Biosfer
17
da,
o dövrün geosiyasi
durumunda aktiv
olan yunan etnosunun passionar
çağını əks etdirir.
Ətraf mühitin, təbii çevrənin insan xarakterinə təsiri danılmazdır.
Hətta eyni bölgədə dəmiryolu dayanacağı olan kəndin cavanları ilə kənar-
dakı kəndin dəliqanlıları arasında fərq vardır, «stansiya uĢağı» diribaĢlığı
ilə seçilir. Gəncliyini kənddə keçirən adam sonra Ģəhərdə əlli il yaĢasa
da, yenə «kəndçi» olaraq qalır, Ģəhərdə formalaĢıb kənddə yaĢayan da
Ģəhərli özəlliyini saxlayır. Dilimizdəki «tərəkəmə», «dağ adamı», «aran
adamı» deyimləri biosferın insanlara aĢıladığı özəlliyin dildə
əks
olun-
masıdır.
Bu gerçək durumun fərdlər toplusu olan boylarda və etnosda da
axtarılması təbiidir. YaĢam tərzi müxtəlif coğrafi duruma köklənmiĢ bir
oturaq boyun yarımköçəri boydan və onun da köçəri boydan xaraktercə
fərqlənməsi bunların biosferdən aldığı enerjinin müxtəlifliyi ilə bağlıdır.
Etnosla çevrənin doğal Ģəraiti və landĢaftı arasında olan əlaqədən
bəhs edən Lev Qumilyova görə, landĢafta bağlılıq insanlarda Ģüuraltı
saxlanır, genetik koda çevrilən bu bağ yeni yurd seçimində ortaya çıxıb
gerçəkləĢir.
31
Güney
Sibirə köçən türklər yaĢam üçün Sayan-Altay
dağla-
rında daha çox alp çəmənliklərini, bura gələn ukraynalılar bozqırları,
ruslar isə meĢə suyu yaxalarını seçib məskunlaĢmıĢlar. Əski yurdda for-
malaĢmıĢ bu genetik kod uyğun çevrədə rahat davam edir, əski çevrənin
landĢaftından kəskin fərqlənən yeni çevrədə isə insanlar yeni Ģəraitə alı-
Ģana qədər bir neçə nəsil əziyət çəkir, ölənlərin sayı xeyli artır, necə ki,
Ġrəvan mahalının dağlıq bölgələrindən Muğan çölünə deportasiya olunan-
ların xeyli hissəsi az bir zamanda məhv oldu.
Azərbaycanın dağ silsilələri, bu dağlardan baĢlayıb
ovalıqlara axan
suları, sərin bulaqları, tamlı meyvələri, çılpaq qayaları, susuz çölləri, otlu-
çiçəkli biçənəkləri, alp çəmənləri, kollu-meĢəli, dərəli-təpəli landĢaftı
və münbit-Ģoran torpaqları bütövlükdə ölkənin coğrafi durumuna müxtə-
lif görkəm verir.
Subtropik mühitdən buzlaqları əriməyən dağlara qədər
ayrı-ayrı
doğal durumu, müxtəlif iqlim Ģəraiti olan belə çoxçeĢidli coğrafi
Ģəraitdə formalaĢan bitki (flora) və heyvanat (fauna) aləmi quzey ölkələrin
soyuq iqlimində və ya güney ölkələrin səhralarında olan flora-faunadan
fərqləndiyi kimi,
Azərbaycanda yaranan etnos da həmin ölkələrdə forma-
laĢan xalqlardan fərqlənir.
31
Гумилев, 2001, 373.
18
Zəngin
mənzərəli
çevrə-ekologiya
etnosa gözəl görkəm, kübar mə-
nəviyat, yetkin dil, çeĢidli musiqi, poetik duyum aĢılayır. Sağlam bədən-
də sağlam ruh olduğu kimi, sağlam çevrədə də Böyük xalq yetiĢir. Minil-
lərlə pozulmadan
yaĢayan
qüdrətli
və
yetkin quruluĢlu dili,
Ģifahi
yolla
nəsildən-nəsilə ötürülən oğuznamələri, zəngin musiqisi, mətbəx və geyim
kulturu, gözəl görkəmi, kiĢi xarakteri, kübar davranıĢı olan Böyük Türk
etnosu məhz bənzərsiz Azərbaycan coğrafiyasında yarana bilərdi.
Çevrəyə köklənən qədim coğrafi adların öyrənilməsi paleotopo-
nimlərin
«dilini
açır»,
yurd yerləri,
çaylar,
dağlar «danıĢmağa» baĢlayır,
bu adı ona verən etnosun tarixinə iĢıq tutur. Qədim onomastika sırasında
özəl yeri olan uruq-soy və boy adları ilə yaranmıĢ genotoponimlər türk
etnosu demoqrafiyası üçün önəm daĢıyır. Krımda türk genotoponimlərini
tədqiq edən Ġ. N. Lezina
ümumi
etnik
toplum üzvlərinin qutsal sayıb sax-
ladığı özəl soyadını nəsildən-nəsilə ötürməsini və bu gələnəyin uzun za-
manları aĢan
böyük
yaĢarı
gücü
olduğunu qeyd edir
və
bu səbəbdən bəzi
genotoponimin qədim tarixi olduğunu yazır.
32
Doqquz iqlimi ilə seçilən Azərbaycanda doğal olayların çeĢidləri də
çoxdur. Belə ki, azər dilində hava-iqlim, yel-külək və yağıĢ-qar növünü
bildirən onlarla söz vardır.
33
Azərbaycanda zəlzələ (dəprəm) və vulkanlar
kiçik
miqrasiyalara,
kəskin iqlim dəyiĢməsi isə böyük miqrasiyalara
səbəb olmuĢdur. Kəskin iqlim dəyiĢməsi ilə yaranan quraqlıq nəticəsində
belə böyük köçlərdən biri 5500, digəri isə 3500 il öncə baĢ vermiĢdir.
Həmin çağlarda Azərbaycandan çoxlu prototürk boylarının quzey və doğu
yöndə miqrasiyası arxeoloji bəlgələrdə əks olunmuĢdur. Ġdil yaxalarına
kurqan kulturu da həmin çağlarda aparılmıĢdır.
Etnosun yaĢam tərzi oykumenin fauna-flora özəlliyini tənzimləyən
biosferdən asılıdır. Dünyada ilk əkinçilik və heyvandarlıq mərkəzlərindən
biri olan Ön Asiyada prototürk etnosu hələ yığım yaĢamında əldə etdiyi
yabanı
bitki
və meyvələrə,
ovladığı
quĢa
və heyvanlara verdiyi adlardan
32
Лезина, 1988, 145.
33
Hava-iqlimə aid sözlər: ayaz, sazaq, boran, bora (sırsıra), qara-qıĢ, tufan, qasırğa,
tufan, Ģaxta, sıcaq, yayın cırhacırı, bürkü, boğanaq, pəlmə (bürkü), duman, çən, çiskin,
tutulu. Yel adları: ağyel (külək), qarayel (külək), bürküyeli, xəzri, qaraxəzri, dağyeli,
dəlikülək, elqovan, yarpaqtökən, meh, giləvar, keçiqıran, gündoğuĢ, purçaçan, san,
Ģilyan (silhan), soqqar, tərsə, tozkülək, tozanaq, Ģahvar, çovğun. Yağmur adları: dolu,
yağmur, yağıĢ, quzuyağıĢı, günyağıĢı, peydəri, püsküntü, sağanaq, selləmə, Ģıdırğı,
tozankı, qurdyağıĢı, törəmə, çiləmə, Ģıdrama. Qar adları: lopa, kəpək, dolça, əlçim,
quĢbaĢı, qanadlı, dımırcıq, topi, piĢikbaĢı, xəĢələ, heyvagülü, çobanyarması, Ģəpə.
19
bəzisi bugün
də
türk
dillərində qalır.
Çevrəsində mövcud meĢələr,
dağlar,
sular və bu çevrənin fauna-florası qədim türklərin yaĢamında önəmli yer
tutduğundan «türk və təbiət» mövzusu türkün dilində, mifologiya və
folklorunda
silinməz
izlər
buraxmıĢdır.
34
Türk
etnosunun
Atayurdunda
meĢələr, dağlar
və
suların olması ağac-əri,
Dostları ilə paylaş: |