Telman xəLİlov, maya zeynalova

 
TELMAN 
XƏLİLOV,  MAYA ZEYNALOVA 
 
 
 
 
 
 
 
 
QLOBAL 
EKOLOJİ PROBLEMLƏRİ  
(Ali m
əktəblər üçün dərs vəsaiti) 
 
 
Az
ərbaycan 
Respublikası 
T
əhsil 
Nazirliyinin 17.03.2014-cü il 307 
№-li 
q
ərarı ilə təsdiq edilmişdir 
 
 
 
 
 
 
Bakı –  2014 

2 
 
 
 
 
Elmi redaktoru:  prof. 
Ş.Y.Göyçaylı 
R
əyçilər:   
prof. c.e.d. T.H
əsənov 
 
 
 
c.e.ü.f.d. 
N.Ə.Paşayev 
 
 
T.A.X
əlilov,  M.Ə.Zeynalova  Qlobal  ekoloji problemləri  (Ali 
m
əktəblər üçün dərs vəsaiti). Bakı, “MBM”, 2013, 212 səh. 
 
D
ərs  vəsaitində  Bakı  Dövlət  Universitetinin  «Ekologiya  və 
torpaqşünaslıq»  və  «Coğrafiya»  fakültələrində  tədris  olunan 
«B
əşəriyyətin  qlobal  ekoloji  problemləri»  mövzusunun  məğzi 
açılır.  
D
ərs  vəsaitində  bəşəriyyətin  tarixi  ərzində  üzləşdiyi  ekoloji 
probleml
ərin  yaranma  tarixi,  onların  yayılma  tarixi,  təzahür 
formaları və bu problemlərlə mübarizə yollarından bəhs olunur. 
D
ərs  vəsaitində  əsasən  Bəşəriyyətin  ən  əsas  qlobal  ekoloji 
probleml
əri,  ətraf  mühitin  mühafizəsi,  qlobal  ekoloji  böhranlar, 
sülh  v
ə  tərksilah,  demoqrafik  problemlər,  ərzaq  problemləri, 
enerji  v
ə  xammal  problemləri,  qlobal  iqlim  dəyişiklikləri,  ozon 
qatı,  qlobal  səhralaşma,  Dünya  okeanının  qlobal  problemləri, 
qlobal  kosmik  probleml
ər, səhiyyə problemləri, narkomaniya və 
terrorçuluq probleml
əri və s. haqda ətraflı məlumat verilir.  
D
ərs  vəsaiti  yuxarıda  göstərilən  fakultələrin  tələbələri, 
magistrl
əri üçün nəzərdə tutulur. Kitabdan doktorant, orta məktəb 
mü
əllimləri və geniş oxucu kütləsi də istifadə edə bilər. 

3 
GİRİŞ 
 
Qlobal,  ümumplanetar  ekoloji  probleml
ərin  yaranması  – 
yeni, insan h
əyatına XX əsrdə daxil olmuş problemdir. İnsan 
daima 
ətraf mühitlə əks münasibətdə olmaqla – qazır, sökür, 
yandırır və planetin sərvətlərini məhv edir, suyun və havanın 
strukturunu  d
əyişir,  torpaqların  məhsuldarlığını  azaldaraq 
ka
sıblaşdırır və bu idarə olunmayan prosesi bəşəriyyətin in-
kişafı adlandırırlar. Bu vaxta qədər sürətlə inkişaf edən Yer 
kür
əsi əhalisini təbii resurslarla təmin etməkdə heç vaxt ətraf 
mühit
ə belə təhlükəli formada narahatçılıq olmamışdır. Əv-
v
əllər insan heç vaxt ətraf mühitə belə qüvvətli təsir etmə-
mişdir. 
Antropogen  ekoloji  f
əlakətlərdən  fərqli  olaraq  insanın 
biotaya  (biosferin  bütün 
canlı  orqanizmlərinin  cəmi)  təsir 
ed
ən  indiki  epoxası  qlobal  xarakter  alır,  bir  və  ya  bir  neçə 
ekosisteml
ərlə kifayətlənməyərək bütün planeti əhatə edir. 
Elmi-texniki  inqi
labın  təsiri  biosferin  iri  miqyaslı  dəyiş-
dirilm
əsinə gətirib çıxarır, dərin izlər buraxaraq ekoloji təza-
hürl
ərin yaranmasına səbəb olur. Elə bütün bunlara görə də 
ekoloji  probleml
ər  müasir  dünyanın  ən  vacib  qlobal  prob-
leml
ərinə çevrilərək, siyasi əhəmiyyət kəsb edir. 
Yerin  t
əkamülündə  iri  miqyaslı  hadisələrlə  dolu  olan 
müasir  dövr, 
qarşılıqlı, intensiv inkişaf edən sosial-tarixi və 
t
əbii-tarixi amillərlə xarakterizə olunur. 
Əvvəllər  heç vaxt bütün bəşəriyyətin özü üçün təhlükəli 
olan  probleml
ər  baş  verməmişdir.  Bu  problemlərə  sülh  və 
t
ərksilah, demoqrafik, ərzaq problemləri, müasir səhralaşma, 
kosmik probleml
ər, vulkan püskürmələri, zəlzələ, sunamilər, 
fırtınalar,  tornadolar  və  s.  kimi  iqtisadi,  sosial,  milli,  o 
cüml
ədən qlobal vəziyyət almış ekoloji problemlər daxildir. 
Bu 
insanların əvvəlki minilliklərdə rast gəlmədiyi haldır. 

4 
İnsanın  tarixi  dövrünün  ən  müxtəlif,  qarmaqarışıq,  bir-
birini  t
əkzib  edən  hadisələrlə  dolu  olan  XX  yüzillik  başa 
çatmışdır.  
Bu  yüzillik  b
əşəriyyət üçün böyük elmi kəşflər gətirmiş, 
istehsal  al
ətlərinin  və  texnikanın  böyük  inkişafına  səbəb 
olmuş,  tatolitar  və  müstəmləkə  rejimlərini  dağıtmış,  Yerin 
cazib
ə qüvvəsini aşmışdır. 
Lakin  bu  yüzillikd
ə  vəhşi  müharibələr  və  xalqların  soy-
qırımı baş vermiş, təbiətin və mədəniyyətin dağılması, iştah-
ların  çox  və  qəddar  olması  əsri  kimi  də  yaddaşlarda  qal-
mışdır. 
İnsan eyni halda yaradan və dağıdan rolunu oynadı, onun 
t
əxəyyülü öz mənfi tərəfini göstərdi. 
İki minilliyin sərhəddində insan biosferin tükənməsi prob-
lemi  il
ə (neft, qaz, kömür, dəmir,  mis,  mineral gübrələr və 
b.)  v
ə  bizim  həyatımızı  təmin  edən  müasir  yaradıcı  sis-
teml
ərlə  (torpaq,  su,  atmosfer,  meşə,  bioloji  müxtəliflik  və 
s.) üzl
əşməli oldu. 
Bu  prosesl
ərin xarakteri alimlər tərəfindən tarixdə sürətli 
proses  kimi 
proqnozlaşdırılır, bu proses başlandıqdan sonra 
is
ə  bütün  biosferi  dayandırmaq,  qarşısını  almaq  mümkün 
olmayan  f
əaliyyətini  azaldaraq,  primitiv  vəziyyətə  düşmə-
sin
ə  səbəb  olacağını  göstərirlər.  Bu  halda,  insanların  yaşa-
ması  üçün  yararlı  olan  rayonların  ərazisi  azalacaq,  onların 
keyfiyy
əti pisləşəcək və Yerin demoqrafik tutumu azalacaq. 
Ekoloqların  yekdil  rəyinə  görə  belə  fəlakətli  fazanın 
başlanmasına və dəyişməsinə çox az vaxt qalır. 

5 
I 
FƏSİL 
BƏŞƏRİYYƏTİN ƏN ƏSAS QLOBAL EKOLOJİ 
PROBLEMLƏRİ 
 
T
əbii  mühit  –  insanın  həyatı  üçün  əvəzedilməz  şərtlər-
d
əndir. 
B
əşəriyyətin  inkişaf  tarixinə  bir  neçə  dövr  qeyd  olun-
muşdur: dəmir, bürünc, mis dövrləri və s. Bizim yaşadığımız 
XX  v
ə XXI yüzilliklər də tarixdə güman ki, texniki tərəqqi 
əsri kimi qeyd ediləcək. 
H
əqiqətən də nüvə enerjisinin kəşfi, kosmosun fəthi, lazer 
şüasının cilalanması və başqa nəaliyyətlərlə səciyyələnən XX 
yüzilliyin  m
əşəqqətli  təzadları  da  az  olmamışdır.  Dünya 
müharib
ələri, ictimai-siyasi və iqttisadi inqilablar, çəkişmələr 
araşdırdığımız dövrün ən böyük bəlası, ümumbəşəri miqyaslı 
t
əhlükə kimi qəbul olunan təzadlar və ekoloji böhrandır. 
Lap 
yaxın  keçmişlə,  yəni  XX  əsrin  50-60-cı  illər  ilə 
müqayis
ə  edilərsə  son  on  illiklərdə  ekoloji  böhran  barədə 
söz-söhb
ət daha tez-tez təkrarlanır. 
Çoxdan  sübut 
olunmuşdur  ki,  insan  cəmiyyəti  mövcud 
olduğu dövrdən təbiətə qarşı qəddarlıq edir, bütün canlılardan 
f
ərqli olaraq insan öz mühitini korlayır, zibilləyir, zəhərləyir 
v
ə  bununla  da  özünə  və  təbiətə  qəst  etmiş  olur.  Əgər  uzaq 
əcdadlarımız sapandla, dəyənəklə, ox-nizə ilə ov edirdilərsə, 
müasir  insan  bir  göz 
qırpımında  dünyanı  alt-üst  etmək 
qüdr
ətinə malik silahlara və texniki vasitələrə yiyələnmişlər. 
M
əhz  ona  görə  də  müasir  insan  geoloji  amil  sayılır.  Axı  o, 
t
əbiətin  iki  milyon  il  ərzində  yaratdığı  faydalı  qazıntı  məh-
sullarını başlıca olaraq sonuncu yüzillikdə mənimsəmişdir. 
Bununla  bel
ə  tarix  boyu  insanların  təbiətə,  ətraf  mühitə 
bigan
əliyini iddia etmək də ədalətsizlik olardı. Qədim mən-
b
ələrdən məlumdur ki, hələ eramızdan 5-6 əsr öncə Misirdə 

6 
mis 
əridən  zaman  havanı  korlayan,  açıq  suları  çirkləndirən 
misk
ərlərə qarşı xüsusi cəza tədbirləri nəzərdə tutulmuşdur. 
Bizim 
eranın 12-13-cü yüzilliklərində Fransada Sena çayına 
r
əngli, çirkli su axıdan emalatxana ləğv edilmiş, günahkarlar 
c
əzalandırılmışlar. 
Dem
əli,  ətraf  mühitin  qorunması  qayğıları  adamları  yüz 
ill
ərdən  bəri  narahat  edir.  Bununla  belə  biosferin  vəziyəti 
ilb
əil  ağırlaşır,  həyat  amilləri  sayılan  suyun,  havanın,  tor-
pağın  keyfiyyəti  pisləşir.  Çağdaş  dünyamızda  ekoloji  böh-
ranın  ümumbəşəri  təhlükə  olmasına  heç  kim  şübhə  etmir. 
M
əhz  ona  görə  də  qlobal  ekoloji  təhlükənin  hamımıza  aid 
olmasını  qəlbən  şüurlu  olaraq  dərk  etməklə,  əməli  iş  üçün 
h
əm birgə, həm də fərdi təşəbbüslər göstərməliyik. 
T
əsəvvür edək ki, hələ 2300 il öncə Epikur car çəkmişdir: 
«
İnsanlar!  Siz  təbiətin  naz-nemətindən  qənaətlə  istifadə 
etm
əklə,  ona  qarşı  qəddarlığınızı  ram  etmək  borcunuzu  bir 
an bel
ə unutmayın». 
Bel
əliklə,  bir  daha  məlum  olur  ki,  biosferin  qorunması 
z
ərurəti zaman-zaman narahatlıq yaratmışdır. 
Planetd
ə  ekoloji  sabitliyin  pozulması  qitələr,  ölkələr,  re-
gionlar  üzr
ə müxiəlif dərəcədə qiymətləndirilsə də axar su-
lar, 
yağmurlar, atmosfer havası sərhəd bilmir. Müasir kom-
munikasiya,  n
əqliyyat  vasitələri,  iqtisadi  əlaqələr  nisbətən 
lokal  m
əhdud  ərazilərdə  yetişdirilən  aşağı  keyfiyyətli  məh-
sul
ların da dünyanın çox yerinə getməsinə imkan yaratmış-
dır. Hazırda dünyanın müxtəlif regionlarında ekoloji baxım-
dan 
ziyansız,  təmiz  ərzaq  əldə  edilməsi  imkanları  getdikcə 
m
əhdudlaşır. Çernobl qəzasının «Radioaktiv» əks-sədasının 
h
ətta uzaq Avstraliya ərazisində qeyd olunması bu baxımdan 
çox 
şeyi  deyir,  izah  edir.  Ümumdünya  səhiyyə  təşkilatının 
1993-cü il
ə aid yekun sənədlərində göstərilir ki, hazırda dün-
ya 
əhalisinin  duçar  olduğu  xəstəliklərin  58%  çirkli  sularla 

7 
bağlıdır. 1960-cı  ilin  məlumatlarında  isə  bu  göstərici  cəmi 
2% t
əşkil edirdi. 
B
əşəriyyət üçün müdhiş təhlükəyə çevrilən ekoloji böhran 
bar
ədə  dəlil-sübutları  sadalamağa  ehtiyac  qalmır  (Çernobl, 
Aral gölü, 
Yaponiyadakı zəlzələ və sunami, Meksika körfə-
zind
əki  fəlakət,  atom  silahı,  müasir  səhralaşma,  ərzaq  və 
enerji probleml
əri və s.). 
Neolit  dövründ
ən  başlayaraq  cəmiyyət  tədricən  biosferə 
regional  miqyas  alan  t
əsir  göstərməyə  başlamışdır.  Bu 
birinci növb
ədə maldarlıq və əkinçiliyin inkişafı ilə əlaqədar 
olaraq planetimizin 
yaşıl örtüyünün azalması ilə əlaqədardır. 
Arxeoloji,  paleobotaniki  t
ədqiqatlar  göstərir  ki,  quldarlıq 
dövrünün 
keçmiş  bio-geosenozları  nəinki  aqrosenozlara 
çevrilmiş, hətta çox hallarda dağıdılmışdır. Qobi, Qaraqum, 
Qızılqum, Saxara səhralarının yerində nə vaxtsa çiçəklənən 
sivilizasiyalar 
olmuşdur. 
Bel
əliklə,  bəşəriyyətin  tarixində  bir  çox  hallarda  ekoloji 
böhranlar 
ayrı-ayrı  dövrlərdə  də  yaranmış  və  müxtəlif 
regionlarda t
əbii tarazlığı pozmuşdur. 
Eramızdan əvvəlki ikinci və üçüncü minilliklrədə Hindis-
tanın  şimal-qərbində  yaranmış  və  bəşəriyyətin  ilk  mədəni 
dövl
ətlərinin  mərkəzləri  olan  Xarappa  və  Mahendro  Dara 
şəhərləri xarabalıqlara çevrilmişdir.  
Arxeoloji t
ədqiqatlar həm də göstərir ki, vaxtilə bu sahə-
l
ər  çöl  landşaftlarına  malik  olmuş  əhalisi  əsasən  maldarlıq 
v
ə qismən əkinçiliklə məşğul imiş. Torpaqdan düzgün istifa-
d
ə edilməməsi üzündən həmin sahələr səhraya çevrilmiş və 
q
ədim  mədəni  dövlətin  və  şəhərlərin  yox  olmasına  səbəb 
olmuşdur. 
Böyük S
əhranın, Orta və Mərkəzi Asiya səhralarının və s. 
ya
ranmasında  və  yaxud  da  sərhədlərinin  genişlənməsində 
insanların da fəaliyyəti böyük olmuşdur.  

8 
Vaxtil
ə  bir  sıra  səhraların  yerində  geniş  meşə  sahələri 
olmuş,  lakin  insanlar  tərəfindən  ərazinin  maldarlıq  və 
əkinçilikdə istifadə edilməsi üçün qırılmışdır. 
Axırıncı  10  min  ildə  planetimizin  meşə  sahələrinin  2/3 
hiss
əsi  qırılıb,  tələf  edilmişdir.  Tarixi  dövr  ərzində  500 
milyon  hektar 
meşənin yeri bozqıra, yəni boş, daşlı-kəsəkli 
yarımsəhra landşaftına çevrilmişdir. 
M
əşhur  Alman  alimi  Aleksandr  Humbolt  Cənubi  Ame-
rikanı səyahət etdikdən sonra yazmışdır ki, «meşə insandan 
əvvəl, bozqır isə sonradan  yaranmışdır». Bunu qeyd etmək 
kifay
ətdir ki, son 400 ildə ABŞ-da 162 milyon hektar meşə 
sah
əsi  qırılmış  və  həmin  ərazinin  əksər  hissəsi  hal-hazırda 
yararsız  torpaqlara  çevrilmişlər.  Unutmaq  olmaz  ki,  meşə-
l
ərdən insan  yaranan gündən istifadə olunur,  meşə tənəffüs 
üçün  z
əruri  olan  oksigen  deməkdir.  Meşə  çayların  su 
rejimini  t
ənzimləyir,  torpaqları  eroziyadan  və  quraqlıqdan 
qoruyur. 
Meşə həm də xalq təsərrüfatının xammal bazasıdır. 
Müasir ekoloji 
böhranı ancaq insanın təbiəti idarə edə bil-
m
əməsi,  onun  ixtiyarından  kənar  proses  kimi  qələmə 
verm
ək mümkün deyildir. Bütün canlıların ekoloji mühitinin 
əsasını  təbiətdə,  daha  doğrusu  biosferdə  gedən  proseslər 
t
əşkil edir. Biosferin formalaşması və varlığı isə bütün kos-
mik al
əmin, kainatın hərəkəti və dinamikliyi ilə əlaqədardır. 
T
əbiətlə  cəmiyyətin  qarşılıqlı  əlaqəsinin  inkişafında  təbii 
şəraitlə  yanaşı  antropogen,  yəni  insanın  fəaliyyəti  ilə  ya-
ranmış sosial mühit də xüsusiyyət kəsb edir. Hər iki proses 
h
əyatın  ekoloji  təzahürləri  ilə  formalaşmışdır.  Təbii  şərait 
əsasən  tədriclə,  sosial  mühit  isə  sürətlə  dəyişərək,  təbii 
prosesl
əri qabaqlayır, bəzən də ona qarşı durur. Sosial mühit 
bir  çox  halda 
sıçrayışla  hərəkət  edir,  bununla  da  bəzi 
yerl
ərdə təbiətin ritmi pozulur və gərginlik yaranır. Təbiətin 
qanunları  ilə  hər  zaman  uzlaşdırılmayan  insan  fəaliyyəti 

9 
t
əbiətə qarşı çevrilir. Qədim dünyanın ən qədim şəhərlərinin, 
maddi-m
ədəniyyət  abidələrinin  yerində  səhralıqlar  yaran-
ması deyilənlərə əyani sübutdur. 
T
əbiətin qanunlarını dərk etmək, təbiətdə baş verə biləcək 
bir  çox  d
əyişiklikləri  qabaqcadan  müəyyənləşdirmək  üçün 
kompleks  t
ədbirlər  hazırlamağa  imkan  verir.  Təbii  sərvət-
l
ərdən səmərəli, plana uyğun istifadə və mühafizə cəmiyyə-
tin 
başlıca  vəzifələrindən  biridir.  Hüquqi  qanunlarda  təbii 
ehtiyatlardan 
nizamsız  istifadənin  qəti  qadağan  edilməsinə 
baxmayaraq 
əməli  işdə,  sənayedə,  kənd  təsərrüfatında, 
n
əqliyyatda,  tikintidə  və  başqa  sahələrdə  təbii  sərvətlərdən 
düzgün istfiad
ə edilməyərək, ətraf mühitin zərərli istiqamət-
d
ə dəyişməsinə şərait yaradır. 
Müasir  dövrd
ə bir sıra qərb ölkələrində alimlər «Cəmiy-
y
ət-Təbiət»  probleminin  ümumbəşəri,  qeyri-sinfi  olmasını, 
ekoloji 
böhranın  əsasən  bütün  dövlətlərdə  eyniliyini  sübut 
etm
əyə  çalışmışlar.  İctimai  quruluşundan  asılı  olmayaraq, 
bütün  ölk
ələr  yerli və qlobal ekoloji böhranlara  məruz qal-
mışlar. Bütün təbii zonalardakı torpaqların təbii məhsuldar-
lığı  aşağı  enməyə  başlamışdır.  Rusiyanın  Mərkəzi  qarator-
paq 
zonasında  torpaqların  sıradan  çıxması  hamıya  məlum-
dur.  C
ənubi  Ural,  xüsusilə  Çelyabinsk  vilayətinin  ətrafı 
dünyanın ən gərgin ekoloji rayonlarından biri sayılır. Azov, 
Aral,  X
əzər  dənizlərinin  problemlərinin  yaxın  zamanlarda 
h
əll edilə biləcəyinə güman yoxdur. 
T
əbiətlə  qarşılıqlı  münasibət  məsələləri  insanı  min  illər 
bundan 
əvvəl  düşündürmüş  və  dövrün  inkişaf  xüsusiyyət-
l
ərindən  asılı  olaraq  həmin  məsələyə  müvafiq  münasibət 
b
əslənilmişdir. 
T
əbiəti  mühafizə  problemləri  çoxsahəli  olmaqla  ümum-
b
əşəri və eyni zamanda yerli əhəmiyyətə malikdir. 
C
əmiyyətin bütün qlobal problemləri bir-biri ilə sıx əlaqə-

10 
d
ədirlər. Belə ki, inkişaf etməkdə olan ölkələrin geri qalma-
sını  aradan  qaldırmaq  demək  olar  ki,  bütün  başqa  qlobal 
probleml
ərlə əlaqədardır. Ətraf mühitin mühafizəsi problemi 
enerji  v
ə  xammal  problemləri  ilə;  demoqrafik  problemlər, 
ərzaq problem ilə və s. əlaqədardır. Lakin son vaxtlara kimi 
qlobal probleml
ər içərisində 1№-li problem kimi silahlanma 
xüsusi  mövqe  tuturdu.  H
ərbi  istehsal  çoxlu  insan  qüvvəsi, 
enerji v
ə xammal ehtiyatları, insanların əməyindən qoparılan 
n
əhəng material vasitələri və ehtiyaclarını mənimsəyir. He-
sablanmışdır  ki,  hazırda  dünyada  silahlanmaya  sərf  olunan 
h
ərbi  xərcin  1/5-i  hələ  XX  əsrin  sonuna  kimi  Yer  kürəsin-
d
əki aclığı ləğv edə bilərdi. Yeni dünya müharibəsi yaxın il-
l
ərə kimi qlobal problem kimi bəşəriyyət qarşısında dururdu. 
Hazırki  dövrdə  qlobal  problemlərin  bir  neçə  fərziyyələri 
mövcuddur. Bunlardan ikisi 
əsasdır: 
1.  Pessimist  f
ərziyəyə  əsasən  qlobal  ərzaq,  ehtiyat  və 
ekoloji probleml
əri XXI əsrin ortalarında baş verə bilər. 
2.  Optimist f
ərziyəyə əsasən isə insan cəmiyyətinin sülh 
v
ə  elmi-texniki  tərəqqi  şəraitində  artıq  əhali  sıxlığından 
ehtiyat v
ə ətraf mühitin çirklənməsi və s. insanların məhvinə 
s
əbəb ola bilməz. 
Qlobal  probleml
ər  həqiqətən  də  ümumplanetar,  dünyəvi 
mahiyy
ət kəsb etməklə, Yer üzərindəki bütün insanların hə-
yat  f
əaliyyətinə toxunur. İctimai elmlər özləri isə ümumbə-
şəri, planetar proseslərin möhkəm təsiri altında gedir. Birlik 
haqqındakı qədim ideya bu halda yeni qüvvətli impuls alır. 
Qlobal  probleml
ər, əgər onların həlli tapılmasa, bəşəriyyəti 
çox  qorxudur,  h
ətta həyatın və sivilizasiyanın məhvinə səbəb 
ola bil
ər.  
Qlobal  probleml
ərə  artan  dinamizm  xarakterikdir.  Bütün 
qlobal probleml
ər bəşəri həqiqət və onları bütün dünya xalq-
larına aydın və aktual (vacib) edir. Qlobal problemlər tək-tək 

11 
yox,  birlikd
ə,  onların  əlaqəli  inkişafında  təhlil  olunmalıdır. 
Bütövlükd
ə  qlobal  məsələlərdə  təbiət,  texniki  və  ictimai 
elml
ərin  qarşılıqlı  əlaqəsi  vacibdir.  Təbiət  kompleksində 
(
ətraf  mühiti  mühafizə  problemləri,  fiziki-coğrafi  proqnoz-
laşdırma)  və  qlobal  problemləri  sistemləşdirməkdə  vacib 
funksiyalardan  biri  (biologiyadan  sonra) 
coğrafiya  elminin 
üz
ərinə düşür.  
Qlobal probleml
ər içərisində sözsüz ki, çox təhlükəli olan 
problem termo-nüv
ə silahıdır. Qlobal problemlərə bəzi xüsu-
siyy
ətlər xasdır. Onlara maddi itginin kəmiyyət və keyfiyyət 
göst
əriciləri xasdır. Bu və ya başqa hadisələrə münasibətləri 
xasdır. Onların miqyası çox böyük regionlara yayılır. Qlobal 
probleml
ərin  mövcudluğuna  və  əhəmiyyətinə  görə  müasir 
yanaşmada, dünya iqtisadiyyatının, sosial-siyasi münasibət-
l
ər, mənəvi dəyərlərin xüsusiyyətləri nəzərə alınmalıdır.  
 
1.1. 
Ətraf mühitin mühafizəsi problemləri 
 
Müasir  dövrümüzün  t
əhlükə  nöqteyi-nəzərdən  ən  aktual 
probleml
ərdən biridir. XX əsrin ikinci yarısından başlayaraq 
c
əmiyyətlə  təbiət  arasında  «maddələr  mübadiləsi»  olduqca 
genişlənmişdir.  Bunun  da  nəticəsində  cəmiyyətin  təbiətə 
«t
əzyiqi»  urbanizasiyası,  sənayeləşmə,  kənd  təsərrüfatının 
intensivl
əşdirilmiş  prosesində  daha  da  artmış  oldu.  Eyni 
vaxtda 
ətraf mühitin vəziyyətinin korlaşması müşahidə olun-
mağa başladı. Bir çox rayon və regionlarda antropogen çirk-
l
ənmə ekoloji təhlükəyə gətirib çıxartdı. 
Ətraf  mühitin  mühafizəsi  problemləri  hazırda  əsasən  3 
başlıca  səviyyədə  həll  olunur:  Ölkə,  regional  və  qlobal  sə-
viyy
ədə. Qlobal səviyyə öz dünyəviliyi ilə, təbii resursların 
z
ənginliyinə  (atmosfer,  dünya  okeanı)  görə  daha  vacibdir, 
çünki  bu  s
ərvətlər  ümumbəşəri  sərvətlərdir.  Ətraf  mühitin 

12 
mühafiz
əsi problemləri, xüsusilə də qlobal səviyyədə bütün 
dünya ölk
ələrinin birgə səyini tələb edir. Onun müvəffəqiy-
y
ətli həllinin əsas yolu odur ki, insanların istehsal və qeyri-
istehsal  f
əaliyyətini  yaxın  onilliklərdə  elə  təşkil  etmək  la-
zımdır  ki,  cəmiyyətlə  təbiət  arasındakı  qarşılıqlı  münasibət 
optimal olsun. 
Dünya  ölk
ələrinin  ictimai  quruluşundan  asılı  olmayaraq 
müasir ekoloji böhrana m
əruz qalmaları onu göstərir ki, indi 
bütün ölk
ələr milli və sinfi ayrı-seçkilik salmadan birləşmə-
li, 
ətraf mühiti mühafizə etməkdə birgə səy göstərməlidirlər. 
T
əbiəti mühafizə problemləri çoxsahəli olmaqla ümumi pla-
netar,  ümumb
əşəri  və  eyni  zamanda  yerli  əhəmiyyətə 
malikdir. 
Ətraf mühiti mühafizənin tələbləri Azərbaycan Respubli-
ka
sının  Konstitusiyasında  xeyli  qeyd  olunmuşdur.  Ölkənin 
əsas  qanununda  Konstitusiya  praktikasında  dövlətin  ətraf 
mühitin  qo
runmasında  məsul  olduğu  göstərilmişdir.  Ətraf 
mühitin d
əyişdirilməsini öyrənən və onun vəziyyətinə nəza-
r
ət edən elektron sistemlərinin yaradılması ona görə vacibdir 
ki, 
insanın  təsərrüfat  fəaliyyətinin  təsiri  altında  gedən 
d
əyişiklikləri izləmək mümkündür. İctimaiyyət bilməlidir ki, 
ətraf mühitin mühafizəsində oun nəinki, birbaşa, hətta dolayı 
f
əaliyyəti  də  ətraf  mühitin  mühafizəsində  kompleks  tədbir-
l
ərlə öyrənilməlidir. Ətraf mühiti  mühafizə tədbirləri  planlı 
v
ə  ardıcıllıqla,  dövlət  səviyyəsində  həyata  keçirilir.  Təbiəti 
mühafiz
ə probleminin  qlobal xüsusiyyəti beynəlxalq –  mü-
qavil
ələrin  hazırlanmasını  və  onların  yerinə  yetirilməsində 
aktiv 
iştirak etməyi tələb edir. Gələcəkdə perspektivdə ətraf 
mühitin  v
əziyyətinə  planetar  miqyasda  nəzarət  edə  bilən 
avtomatik stansiyalar 
yaradılmalıdır.  
Ümumi  v
ə  yaxud  da  təbii  problemlərə  təbiətin  bir  çox 
kort
əbii  hadisələri  ilə  bağlı  olan  problemləri  misal  göstər-

13 
m
ək olar. Bunlardan zəlzələ və vulkan püskürmələri, sellər 
v
ə  daşqınlar,  səhralaşmaları  göstərmək  olar.  Həmin  sahəyə 
dair  probleml
ər  bir-biri  ilə  əlaqədar  olan  iki  hissədən 
ibar
ətdir: 
a) t
əbiət hadisələrinin öyrənilməsi; 
b) 
onların qarşısının alınması və vurula biləcək ziyanların 
minimuma endirilm
əsi. 
Ç
ətinlik  və  qarşısıalınmazlıq  onunla  bağlıdır  ki,  təbiət 
hadis
ələrinin  bir  çoxu  gözlənilmədən  olur.  Onlar  təbiətdə 
q
əflətən  baş  verən  fövqəlada  dinamik  proseslərlə  bağlıdır. 
T
əbii fəlakətlər baş verərkən çoxlu insan itgisinə səbəb olur 
v
ə  iqtisadiyyata  böyük  zərər  vurulur.  Dəhşətlisi  budur  ki, 
t
əbii  fəlakətlər  iqtisadiyyata  xeyli  maddi  ziyan  vurmaqla 
yanaşı çox regionların insanlarını uzun müddət qorxu altında 
saxlayır. Məs. Türkiyə Respublikasında İstambul şəhərindən 
şimal-şərqdə yerləşən İzmit şəhəri ərazisində 1998-1999-cu 
ill
ərdə  baş  vermiş  zəlzələ  nəticəsində  şəhər  dağılmış,  xeyli 
sayda insan itgisi v
ə maddi ziyan dəymiş və bununla yanaşı 
h
əyətlərdə  insanların  yaşaması  üçün  müvəqqəti  qurulmuş 
çadırlar,  aylar  keçməsinə  baxmayaraq  sökülməmiş,  çünki 
insanlar  qorxudan  öz  evl
ərinə qalxmağa qorxurmuşlar. Son 
110 ild
ə qüvvətli zəlzələlərdən ölənlərin 31,5%-i son on ilin 
payına düşür. Yer üzərində olan zəlzələlərin 90%-dən çoxu 
orta  v
ə iri litosfer plitələrinin və mikroplitələrin cərhəddinə 
düşür.  
Vulkanlar  kimi  z
əlzələlər  də  qarşısı  alınmazdır.  Lakin 
seysmikli 
ərazilərdə  tikintilər  və  xidmətin  digər  sahələri 
h
əmin  yerlərə  müvafiqlik  təşkil  etdikdə  zəlzələlənin  ziyanı 
çox az olur v
ə yaxud da heç olmur. 
Keçmiş  Sovet  İttifaqının  20%-dən  çox  ərazisi  8  bal  gü-
cünd
ə zəlzələyə uğramışlar. Karpat, Qafqaz, Kopetdağ, Pa-
mir, Tyan-
Şan, Altay, Sayan, Zabaykale, Primorye, Saxalin, 

14 
Kuril adala
rında tez-tez baş verən güclü zəlzələlər səciyyəvi-
dir (
şək. 1.1). Bütün bu ərazilər keçmişdə geosinklinal rejimi 
keçib,  sonra 
qarışıq  dağ  əmələgəlmənin,  helogen  və  4-cu 
dövrd
ə  bu  ərazilər  güclü  tektonik  hərəkətlərə  məruz  qal-
mışlar. Zəlzələlər dağlıq ərazilərdə dərin tektonik gərginliyin 
olmasını sübut edir.