. Belə ki, azər dilində inək, saxa
dilində inax sözünün iĢlənməsi bir-birindən çox uzaqda yaĢayan bu xalq-
ların prototürk çağından qalma zoonimdən istifadə etdiklərini göstərir.
Hindavropa dillərindəki *ked praforması ilə ortaq izoqlos olan keçi
və qıdığ sözləri keçinin Aralıq dənizi bölgələrində evsəlləĢdiyindən xəbər
verir. Lakin Norveç dialektinə tikka, gürcü və svan dillərinə txa, daqəl
Ģəklində keçən təkə sözü sonrakı əlaqələrin nəticəsidir. Türklərlə kontaktda
olmuĢ xalqların dilinə yüzlərlə həm yabanı, həm də evsəl heyvan adları,
heyvandarlıq
və
atçılıq terminləri keçmiĢdir.
BaĢqa xalqların
türklərdən aldığı zoonimin tarixi bəzən o qədər
qədim olur ki, türklərin Atayurdunu Altayda olduğunu güman edən uz-
manlar bu alınmanı türk dilindən deyil, baĢqa dildən türk dilinə keçdiyini
yazırlar. Halbuki, türk etnosunun ilkin yurdu Ön Asiya olduğunu nəzərə
alanda bütün bu dolaĢıq etimologiyalar çox rahatca gerçək yozumunu
tapır. Məsələn, belə mübahisəli etimologiyası olan öküz sözü bəzi hin-
42
Цалкин, 1966, 73-74, 132, 151; Avropadan Anadoluya gəlib yerləĢən hetlərin yazı-
sında «donuz əti yeyən» və «donuz əti yeməyən» xalqlar fərqləndirilir, hətta «Het qanu-
nunda» 81-86-cı bölmələr donuz cinsi və növlərinə, donuz oğurluğu məcəlləsinə, 90-cı
bölmə isə donuz yağını yeyən itə ölüm cəzası verilməsi kimi məsələlərə həsr olunub.
23
davropa dillərində
*oks Ģəklində iĢlənsə
də, onun 10 minil öncə Güney
Azərbaycanın batı bölgələrində evsəlləĢməsi bəllidir, qədim öküz~ökör
dialekt variantları da bu zoonimin prototürk çağında yarandığını ortaya
qoyur. Lakin türklərin məiĢətinə baĢqa xalqlardan daxil olan evsəl heyvan-
lara bu dillərdə ayrı-ayrı adların verilməsi doğaldır, necə ki,
azər dilinə
Dostları ilə paylaş: |