Saman-
yolu tarixi demoqrafiya üçün xeyli bilgi verir. Bu sıraya digər səma cisim-
lərilə
bağlı
yaranmıĢ deyimlərin etnolinqvistik
açımlarını,
ulduz falı,
qədim
qamçılıq terminologiyasını da əlavə edəndə azər türklərinin tarixi coğrafi-
yası üçün böyük qaynaq əldə olunur. Saman yolu ilə bağlı deyilənlər bir
daha Urmu teoriyasının Ön Asiyanı prototürk yurdu saymasını doğrulayır.
Çin qaynaqlarına görə, hunlar mühüm iĢ görmək istəyndə Ayın və
ulduzların durumuna baxardılar, xaqan isə hər səhər çadırdan çıxaraq
GünəĢə, gecələr Aya ibadət edərdi. GünəĢə and içmə Altay və miĢar
boylarında da vardı, saxalar böyük bahadırların GünəĢ-Ay himayəsində
olduğuna
inanar,
Abakan qamları
Solbon
(Çoban)
ulduzuna
tapınardılar.
48
Əbu Düləf bəzi
türk boylarının hansı ulduza tapındığını qeyd etmiĢ
,
lakin
ulduz adlarını ərəbcə vermiĢdir.
49
Zöhrə (Venera) ulduzunun sevgi sim-
volu
qədim türk mənbələrində Sevüt, Sevüq adlanması,
uyğurca bu ulduz
adının Erkliq olması, Mahmud KaĢğarinin isə onu «iĢıqlı» anlamında
Yaruq yıldız adlandırması maraqlı tədqiqat obyekti olsa da, mövzumuzdan
kənar olduğundan yalnız bunu qeyd edək ki,
latınlar bu ulduzda (Lucifer)
eĢq və Ģeytan məfhumu gördükləri kimi, qədim türklər də onu bu iki
simvolla tanımıĢlar.
50
Belə paralellik,
əlbəttə,
etrusk-latın və ya daha
qədim batı türk boyları ilə Avropa xalqlarının təması nəticəsində yarana
bilərdi.
47
Ширакаци, 1962, 68-69.
48
Ġnan, 1972, 2-3, 29.
49
Əbu
Düləf
toqquz-oğuz
boyunun
Göy
qurşağı
(kavs-i
kuzeh)
görünəndə
Ģənlik etdiyini,
qırğızların Zühal və Zöhrə ulduzunu uğurlu, Mərrix ulduzunu isə uğursuz saydıqlarını,
çigil boyunun Süheyl, Zühal, Ekizlər, Böyük Ayı, Kiçik Ayı və Oğlaq bürcü ulduzlarına
tapınıb, Çoban ulduzuna «tanrıların tanrısı» dediklərini yazmıĢdır (Ebü Dülef, 84, 88).
50
Nemet, 1971.
27
Yupiterin
Onq-ay
,
Qara-quş
,
Ekizlərin
Eren-tür/
Eren-tiz, Mərrixin
(Marsın) Kürüd adlanması maraqlıdır.
51
Oxun ucuna metal taxılması
anlamında Mars planetinə Dəmir-soqum yox, Baqır-soqum / Bakır-sokum
deyilməsi tunc (bakır) çağının əlamətidir, çünki Karvanqıran adı kimi,
Dəmir-qazıq deyimi də sonrakı çağa aiddir. Türk dillərində
Yağız-sığın,
İki bozat, Ak ayğır, Ox bürcü, Yeti-kan
/
Yeddi qardaş kimi astroloji ter-
minlər də iĢlənir, lakin bu adlar boydan-boya dəyiĢsə də, bəzi qıpçaq
boylarında Ürger Ģəklində iĢlənən Ülkər ulduzunun adı əksər dillərdə
ilkin mənasını qorumuĢdur.
52
«Qutadğu bilig» üzrə dəyərli tədqiqat əsəri
yazan Ramiz Əskərin tərtib etdiyi aĢağıdakı cədvəl planet və bürc (ükək)
adlarının türkcə deyimi baxımından diqqəti çəkir:
53
«Qutadğu bilig» azərcə
ərəbcə
farsca
YaĢık
Yalçık
Kürüd
Arzutilək
Sevit
Onqay
Səkəntir
Kozı
Ud
Ərəntir
Kuçık
Arslan
BuğdaybaĢı
Ülgü
Çadan (Çayan)
Ya (Yay)
Oğlak
Könək
Balık
GünəĢ
Ay
Mars
Merkuri
Venera
Yupiter
Saturn
Qoç
Buğa
Ekizlər
Xərçəng
ġir
Qız (BaĢaq)
Tərəzi
Əqrəb
Oxatan (Yay)
Oğlaq (ÇəpiĢ)
Dolça
Balıqlar
ġəms
Qəmər
Mərrix
Ütarid
Zöhrə
MüĢtəri
Zühəl
Həməl
Sur
Cövza
Sərətan
Əsəd
Sünbülə
Mizan
Əqrəb
Qövs
Cədi
Dəlv
Hut
Afitab
Mah
Bəhram
Mehr
Nihad
Bərcis
Keyvan
Bərre
Gav
Dopeykər
Xərçəng
ġir
XoĢe
Tərəzi
Kejdom
Kaman
Bozqale
Dul
Mahi
51
Riyaziyatçı alim Valeh Mirzəyevin dediyinə görə, Dilican dərəsinin Poladlı kəndində
yaĢayan babası danıĢardı ki, ot çalmaq üçün Göycə gölü yaxasındakı biçənəyə göydə
Karvanqıran ulduzun ən parlaq göründüyü vaxtda çıxardılar. Bu Ulduzun Karvanqıran
adlanması isə keçmiĢdə onun gecəyarıda aldadıcı parıltısını Dan ulduzu hesab edib, yola
çıxanların vaxtı səhv saldıqları üçün səhrada qırılması ilə bağlı yaranmıĢdır.
52
Nemet, 1971.
53
Əskər, 88-89; Yazar bu abidədə Karakuş (Yupiter), Yıldırak (Önçü, Kiçik Köpək ul-
duzu topasının alfa ulduzu), Ayğır (Ağulduz - Böyük Köpək topasının alfa ulduzu),
Yitikən (Yeddi qardaĢ bürcü, Böyük Ayı bürcü) adlarının keçdiyini də qeyd edir.
28
Türk etnosunun ilkin oykumeni YaranıĢ haqqında olan mifə görə
də aydın seçilir. Əksər türklər Göylə Yerin ayrılması və onların arasında
insan oğlunun yaranması düĢüncəsinə sahibdirsə,
quzey və doğu bölgə-
lərdə yaĢayan bəzi türk boyları Yerin yaranmasını quĢla bağlayan yerli
mifləri mənimsəmiĢlər. Belə ki, Avrasiyanın quzey zolağında formalaĢıb,
Sibir üzərindən Amerikaya qədər yayılan bu mifin hindavropa və finuqor
dilli xalqlarda yaxın çalarla geniĢ iĢlənməsi göstərir ki, Sibir türkləri bunu
həmin xalqlardan almıĢlar. Bu mifə görə, ördək (və ya digər su quĢu)
okeanın dibindən dimdiyində gil çıxarır və bundan Yer əmələ gəlir və
ya Yerlə Göy quĢ yumurtasından yaranır.
54
YaranıĢ mifi prototürkləri
Orta və Mərkəzi Asiya ilə deyil, «Saman yolu» deyimində gördüyümüz
Ön Asiya ilə bağlayır.
Quzey yönü bildirən Qütb ulduzu bəzi türk dillərində Altun /Temir
Kazıq adlanır. Bu baxımdan,
azər
boylarının quzey
bölgəsində
olan Dər-
bəndin
«dəmir qapı» epiteti ilə verilməsi də diqqəti çəkir.
Yerin bağa (tısbağa)
üzərində durması haqqında mifik dünyagörüĢ
prototürk
çağında geniĢ yayılmıĢdır.
Azər dilində
bağa ilə
bağlı
deyimlər,
arxeoloji qazıntılar vaxtı basırıqlarda (kurqanlarda) bağa çanaqlarına rast
gəlinməsi bu mifik görüĢü əks etdirir. Əvvəlki bitikdə daĢ bəlgələrə aid
bölmədə verdiyimiz Göytürk
daĢ
abidələrinin
bağa-özül
üzərində
ucaldıl-
ması gələnəyi bu mifin Azərbaycandan doğuya aparıldığını göstərir.
Sumerlərin kosmoqoniya görüĢünə görə, hər tərəfi okeanla əhatə
olunan evrən (kainat) Göy və Yerdən ibarətdir. Göy-Yer (An-Ki) arasında
Ģəffaf hava təbəqəsi - atmosfer GünəĢ, Ay, ulduz və planetlərin doğulub
iĢıq saçdığı məkandır. Bu məkan öncə baĢı Göy və ayağı Yer olan böyük
dağdan onların ayrılmasından sonra yaranmıĢdır. Yuxarıya çəkilən boĢ
məkan olan Göy (haradasa) aĢağı və yuxarıda bərk dayağa söykənir, Yer
isə
düz
müstəvi
Ģəklindədir.
55
Saqa türkləri öz soykökünü Göy və Yer tanrılarının oğlu sayılan
Tarqitay ilə bağlayırlar.
Bu kosmoqonik görüĢü saqa boylarından eĢidən
Herodot qələmə almıĢdır. Yunanların Herodota danıĢdığı saqa soykö-
künə aid əfsanədə isə Tarqitay Herakl (Koroğlu) ilə əvəz olunmuĢdur.
56
Prototürklərin
yaxın qonĢuluğunda olan bu kosmoqonik görüĢün detalları
54
Напольских, 1990, 5-17.
55
Крамер, 1965, 100.
56
Azər xalqı, 2000, 82.
29
sonrakı türk qaynaqlarında əks olunmuĢdur. Belə
ki,
sumer mətni ilə göy-
türk qaynağı eyni deyimləri ortaya qoyur:
57
Göy Yerdən ayrılandan sonra,
Yer Göydən ayrılandan sonra,
Ġnsana ad veriləndən sonra …
( Sumer qaynağı)
:aDqJLĠK:ry:zGY:ArS:irht:kökazü
:
smNLIK:ILGo:
Ġsik:aRnik
[üze kök teñri asra yağız yer kılınduk-
ta ekin ara kiĢi oğlı kılınmıĢ...]
« Yuxarıda mavi Göy, aşağıda qara Yer,
Dostları ilə paylaş: |