Kosmonimiya
25
Samanyolunu pifaqorçular, litva, basuto, oci kimi bir sıra xalqlar
ruhların məskəni, siamlar Ağ fillərin yolu, ispanlar Sant Yaqo yolu sayır-
dı.
45
Samanyolu deyiminin müxtəlif xalqlarda necə adlandığını tədqiq
edən V. A. Nikonov haqlı olaraq yazır: «Kosmonimiya qiymətli qaynaq
kimi xalqların və onların dilinin mənĢəyinə, dünyagörüĢünə, xalqlar ara-
sındakı əlaqələrə və miqrasiyalara aydınlıq gətirir».
46
Samanyolu türk boylarının yayılma arealını göstərməklə yanaĢı, köç
istiqamətlərini də ortaya çıxarır. Həm də monqol və türk xalqlarının gene-
tik qohum olmadığını çox aydın sərgiləyir. Belə ki, «Samanyolu» deyimi
Somon yul (özbək), Saban jolı (qazax), Saman yoli (uyğur), Samançı jol
(qırğız) kimi fonetik fərqlərlə monqol etnosu ilə təmas xəttinə qədər uzanır,
bu xətdən sonra monqol-buryat dillərində «Göyün çatı» deyiminə keçir:
Tenqeriyn zaadol, Tenqerin züydel.
Monqol mühitinə düĢən tuva və
həmin
mühitdən keçib daha yuxarı, quzey-doğu bölgələrdə məskunlaĢan saxa
türkləri artıq kalka ilə monqol deyimini iĢlədirlər. Bu deyimi monqol
etnosundan qopub,
Xəzərin quzey yaxasına gəlib yerləĢən kalmıklar
da
Te
ñ
qrin uydl Ģəklində saxlamıĢlar.
Samanyolu deyiminin doğu sınırı qırğız-uyğur boyları ilə bitirsə,
batı sınırı da qədim türk boyları ilə qarıĢığı olan bolqar, macar və Osmanlı
türklərinin kultur təsiri altında olmuĢ serb-xorvat və alban (arnavut) xalqı-
nın
dilində
yaĢayır.
Eyni səbəblə güneydə
Efiopiyaya
qədər yayılan
Saman
yolu
öz
yerini
quzeydə
finuqor
deyimi olan «QuĢ
yolu» ifadəsinə
vermiĢdir.
Bu ifadə də yaranma və yayılma arealı baxımından maraqlıdır. Belə ki,
köçəri quĢların keçdiyi yol üzərində
yerləĢən Ġtil-Ural arası,
Avropa-Asiya
sınırı finuqor etnosunun
Atayurdu sayılır.
Bu baxımdan,
«QuĢ yolu» deyi-
minin protofinuqor boylarında yarandığını və buradan bozqır türklərinə,
tatar
və
çuvaĢ
xalqlarına,
Baltikyanı bölgələrə
keçdiyini,
bir
sözlə,
finuqor
boylarının miqrasiyası və onlarla sıx təmasda olan xalqlarda yayıldığını
görmək olur.
Avrasya xalqlarının demoqrafiyası Samanyolu deyiminin müxtəlif
xalqlarda mövcud ifadə məzmunu ilə yaxĢı açılır. Belə ki, Avropa xalq-
ları bu deyimi «Südyolu», akad-asur boyları «Ġlan yolu», Qafqazdilli
xalqlar da bunu karvan, sürü, ayı və baĢqa heyvan yoluna bənzətmiĢlər.
Əkinçi türklər «Saman yolu» ifadəsini iĢlətdikləri halda, bozqır türkləri
45
Тайлор, 173.
46
Никонов, 1980, 259.
26
«Qoyun
yolu»
deyiminə üstünlük
vermiĢlər,
uqorlarla sıx təmasda
olanlar
da «QuĢ yolu» ifadəsini iĢlətmiĢlər. Bu fərqlər bəzən eyni xalqın müxtəlif
dialektləri üzrə diferensiallaĢmıĢdır. Azər türkləri də Samanyolu ilə ya-
naĢı bəzi dialektlərdə Ağyol, Avropa təsiri ilə elmi ədəbiyatda Südyolu və
farsca Kəhkəşan deyimlərini iĢlədirlər. Lakin bu deyimlər içində yuxarıda
verilən xəritədən göründüyü kimi, yayılmada əsas yeri Samanyolu tutur.
Gəlib Azərbaycana yerləĢən
haylar da Samanyolu deyiminə keçmiĢ-
lər.
Hətta
VII əsr müəllifi Anani ġirakatsi yazır ki,
bu yolda tökülən saman
hayların ulu babası Vahanın asurların ulu babası BarĢamdan oğurladığı
samandır.
47
Göründüyü
kimi,
kosmonimiya
elementlərindən təkcə
Dostları ilə paylaş: |