Telman xəLİlov, maya zeynalova

 
 
Şəkil 1.1. Nefteqosk şəhərinin zəlzələdən sonrakı görünüşü. Rusiya 
(27.05.1995) 
 
Bel
əliklə zəlzələlər külli miqdarda maddi itgi tələb edən, 
çoxlu  insan  m
əhvinə səbəb olan ən dəhşətli təbii fəlakətlər-
d
ən biridir. Hazırki dövrə qədər insanlar bu təbii hadisənin 
qarşısını almağa acizdirlər (cədvəl 1.1, 1.3, 1.5, qrafik 1). 

15 
C
ədvəl 1.1. 
B
əşəriyyətin tarixində ən iri vulkan püskürmələri 
 
İl 
Vulkan 
Ölk
ə 
Öl
ənlərin sayı 
1586 
Kelut 
İndoneziya 
10000 
1631 
Vezuvi 
İtaliya 
18000 
1669 
Etna 
İtaliya 
10000 
1783 
Paradajan 
İndoneziya 
9340 
1792 
Unzen 
Yaponiya 
15190 
1815 
Tambor 
İndoneziya 
92000 
1815 
Sumbava 
İndoneziya 
100000 
1883 
Krakatau 
İndoneziya 
36420 
1902 
Bonpele 
Martnika ad. 
Fransa 
29500 
1902 
Santa Mariya 
Qvatemala 
6000 
1919 
Kelut 
İndoneziya 
5050 
1985 
Maturi 
Yeni Qvineya 
500 
1985 
Nevado-del-Ruis 
Kolumbiya 
22500 
1997 
Sufriyer Xillz 
Karib d
ənizində 
Monetserrat 
adası 
19 
2000 
Pokatepetl 
Meksika 
Evakuasiya 15000 
2002 
El Revendator 
Ekvator 
Evakuasiya 3000 
 
C
ədvəl 1.2. 
50 il müdd
ətində (1947-1997) təbii fəlakətlərin tipləri üzrə məhv 
olanların sayı
 
 
T
əbii fəlakətlərin 
növü 
Öl
ənlərin sayı 
T
əbii fəlakətin 
növü 
Öl
ənlərin sayı 
Sahill
ərdə sik-
lonlar, tayfunlar, 
qasırğalar 
1500000 
Sahil 
zonalarında 
siklonlar, tayfun-
lar, 
qasırğalar 
10000 
Z
əlzələ 
400000 
Z
əlzələ 
7000 
Su 
basması 
360000 
Su 
basması 
7000 
Fırtına 
40000 
Fırtına 
7000 
Sunami 
30000 
Vunami 
6000 
Vulkan 
püskürm
əsi 
15000 
Vulkan 
püskürm
ələri 
2000 

16 
1.2 
saylı  cədvəldə  50  il  müddətində  (1947-1997)  təbii 
f
əlakətlərin  tipləri  üzrə  məhv  olanların  sayı  verilmişdir.  O, 
cüml
ədən zəlzələlərdən ölənlərin sayı 400000 nəfərdən çox 
olmuşdur. Bu ümumiyyətlə təbii fəlakətlərin ölənlər arasında 
öncül bir r
əqəmlir (qrafik 2). 
1.3 
saylı cədvəldə isə insan tarixində baş vermiş ən iri zəlzə-
l
ələrin  illəri,  regionları  və  ölənlərin  sayı  verilmişdir.  Bu 
c
ədvələ əsasən insan tələfatı ilə nəticələnən zəlzələlərdən – 830 
min  (Çin, 
Şensi  əyaləti  1556),  Hindistan  –  300  min  nəfər 
(Kalkutta  –  1737),  Hindistan  –  180  min  (893-cü  il), 
İtaliya – 
120 min n
əfər (Messina, 1908), yenə Çində – 180 min (Qansyu 
əyaləti) və s. göstərmək olar. 
1.5 
saylı  cədvəldə  isə  1999-cu  ilin  fevralından  2010-cu 
ilin 
fevralına  qədər  on  il  ərzində  baş  vermiş  dəhşətli  zəl-
z
ələlərin  siyahısı  verilmişdir.  Cədvəldən  göründüyü  kimi 
son 
əsrdə  ən  qüvvətli  zəlzələlər  İndoneziyada  olmuş  və 
bunun  n
əticəsində 227,898 insan ölmüşdür (Sumatra, 2004, 
26, 12),  Haiti 
adasında 2010, 01.12) baş vermiş və 222,570 
insanın həyatına son qoymuşdur. 
Ona gör
ə də yüksək seysmik aktivlikli yerlərdə əhali zəl-
z
ələ  şəraitində  hazırlıqlı  olmalıdır.  İlk  növbədə  evdə,  işdə, 
küç
ədə,  ictimai  yerlərdə  öz  hərəkətlərinin  qaydasını  təyin 
etm
əli  və  bütün  hallarda  ən  təhlükəsiz  yerləri  müəyyənləş-
dirm
əlidir. Bunlara möhkəm divarları olan oyuqlar, künclər, 
sütunların yanında və binanın karkasının tinləri aiddir. Yataq 
yerl
əri böyük pəncərələrdən və şüşə arakəsmələrdən imkan 
daxilind
ə  uzaq  yerləşdirilməlidir.  Evdən  çıxmaq  üçün  ye-
yinti m
əhsulları, su ehtiyatı tibbi yardım qutusu, qənd və pul 
hazır  vəziyyətdə  olmalıdır.  Elektrik,  su  və  qaz  təchizatının 
söndürülm
əsi  yaddan  çıxmamalıdır.  Zəlzələnin  ilk  anların-
dan  binadan 
açıq yerə qaçılmalıdır. Yadda saxlamaq lazım-
dır ki, birinci təkandan sonra təkrar ola bilər.  
Vulkanlar  yerin  d
ərinliklərində  baş  verən  tektonik  hərə-
k
ətlərlə sıxı əlaqədardır. Vulkanlar geoloji proseslər nəticə-

17 
sinqd
ə  yerin  dərin  qatlarından  çatlar  və  boruvari  kanallar 
vasit
əsilə silikat qazlarla zəngin, odlu maqmanın səthə çıx-
masıdır. Yer səthinə çıxarkən maqma yanar – odlu mayedən, 
lavalardan  ibar
ət  olur.  Vulkanlar  zəlzələdən  fərqli  olaraq 
daha  az 
baş  verir,  lakin  nəticələri  daha  ağır  olur.  Bir  çox 
vulkanlar 
hazırda fəaliyyətdədir. Uzaq Şərqdə, Kuril adala-
rında və Kamçatka yarımadasında 38 vulkan qeydə alınmış-
dır.  Bütün  dünyada  620-dən  çox  fəaliyyətdə  olan  vulkan-
lardan  418-i  Sakit  okean  (Sakit 
Okeanın  odlu  qövsü)  və 
onun  sahill
ərindədir.  Hind  okeanında,  kontinental  Asiyada, 
Ara
lıq  dənizində  və  Afrikada  145,  Atlantik  okeanda  61 
vulkan  f
əaliyyətdədir.  Santorin  atasında  (Egey  dənizi, 
b.e.
ə.1470-ci  il)  vulkanın  püskürməsi  Aralıq  dənizində 
mövcud olan siviliza
siyanın məhvinə səbəb olmuşdur. 
Vezuvi  vulkan
ının  püskürməsi  (b.e.ə. 79-cu  il)  Pompey 
şəhərinin  yox olmasına səbəb olmuşdur. Krakatau (İndone-
ziya, 1883-cü  il) 
vulkanın püskürməsi 36 metr hündürlüklü 
dalğanın  sunaminin  yaranmasına  səbəb  olmuşdur.  Partla-
yışın səsi 5000 km məsafədə eşidilmişdir. (cəd. 1.1).  
Bütün  vulkanlar  4  qrupda  birl
əşdirilir: 1) Sakit  Okeanın 
odlu qövsünd
əki vulkanlar; 2) Orta Avropada, Aralıq dənizi 
v
ə sahillərindəki vulkanlar; 3) Atlantik okeanının meridional 
vulkanları; 4) Şərqi Afrika sınmasındakı vulkanlar. 
2010-cu ilin ya
yında İslandiya adalarında (Atlantik okea-
nının  meridional  qrupunda)  iki  vulkanın  (Eujaf-jallajokuel 
vul.) 
palçıq  və  toz  püskürməsi  (şək.1.2, 1.3)  bir  neçə  ay 
davam 
etmiş,  bütün  Avropa  qitəsini  və  Asiya  qitəsinin  bir 
hiss
əsini sıx toz-dumana bürümüş, bütün Avropada minlərlə 
t
əyyarə  reyslərinin  və  başqa  nəqliyyat  vasitələrinin  iflic 
v
əziyyətə düşməsi baş vermişdir.  
Başlıcası  isə  ondan  ibarətdir  ki,  bu  tozların  əksəriyyəti 
quru 
ərazisinə  tökülmüş  və  ölkələrdə  ekoloji  böhran  ya-
ratmışdır. 

18 
 
 
Şəkil 1.2. İslandiyada Eujafjallajokull püskürməsi 13 aprel 2010 
(E.X
əlilov) 
 
 
 
Şəkil 1.3. İslandiya 2010 (E.Xəlilov) 

19 
C
ədvəl 1.3 
İnsan tarixində baş vermiş ən iri zəlzələlər 
 
İllər 
Regionlar 
Öl
ənlərin sayı min 
n
əfərlə 
1 
2 
3 
365 
Aralıq dənizinin şərqi. Suriya 
50 
844 
Suriya (D
əməşq) 
50 
893 
Erm
ənistan 
100 
893 
Hindistan 
180 
1138 
Suriya 
100 
1268 
Türkiy
ə (Semciya) 
60 
1290 
Çin (Çiliz 
əyaləti) 
100 
1456 
İtaliya (Neapol) 
60 
1556 
Çin (
Şensi əyaləti) 
830 
1626 
İtaliya (Neapol) 
70 
1667 
Az
ərbayan (Şamaxı) 
80 
1668 
Çin (
Şandun əyaləti) 
50 
1693 
İtaliya (Siciliya) 
60 
1727 
İran (Təbriz) 
77 
1730 
Yaponiya (Hokkaydo) 
137 
1737 
Hindistan (Banqalur, Kalkutta) 
300 
1739 
Çin (Ninzya 
əyaləti) 
50 
1755 
Portuqaliya (Lissobon) 
60 
1783 
İtaliya (Kalabriya) 
50 
1868 
Ekvador (
İbarro) 
70 
1908 
İtaliya (Messina) 
120 (47-82-50) 
1920 
Çin (Qansyu 
əyaləti) 
180 
 
C
ədvəl 1.4 
Ən iri fəlakətlərin statistikası 
Onillikl
ər 
1950-
1959 
1960-
1969 
1970-
1979 
1980-
1989 
1990-
1999 
1992-
2002 
T
əbii fəlakətlərin sayı  20 
27 
47 
63 
91 
70 
İqtisadi itkilər 
milliard dollarla 
42,1 
75,5 
138,4  213,9  659,9  550,9 
 

20 
C
ədvəl 1.5 
1999-cu ilin 
fevralından 2010-cu ilin fevralına qədər qüvvətli 
z
əlzələlər nəticəsində ölənlərin sayı (E.Xəlilov, 2010) 
№№  Zəlzələ tarixi 
Yeri 
Maqnetudası  Ölənlərin 
sayı 
1 
1999.08.17 
Türkiy
ə 
7,6 
17,118 
2 
2001.01.26 
Qucarat, 
Hindistan 
7,6 
20,085 
3 
2003.12.26 
İran 
6,6 
31,00 
4 
2004.12.26 
Sumatra 
(
İndoneziya) 
9,1 
227,898 
5 
2005.10.08 
Pakistan 
7,6 
86,000 
6 
2008.05.02 
Çin 
7,9 
87,587 
7 
2010.01.12 
Haiti 
adası 
7,1 
222,570 
 
 Qrafik 1. 1999-cu ilin 
yanvarından, 2010-cu ilin yanvarına qədər 
qüvv
ətli zəlzələlər nəticəsində ölənlərin sayı qrafiki (E.Xəlilov) 
 
Göy r
əng – ayrı-ayrı illərdə güclü zəlzələlərdən ölənlərin sayı 
Qırmızı rəng – onillik müddətində ölənlərin sayını göstərən düz xətt 
 

21 
Bununla  yanaşı  dünyanın  bir  çox  iri  şəhərləri, sənaye 
m
ərkəzləri, əhalinin daha sıx yerləşdiyi ərazilər zəlzələlərin 
ehtimal olunacağı ərazilərdəndir.  
Dünyanın  ən görkəmli alimləri,  keçmiş  SSRİ-nin,  ABŞ-ın, 
Yaponiyanın,  Çinin  və  başqa  ölkələrin iri elmi mərkəzləri, 
YUNESKO  v
ə  b. beynəlxalq təşkilatlar  uzun  illərdir ki, 
b
əşəriyyətin qlobal problemi olan – zəlzələlərin proqnozunu 
verm
əyə  çalışırlar.  Bu  vaxta  qədər düzgün proqnozlar çox 
az, t
ək-tük, səhv proqnozlar isə  həddən  çox  olmuşdur. 
H
əmdə  ki, proqnoz vermək  üçün  zəlzələnin  yerini,  vaxtını 
v
ə  gücünü  bilmək  vacibdir.  Bu  amillərdən  hər  birinin 
olmaması  proqnozları  faktiki  olaraq  heçə  endirir.  Bütün 
bunlardan 
əlavə  dünyada  baş  verən  lokal  və  regional  mü-
harib
ələr və münaqişələr də ətraf mühitdə ekoloji tarazlığın 
pozulmasına  səbəb  olur.  Təkcə  onu  göstərmək  olar  ki,  XX 
əsrdə  dini  və  milli  zəmində  baş  verən  lokal  və  regional 
münaqişələr  indi  də  mövcuddur.  Bunlara  İsraillə  –  Ərəb 
ölk
ələri  arasında  1948-ci  ildən  başlıyaraq  bu  günə  qədər 
davam  ed
ən  müharibə  və  münaqişələr,  Şimali  və  Cənubi 
Vyetnam 
arasında 1945-ci ildən başlayaraq 1976-cı ilə qədər 
davam  ed
ən,  iki  Pakistan  torpaqları  (şərq,  qərb)  arasında 
(1971  mart),  Az
ərbaycanla  –  Ermənistan  arasında  1987-ci 
ild
ən bu günə qədər davam edən müharibə və münaqişələr, 
Livan  Respubl
ikasında  xristian  moranitlərlə  –  müsəlmanlar 
arasında  1975-ci  ildən  başlanmış  vətəndaş  müharibəsi, 
Böyük  Britaniyada  ingilisl
ərlə – Şimali İrlandiyalılar və  ya 
Kotolikl
ərlə-provoslavlar  arasında,  Çeçenlərlə  –  ruslar  ara-
sında,  İspaniyada  ispanlarla  kataloniyalılar  arasında,  Həbə-
şistanda  həbəşlərlə  –  eritriyalılar  arasında,  Yuqoslaviyada 
xristianlarla  –  müs
əlmanlar  arasında,  Afrikada  (CAR-da) 
Zuluslarla  –  Bantular 
arasında,  Sudanda  ölkənin  iki  yerə 
bölünm
əsilə  nəticələnən  vətəndaş  müharibəsi  olmuş  və  da-

22 
vam ed
ən münaqişələri, həmçinin İraqın şimalında ərəblərlə 
–  kürdl
ər  arasında  gedən  münaqişələrə  və  2003-cü  ildən 
birl
əşmiş  dövlətlərin  İraqı  zəbt  etməsilə  bu  günə  qədər  da-
vam  ed
ən  və  çoxsaylı  insan  ölümü  ilə  nəticələnən  müna-
qişələri,  Türkiyədə  türk-kürd,  İranda  farslarla  –  azərilər 
arasında və s. kimi irili-xırdalı münaqişələri nümunə göstər-
m
ək  olar.  Sözsüz  ki,  həm  bu  münaqişələr,  həm  də  böyük 
müharib
ələr,  demoqrafik  partlayışlar  və  ya  siyasət  son 
n
əticədə, istər-istəməz ətraf mühitin mühafizəsinin pozulma-
sına səbəb olmuşdur. İnsanlar ölür,  meşələr  yandırılır,  tiki-
lil
ər  –  evlər,  bəndlər,  sututarlar,  yollar,  əkin  sahələri  dağı-
dılır,  ətraf  mühit  çirkləndirilir  və  nəhayət  ekoloji  mühitin 
b
ərpası  çox  çətin  olan  gərginlik  həddinə  çatır.  BMT,  onun 
t
əşkilatları və başqa beynəlxalq qurumlar əsrin əvvəllərindən 
bu t
əhlükələrin qarşısını almaq üçün durmadan çalışır. 
2003-cü  ild
ən  başlamış  ABŞ  başda  olmaqla  Birləşmiş 
dövl
ətlərin qoşunlarının İraqa daxil olduqdan sonra, o döv-
l
ətin  mövcud  bütün  strukturları  pozulmuş  və  ən  əsası  əsr-
l
ərdən  bəri  mövcud  olmuş  xalqların  həmrəyliyi  pozulmuş 
(Kürdl
ərlə uzun müddətli mücadilə istisna olmaqla), ilk dəfə 
sünnil
ərlə-şiələr  arasında,  kərküklərlə  –  kürdlər  arasındakı 
qanlı  toqquşmalar  və  terrorlar  baş  vermiş  və  nəhayətdə  bir 
ölk
ə daxilində yaşayan və yaşamağa məhkum xalqların bir-
birin
ə nifrətini artırmışdır. 
Birl
əşmiş qoşunlar 2011-ci ilin sonuna qədər ölkəni tərk 
ets
ələr  də  ölkədəki  mövcud  vəziyyət  –  dağılmış  xalq 
t
əsərrüfatı,  sənaye,  kənd  təsərrüfatı,  millətlərin  pozulmuş 
birliyi h
ələ uzun illər həll olmamış qalacaq. 
Keçmiş Yuqoslaviya Federativ Respublikasında isə İslam 
dini  il
ə  xristian  dini  zəminində  başlanmış  savaşlar,  çoxlu 
q
ətlilamlarla  başa  çatmışdır,  mövcud  olmuş  iri  dövlət  etnik 
bölgül
ərə parçalanaraq, bir neçə xırda dövlətlərə bölünmüşlər. 

23 
II 
FƏSİL 
QLOBAL 
EKOLOJİ BÖHRANLAR 
 
Paleontoloji v
ə geoloji tədqiqatlar göstərmişdir ki, hər bir 
qrup, sistem, m
ərtəbə və s. özünə məxsus fauna (heyvanlar) 
v
ə flora (bitkilər) kompleksinə malikdir.  
Yer 
qabığını  təşkil  edən  süxurlar  komplekslərindən  eyni 
yaxud  çox 
oxşar fauna və flora kompleksinə malik olanları 
eyni 
yaşlı  olmalıdır.  Buna  əsasən  bir-birindən  uzaq  məsa-
f
ədə yerləşən sahələrdə yayılmış çöküntü süxurları asanlıqla 
tutuşdurmaq mümkündür. Paleozoy erası altı dövrə bölünür. 
Devon dövrün
ə aid çöküntülər ilk dəfə 1839-cu ildə İngil-
t
ərədə Devon qraflığında ingilis alimləri Murçison və Secvik 
t
ərəfindən  müəyyən  edilmişdir  və  öz  adını  elə  buradan 
almışdır.  Bu  yaşlı  çöküntülər  bütün  dünyada  çox  geniş  ya-
yılmışdır. Azərbaycanda devon çöküntüləri, yalnız Naxçıvan 
MR-da m
əlumdur. Burada həmin çöküntülər Dəhnə və Vəli 
dağın zirvəsində,  Bozdağ və  Sarıdağda,  Daşburun dağında, 
Yuxarı – Dənzik kəndi ətrafında və başqa məntəqələrdə üzə 
çıxır. Süxurların xarakteri göstərir ki, devon dövründə Nax-
çıvan  MR-ın  ərazisi  dəniz  altında  olmuşdur.  Ümumiyyətlə 
devon  dövründ
ə  bütün  Yer  qabığında  və  üzvi  aləmdə  çox 
böyük  d
əyişikliklər  baş  vermişdir.  Dövrün  əvvəlində  onur-
ğalılar ibtidai qrupunu təşkil edən qraptolitlər və habelə çə-
n
əsiz «balıqlar» demək olar ki, tamamilə qırılmışdır. Bunun-
la 
yanaşı başayaqlı (Cephalopoda) heyvanların ammonoldea 
deyil
ən  qrupu  və  bitkilərdən  ayıdöşəkləri  və  buğumlular 
meydana  g
əlmiş,  balıqlar  yaxşı  inkişaf  etmişlər.  Dövrün 
axırında suda-quruda yaşayanlar (Amphibia) və ilk böcəklər 
meydana g
əlmişdir (Ə.Xəlilov, Q.Əliyev, 1963). 
Karbon  dövrü  d
ə 1822-ci ildə Konibir və Fillips tərəfin-
d
ən İngiltərədə təyin edilmişdir. İçərisində zəngin daş kömür 

24 
yataqları tapıldığından karbon və ya daş kömür sistemi adını 
alm
ışdır.  Bu  dövrün  müddəti  50-55  milyon  il  olmuşdur. 
Karbon dövründ
ə bitkilərlə yanaşı, heyvanlar aləmi də xeyli 
inkişaf  etmişdir.  Suda-quruda  yaşayanlar  tərəqqi  etmiş  və 
dövrün 
axırında ilk sürünənlər meydana gəlmişdir.  
Karbon  dövründ
ə,  xüsusən  onun  ikinci  yarısında  dəniz-
l
ərin kənarı boyunca,  açıq dənizlərdən ayrılmış qapalı höv-
z
ələrdə,  göl  və  bataqlıqlarda  geniş  miqyasda  daş  kömür 
əmələgəlmə prosesi getmişdir. Azərbaycanda Naxçıvan MR-
da bu proses çox z
əif getmiş və əlverişli şərait olmadığından 
kömür  y
ataqları  əmələ  gəlməmişdir.  Bu  vaxta  kimi  Yer 
üz
ərində  məlum  olan  karbon  yaşlı  kömür  yataqlarının  ya-
yılmasını  nəzərdən  keçirdikdə  maraqlı  bir  qanunauyğunluq 
göz
ə çarpır. Belə ki, qərbdə, ABŞ-da bu yataqlar 45
0
 
şimal 
en  dair
əsindən şimala keçmədiyi halda, Mərkəzi Avropa və 
Donbas  m
ədənləri 55
0
,  Sibir  m
ədənləri isə 70
0
  en  dair
əsin-
d
ən  şimala  qalxmışlar.  Digər  tərəfdən  Braziliyanın,  Afrika 
qit
əsinin, Madakaskar adasının cənub-şərq  yamaclarında və 
Avstraliyada karbon 
yaşlı buzlaq çöküntüləri tapılır.  
Perm  dövrü  1841-ci  ild
ə  Rusiya  düzənliyinin  şimal-şər-
qind
ə  Perm  quberniyasında  Murçison  tərəfindən  müəyyən 
edilmişdir.  Perm  dövrünün  mütləq  davamı  təxminən  25-30 
milyon il hesab edilir. 
Yer 
qabığında  baş  verən  böyük  dəyişikliklər  karbondan 
başlayaraq permdə daha da güclənmiş və Hersen dağ əmələ 
g
əlməsində  böyük  qırışıqlar  və  dağlar  əmələ  gətirən  çox 
güclü  tektonik  h
ərəkətlərin  nəticəsində  baş  vermişdir.  Bu 
h
ərəkətlər  Appalaç,  Hersin,  Ural,  Sibir  və  s.  dağları  əmələ 
g
ətirmiş,  dəniz  və  hövzələri  müxtəlif  şəklə  salmış  və 
bel
əliklə  Yerin  fiziki-coğrafi  şəraitini  ciddi  dəyişdirmişdir. 
Bu dövrd
ə dördşualı və tablolu mərcanlar, tribolitlər adlanan 
buqum 
ayaqlılar  tamamilə  qırılıb  qurtarmış  bəzi  növlər  isə 

25 
inkişaf etmişlər. 
Bu  hövz
ə  cənubi  Avropanı,  Himalay  dağlarını  və  qonşu 
sah
ələri  tutan  böyük  dənizə  daxil  idi.  Belə  hesab  edilir  ki, 
Perm  d
ənizi  nəinki  Naxçıvanı,  hətta  bütün  Azərbaycan 
ərazisini tuturmuş. 
Mezozoy 
erasının  Trias  dövrü  1834-cü  ildə  Almaniyada 
Alberti t
ərəfindən təyin edilmişdir. Bu dövr 30-35 milyon il 
ol
muşdur.  Trias  dövründə  suda-quruda  yaşayan  sinfi 
t
ənəzzül edir, sürünənlər sinfi isə öz inkişafını davam etdirir. 
Bu zaman 6 
şüalı mərcanlar və ikiqəlsəməli baş, ayaqlı hey-
vanlar meydana g
əlirlər. İlk məməlilərin də Triasın axırında 
meydana  g
əldiyi  güman  olunur.  Triasın  axırlarında  bütün 
Qafqazla  fiziki-
coğrafi  şərait  əhəmiyyətli  dərəcədə  dəyişir. 
Bu  Böyük  Qafqaz  vilay
ətində,  habelə  Naxçıvan  MR 
ərazisində özünü göstərir. 
Yura  dövrü  1829-cu  ild
ə  Bronyar  tərəfindən  Avropada 
Yura 
dağlarında  təyin  edilmişdir.  Bu  dövrün  yaşı  25-35 
milyon il hesab edilir. Bütün dünya 
miqyasında Yura dövrü 
ammonitl
ərin və belemenitlərin və habelə sürünənlərin yük-
s
ək inkişaf dövrü kimi səciyyələnir. Birincilər normal dəniz-
l
ərdə  yayılmışdır. Sürünənlərin isə  müxtəlif  və çox nəhəng 
nümay
əndələri  dənizlərdə,  göl  və  bataqlıqlarda,  quruda  və 
havada 
hökmranlıq  etmişdir.  Bunlarda  uzunluğu  33  metrə 
çatan  suda 
yaşayan  pleziozaurus  (plesiosaurus)  və  ixtizau-
rusu (ichthyosaurus), quruda 
yaşayan branxiozaurusu (Bran-
chiosaurus),  uçan  (pterodactulis)  k
ərtənkələrdən  ptero-
daktill
ərin qanadları açılanda 8 m olur və s. göstərmək olar. 
Yura 
yaşlı  süxurlar  Azərbaycanda  çox  geniş  yayılmışdır. 
Onlar  Böyük  v
ə Kiçik Qafqaz dağlarında üzə çıxaraq geniş 
sah
ələr tutur. 
T
əbaşir dövrü – 1822-ci ildə Fransada Omalius Dallua tə-
r
əfindən təyin edilmişdir. Yaşı 55-60 milyon il olub. Dövrün 

26 
ikinci 
yarısında Şimali Amerika qitəsinin cənubunu, Afrika-
nın  şimal  hissəsini,  Mərkəzi  Şərqi  Avropanı  və  Asiyanı 
tutmuş geniş dənizləri Tetis hövzəsi ilə birləşmişdir. 
T
əbaşir  dövrünün  I  yarısında  başayaqlılar  sinfindən  am-
monitl
ər  və  belementilər  öz  inkişaflarını  davam  etmişlər. 
Lakin  II 
yarımdövrdə  get-gedə  tənəzzül  edərək,  dövrün 
axırında  tamamilə  qırılmışlar.  Burada  yeni  quşlar  (neor-
mites)  meydana  g
əlmiş və inkiaşf etmişdir. Sürünənlər sin-
find
ən  nəhəng  kərtənkələləlr,  uçan  kərtənkələlər,  balıq 
k
ərtənkələlər  dövrün  I  yarısında  hakim  vəziyyət  tutmuş, 
lakin 
axırına doğru tənəzzül etmişlər. Bu dövrün çöküntüləri 
Az
ərbaycan  ərazisində  geniş  yayılmış,  Böyük  və  Kiçik 
Qafqazda böyük sah
ələrdə üzə çıxır. 
Kaynazoy 
erası – yeni həyat erası, Yer tarixinin sonuncu 
erası olub, iki dövrə – III və IV dövrlərə bölünür. «Üçüncü 
dövr»  termini  ilk  d
əfə  1759-cu  ildə  İtaliya  alimi  Ardoino 
t
ərəfindən geoloji ədəbiyyata gətirilmişdir. Üçüncü dövr öz 
adını o zaman qəbul edilən bölgü üzrə «birinci» və «ikinci» 
dövrl
ərdən  sonra  gəldiyinə  görə  almışdır.  Lakin  bu  sistem 
yerin  h
əyatının  müəyyən  hissəsinə  cavab  verən  müstəqil 
stratiqrafik  vahid  kimi  1883-cü  ild
ə  ingilis  alimi  Lyayel 
t
ərəfindən ayrılmışdır. 
Müasir  geoxronoloji  c
ədvələ  görə  üçüncü  dövrü  2 
epoxaya-paleogen  v
ə  neogen  epoxalarına  ayırırlar.  Lakin 
son zamanlar bir çox t
ədqiqatçılar bu iki epoxanın üzvi alə-
min v
ə paleocoğrafi şəraitinin xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq 
onların hər birini müstəqil geoloji dövr kimi qəbul edirlər.