İ rrasionallıq isə məntiqə əsaslnamayan, elmi qaydalara uyğun olmayan,
ağılın və məntiqin qaydalarından “kənara çıxan” və qeyri-sistemli
proseslərdən meydana gələn vəziyyətlərdir. İrrasionallıq qeyri-kafilik və
qeyri-yetişkənlikdir. Burada kəmiyyət ola bilir ki, keyfiyyəti üstələyir. Hətta
ardıcıllığın pozulmasından xaotiklik meydna gəlir.
Seçki prosesləri də rasional və irrasional xarakterə malik olur. Rasional
seçki o deməkdir ki, bütün proseslər qanunuvericiliyin tələblərinə uyğun
olaraq təşkil olunur və tənzimlənir. Hüquq normalarına əməl edilməklə
seçkinin həyata keçirilməsi özlüyündə rasionallığı meydana gətirir.
Proseslərin təşkilində sistemlilik mövcud olur. Səsvermə və namizədlərin
müəyyən olunması prosesləri də rasional olur. Namizədlərin müəyyən
olunmasında rasional yanaşma əsasdır. Bu, o deməkdir ki, namizəd seçimi
ağıllı, düşünülmüş olmalıdır. Namizədin özünün rasional tələblərə cavab
verməsi ilkin şərtdir. O, ağıllı, savadlı, məntiqli, nizam-intizamlı olmalıdır.
Ə
məlləri ilə cəmiyyətə və dövlətə faydalar gətirən olmalıdır.
Güclü dövlətlərdə, sabit və inkişaf etmiş cəmiyyətlərdə seçki prosesləri
müqayisədə daha da rasional olur. Çünki belə cəmiyyətlərdə fərdin namizədin
müstəqil dəyərləndirməsi halları yaşanır. Fərd özünün namizəd seçimində
müstəqil olur və özü obyektinin qabiliyyətini müstəqil müəyyən edə bilir.
İ
rrasional, ənənəvi cəmiyyətlərdə, eləcə də infantil (qüsurlu, qeyri-yetişkən)
cəmiyyətlərdə isə proseslər daha çox irrasionallığı (kortəbiiliyi) ilə fərqlənir.
Namizədin seçimində ailənin digər hüquqlu üzvləri üçün ailə başçılarının
seçimi, tayfa ağsaqqallarının seçimi önəm kəsb edir. Seçki proseslərində
məişət xarakteri və məişət adətləri önə gəlmiş olur və şərtləndiriciliyi yaradır.
Kasıb və qeyri-müstəqil, məişət, sosial və siyasi krietriyalarına görə
asılılığın ifrat formasının mövcud olduğu cəmiyyətlər üçün irrasional proseslər
xarakterikdir.
Kortəbii seçki zamanı namizədin təsadüfiliyi meydana gəlir. Kütlənin
kortəbii seçimi sonradan onların siyasi faydalanmamalarıan səbəb olur. Qeyri-
rasional kriteriyalara, tələblərə görə seçim yalnışlıq yaradır və seçilmiş
namizədin təmsilçilik keyfiyyətlərini yerinə yetirə bilməməsinə səbəb olur.
İ
rrasional seçki prosesləri öz mahiyyətinə görə şou xarakteri kəsb edə bilir.
Təbliğat və təşviqat seçiciləri ilkin təəssüratda ruhlandıra bilir. Sonradan isə
dəyərli təmsilçilik ortaya çıxmır. Bundan daha çox seçici əziyyət çəkir; çünki
siyasi hakimiyyətdə öz nümayəndəsi ilə layiqincə iştirak edə bilmir.