Telman xəLİlov, maya zeynalova
Orbitdə toqquşma və partlayışlar
Yüklə 4,42 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Fərdi-əhval ruhiyyə (hal-əhval).
- 12.2. Narkomaniya və terrorizmin yayıldığı əsas ölkələr
- ЯДЯБИЙЙАТ
- МЦНДЯРИЪАТ GİRİŞ
- VIII FƏSİL.
|
10.5. Orbitdə toqquşma və partlayışlar 24 iyul 1996- cı ildə təxminən 660 km yüksəklikdə iyul 1995-ci ildə buraxılmış günəşin sinxron orbitinə fransız CERİSE peyki ilə, başqa bir fransız peyki – 1986-cı ildə or- bi tə çıxmış «Arian» raketinin üçüncü pilləsinin fraqmentləri ilə toqquşması baş vermişdir. Toqquşma zamanı obyektlərin nisbi sürəti 15 km/s-a yaxın və ya 50000 km/saat olmuşdur. İlk dəfə olaraq insanın kosmik fəaliyyətinin 39-cu ilində Kosmosda toqquşma problemi həqiqətə çevirldi. Təbii səma cismləri kimi, həm də süni peyklərin dağılmış parçaları öz müşahidə sistemini tələf edir. 185 Öz enerji resursları tükənmiş peyklər orbitə buraxıldıqdan 20 ildən çox dövr etdikdən sonra dağılırlar və onlar kosmik zibil («Tranzit», NOAA, «Kosmos», « Vostokların» yuxarı pi lləsi) hesab olunurlar. Müxtəlif peyklər nəzarətdə olan müx təlif miqdar dağılmış hissələr verirlər (6-dan 50-yə qədər və çox). Bəzi iri hissələr ayrı nömrə ilə kataloqa daxil edilirlər. Yerətrafı kosmosun çirkləndirilməsi raketlərin buraxıl- ması üçün istifadə olunan gücün artması ilə artır. «Delta» raketləri sistemlərinin ikinci pilləsinin partlayışları (yanaca- ğın qalması və qazmanın mövcud şəraitindən asılı olaraq) kosmosa 1300 müşahidə olunan və kataloqlaşdırılmış fraq- mentlər əlavə etmişlər. Həmin bu səbəblər də keçən əsrin 90- cı illərində «Titan», «Kosmos», «Proton», «Zenit», «Ro- kot», «Peqas» tipli raketləirn yuxarı pillələrinin partlamasına səbəb olmuşdur. Yuxarıda qeyd etdik ki, geosentrik orbitdə yerləşən peyklər təbii səma obyektləri tərəfindən xüsusi bombardman olunurlar. Bir neçə kosmik layihələr həyata keçirilmişdir ki, aşağı orbitdə pilotlarla idarə olunan kosmik zibilin mövcudluğu öyrənilsin. Xüsusilə də 1990-cı ilin aprelində peykdə qoyul- muş ümumi sahəsi 130 m 2 olan xüsusi platformanın səthində 0,5 mm- dən böyük həcmli hissəciklərin 35 min-dən çox zərbəsi qeydə alınmışdır. Analizlər göstərmişdir ki, səthə dəyən hissəciklərin «Kraterləri» həm süni, həm də təbii mənşəli hissəciklərinin zərbələrinin nəticəsində yaranmışlar (o cümlədən də nüvə reaktorlarından dəyən zərbələr). Yerə düşən iri kosmik zibilə (1 m 2 en kəsiyi olan) gəldikdə isə, onlar orta hesabla həftə ərzində bir dəfədən az düşmürlər. Əfsuslar olsun ki, zibillərin düşmə vaxtı, düşmə yerlərini təyin etmək mümkün olmur. Rusiya EA və NASA-nın institutlarında aparılmış tədqi- 186 qatlar bu fikrə gəlməyə imkan verdi ki, alçaq yerətrafı orbitdə olan kosmik zibilin 40%- dən çoxu - raketlərin ikinci pillələ- rinin və orbitdəki peyklərin partlaması nəticəsində əmələ gəl- miş qəlpələrdir. Bəs onda geosentrik orbitdə dövr edən peyk- lərlə nə hadisə baş verir? Geostasionar iş rejiminin vəziy- yətində olan peyklər bütün hallarda korrektə olunduqları üçün ( onları «aktiv» sayılırlar) nisbətən kiçik sürətə (– 5 m/s-dan az) malikdirlər. Öz aktivliyini itirmiş (onlar «passiv» adlan- dırırlar) peyklərin orbitaları səma qanunları mexanizmlərinin qanunları ilə dəyişməyə, təkamül etməyə başlayırlar: orbitin yastılığı 52 illik dövrlə və 15 0 -lik amplituda ilə dəyişir. Geostasionar orbitlərə peyklər 1963-cü ildən buraxılır, bir ildən sonra isə onlardan bəziləri artıq aktiv ola bilmir və onların orbiti dəyişir (təkamül edir). Bu ona gətirdi ki, 90-cı llərdə onların orbitləri yenidən geosentrik orbitlərə yaxınlaş- mışlar və XXI əsrin ilk onilliyindən bu proses kütləvi xa- rakter alır. Bu zaman fəaliyyət göstərən obyektlərin fəaliy- yətini başa vurmuş obyektlərlə toqquşması üçün əlavə təh- lükə yaradırlar ki, bunun da nəticəsində kosmik aləmin yeni zibilləri əmələ gəlir. Ona görə də geostasionar orbitdə dövr edən bütün peykləri və onların hərəkətini nəzarətdə saxla- maq lazımdır. Belə nəzarəti iri fotoqrafik kamera ilə geniş profillə etmək mümkündür. Bir gecə ərzində onlar geo- stasionar orbitadakı bütün ərazidə stansiyadan görünən tərəfə nəzarət etməyə imkan verirlər. «Kosmik obyekt» terminini müəyyənləşdirərkən, «Kos- mik obyekt» anlayışının tərkib hissəsi kimi, həmçinin onu daşıyıcı vasitələr (daşıyıcı-raketlər) və onun hissələri (pillə- lər və onların ayrı-ayrı hissələri) fəaliyyət göstərmirsə də, Konsepsiya kosmosa aparat buraxan və Kosmosu çirklən- dirən dövlət üzərində potensial məsuliyyət saxlayır. 187 XI FƏSİL DÜNYANIN SƏHİYYƏ PROBLEMLƏRİ İnsanlar bütün tarix boyu müxtəlif kütləvi xəstəliklərdən zərər çəkmişlər. XX əsrin sonu isə insanlar üçün daha təhlükəli xəstəliklər törətmişdir. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı (ÜST) sağlamlığa belə tə- rif verir: « Sağlamlıq xəstəlik və fiziki defektlərin olmaması ilə yanaşı, həm də fiziki, ruhi və sosial sağlamlıq deməkdir. Vətəndaşların sağlamlığı milli və dünyəvi məfhumdur». ÜST – eyni zamanda qeyd edir ki, əhalinin sağlamlığı 50% həyat tərzindən, 20% - genetik amildən, 10% səhiyyə təşkilatından və 20% ətraf mühitin vəziyyətindən asılıdır. Sağlamlıq probleminin qlobal xarakter daşıması digər problem lərdən əvvəl yaranmışdır. Ticarətin coşğun inkişaf etdiyi və Böyük Coğrafi kəşflər dövründən dünyada bir çox epidemiyalar yayılmış, lakin onlara qarşı milli mübarizə təd- birləri kifayət qədər olmamışdır. Bu zaman bütün bəşəriy- yətin sağlamlığını qorumaq üçün səylər tələb olunurdu. XIX əsrin ikinci yarısında L.Paster vaksinin köməyi ilə yolxucu xəstəliklərə tutulmamaq qabiliyyətini yaratmaq prinsipini əsaslandırdı və J.J.Meçnikovun ilk immunitet nə- zəriyyəsi meydana gəldi. Bu elmi kəşflər qara çiçək, vəba, taun, tetanus, tit rətmə-qızdırma kimi bir çox qorxulu yo- luxucu xəstəliklərin qarşısını almağa imkan verdi. Yaxın vaxtlara qədər bəzi xəstəliklərin, məsələn, malyariya, qrip, zöhrəvi xəstəliklərə qarşı effektiv vaksinlər yaratmağa müvəffəq olunmamışdır. Hazırda dünyanın bütün ölkələrində superurbanizasiya, zülal aclığı, ərzaq, içməli su problemi, demoqrafik partlayış və s. qlobal problemlər başlayıb. Biosferdəki bu dəyişiklik- lər yeyinti məhsullarını yararsız hala salıb, insan və hey- 188 vanlar arasında infeksion və invazion xəstəliklər çoxalıb, ye- ni, indiyədək elmə məlum olmayan, uzunmüddətli müalicə tələb edən dəhşətli, faciəli xəstəliklər (QİÇS, quş qripi, atipik pnevmaniya, sarı qızdırma, dəli dana-inək quduzluğu, hepatitlər və s.) uşaqlar arasında müşahidə olunan genetik xəstəliklər (talassemiya, hemofiliya, anumiliyalar, teratogen xəstəliklər, immun çatışmazlıqları), o cümlədən ekoloji mü- hitin təsirindən bəzi xəstəliklər (şəkərli diabet və mineral ça- tışmazlığı, uşaqların ölü və vaxtından əvvəl doğulması və s.) müşahidə edilir və bəşəriyyəti təlatümə gətirir. Statistika məlumatlarına əsasən XX əsrdə bir çox yeni xəstəliklər – onkoloji, SPİD (QİÇS), infeskion meningit, al- koqolizm, narkomaniya, quş qripi, donuz qripi və s. peyda olmuşdur. Həm də xəstəliklər onsuz da ölüm hadisəsi (uşaq ölümü) daha da çox baş verən inkişaf etməkdə olan (İEO) ölkələrdə geniş yayılmışdır. Bunlardan QİÇS ən müasiridir. Spidin yayılması səbəbləri müxtəlif faktlarla izah olunur və ayrı-ayrı nəzəriyyələr irəli sürülür. BMT-nin QİÇS üzrə Birləşmiş Proqramının (UNAİDS) məlumatına görə, xəstəlik müşahidə olunandan (1959, Afrika) indiyədək dünyada 60 milyondan çox insan bu xəstəliyə yoluxub, indi hər gün 24 yaşınadək 6000 gənc və 15 yaşınadək 2000 uşaq və yeniyetmə bu xəstəliyə yoluxur. Artıq planetin 10 mln. əhalisi bu bəladan dünyasını dəyişib. Respublikamızda rəsmi 2012-ci ilin sonuna olan məlumata əsasən QİÇS-lə xəstələnmiş 650 nəfər yerli və əcnəbi vətəndaş qeydiyyata alınıb. Bəşəriyyət əvvəllər alimlərin diqqət mərkəzindən yayınan və hazırda çox ciddi real təhlükəyə çevrilən H5N2 virusunun törətdiyi quş qripi xəstəliyi ilə qarşılaşıb. Bu xəstəlik 1918- ci ildən etibarən müşahidə olunmaqla indiyə qədər dünya üzrə 40 milyon adamın ölümü ilə nəticələnib. Bu gün həmin 189 xəstəlik dünyanın bir çox ölkələrində, o cümlədən Azərbay- canla qonşu olan Türkiyə və İranda da quşlar arasında yayılaraq respublikamız üçün də ciddi təhlükə yaradır. Bu xəstəliklə əlaqədar irəli sürülən nəzəriyyələrdən biri son illər Pitsburq Universitetinin (ABŞ) professoru – radioloq Sternqlass və Birminhem Universitetinin (AFR) fiziki, doktor H. Şqer tərəfidən formalaşdırılmışdır. Onların söylədikləri nəzəriyyəyə əsasən QİÇS-in virusu hidrogen bombalarının partladılması nəticəsində atmosferin yuxarı qatlarına atılmış radioaktiv atom və başqa kimyəvi element- lərdən və bəlkə də insanlar üçün zərərsiz ilkin – virusa ra- dioaktiv stronsiumun təsiri nəticəsində əmələ gəlmişdir. Bu radioaktiv nukleidlər Yer kürəsinə hava vasitəsilə daxil olur. Mütəxəssislərə görə dünyada yüz milyonlarla insanın və- ziyyəti yaxşı deyildir. İnkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələrdə səhiyyənin səviyyəsində böyük uyğunsuzluqlar vardır. Belə ki, Afrikanın şimal-şərqində yerləşən Efiopiya- da insanların yaşayış həddi 45 yaş, Yaponiyada isə 80 yaş göstərilir. Cavan yaşlarında Hindistanda ölüm hər 1000 nə- fərdən 80, İsveçdə isə 5 adam qiymətləndirilir. Bu ölkələrdə ixtisaslaşmış həkimlər və səhiyyənin vəsaitlə (pulla) təmin olunmasında da böyük fərqlər mövcuddur. Belə ki, inkişaf etmiş ölkələrdə (İEÖ) 520 adama 1 həkim düşür, səhiyyəyə Ümumi Milli məhsulun 80%-i, inkişaf etməkdə olan ölkə- lərdə isə 17 min adama 1 həkim, səhiyyəyə Ümumi Milli məhsulun cəmi 1% yönəldilir. Bir çox alimlər dünyada sağlamlığın böhran həddinə çat- masını göstərir. Bu əsasən inkişaf etməkdə olan ölkələrə aid- dir. Bunun səbəbi qidanın çatışmaması ilə əlaqədar əhalinin çox hissəsində xəstəliklər və vaxtsız ölüm hadisəsi, çirklən- miş su xidmətinin adekvat olmaması; inkişaf etmiş ölkəlrədə xərçəng (onkoloji xəstəliklərinin 80%-i ətraf mühitin vəziy- 190 yətindən asılıdır), ürək-damar və allergiya xəstəliklərinin sta tistikasında birinci yeri əsasən qeyri infeksion, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə isə infeksion xəstəliklər tutur. Ekoloji problemlərin tarixi faktiki olaraq yolxucu xəstə- lik lərlə daimi mübarizə tarixidir. Pozulmuş ətraf mühitə canlı orqanizmlərin özlərini müha- fizə mexanizmi də təsir edir. Başqa sözlə desək, insanın və ev heyvanlarının xəstəliyi əsas etibarilə ətraf mühitlə əlaqə- dardır. Bir çox bakteriyaların viruslarının yayılması su və hava va sitəsilə baş verir. «Qara ölüm» - «Çuma» qədim zamanlarda bir çox xalqla- rın, dövlətlərin və sivilizasiyaların həyatına son qoymuşdur. Tarixi faktlara müraciət etsək, görərik ki, 1348-ci ildə Çü- ma xəstəliyi İtaliyadan Avstriyaya, oradan da Bavariyaya keç mişdir. Sonra Venada tuğyan edib. Şəhərdə və onun ət- raf larında onun əhalisinin 1/3-i sağ qalmışdır. Cəsədlərdən xilas olmaq üçün onları, hərəsi min nəfər olmaqla ümumi qəbirlərə atırdılar. 1350-ci ildə Çuma xəstəliyi Frislandiya və Şelezviq-Qolş- teyn əyalətlərinə çatır. Burada epidemyia o qədər qüvvətli olmuşdur ki, hətta bu hadisədən 20 il keçməsinə baxayaraq evlər hələ də boş qalmışdı. Çuma xəstəliyi daha dəhşətli nəticələri İngiltərədə və xü- susilə İrlandiyada qoymuşdur. Yoluxma elə qüvvətli olmuş- dur ki, xəstəyə bir dəfə toxunan insan tezliklə özü ölürdü. Ölümün qorxusu insanları öz yaxınlarını da sevməyə mane olurdu və ölənlər qarşısında axırıncı köməklərini də göstərə bilmirdilər. Şərqdə (Çində) başlamış «qara ölümün» yolu uzaq İslan- diyada qurtarm ışdır. Çumanın qarşısını heç nə ala bilmirdi və onun kütləvi yayılması əsasən o dövrün antisanitariyyası 191 ilə əlaqədar olmuşdur. Tullantılar və sıçovullar da Çumanın yayılmasına səbəb olurdular. Bu gözə gönməyən dünyəvi fəlakətlər, nəinki, milyonlarla ins anları məhv etmiş, həm də həyatın bütün mərhələlərinə toxun muş, sağ qalan insanların əqidəsinə böyük təsirlər et- mişdir. Bu gün isə biz yaddan çıxarmamalıyıq ki, bu zəhər «sivi- li zasiyanın» töhvəsi idi. Q.Xeflind yazır ki, «Ximikatlar yavaş» fəaliyyət göstərən bombadır. Bizim planetimizdə yavaş fəaliyyət göstərən bombalar: təmizlənməmiş sular (onun məhvi – insanın məhvi demək- dir), zibil, hava, ximikatlar, « səs-küy»dür. Bütün bunlar dəhşətli xəstəliklər törədirlər. Misal üçün: Əfsanəyə əsasən qədim Çində cinayətkarı «musiqili qətlə» məhkum edirmiş- lər. Məhkumu dözülməz səslər altında saxlayaraq, öldürür- müşlər. Doğrudur səs insanın ixtiyarındadır, ona görə onunla da öldürə bilər. Dünyada sağlamlığın böhranının əsas aspektləri demo- qrafik, sosial-iqtisadi, tibbi və fərdi əhval-ruhiyyə hesab olunur: Demoqrafik aspekt. 1995-ci ildə dünyanın əhalisi 5,6 milyard təşkil edirdi, onun da 75%-i inkişaf etməkdə olan ölkələrdə, 25% isə inkişaf etmiş ölkələrdə yaşayırdı. Keçən əsrin 90-cı illərində dünya əhalisinin orta yaşı 62 il (inkişaf etmiş ölkələrdə – 73 il, inkişaf etməkdə olan ölkəlrədə 60 il) olmuşdur. Məsələn, Avropanın bütün ölkələrində orta yaş 60-a yaxın, Afrikanın 44 ölkəsində – 48 yaş, cənub-şərqi Asiyada, Aralıq dənizinin şərq ölkələridə isə 60 yaşdan aşağıdır. İnkişaf etməkdə olan ölkələrdə insanların ömrü sürətlə art maqdadır. Məs. 1989-cu ildən sonra insan ömrünün uzun- luğu inkişaf etməkdə olan ölkələrdə 29%, inkişaf etmiş ölkə- 192 lərdə isə 8,6% artmışdır. Sosial-iqtisadi aspekt. Bu aspekti səciyyələndirən göstə- rilən əhalinin məşğulluğu, urbanizasiya, yoxsulluq, sağlam- lıqda qeyri-bərabərlik, ərzaq təsnifatı və sağlamlıqdır. Dünyada səhiyyəyə Ümumdünya məlumatlarına əsasən 5,4%-i (4,8% az inkişaf etməkdə olan ölkələrdə, 6,6% isə inkişaf etmiş ölkələrdə) ayrılır. Əhalinin sağlamlığı onun məşğulluğu ilə də bağlıdır. İşsizlik insanın həm fiziki, həm də mənəvi sağlamlığına mənfi təsir göstərir. Urbanizasiya səviyyəsi sağlamlıq problemi ilə bilavasitə bağlıdır. Məs. Nyu-York şəhərində baş verən bəlaların çoxu XX-XXI əsrlərin urbanizasiyası ilə əlaqədardır. Şəhər mühiti bir qayda olaraq müxtəlif kommunal-məişət sənaye tullantıları ilə güclü çirklənmişdir. Ətraf mühiti bura- da ən çox çirkləndirən mənbə nəqliyyat sayılır. Şəhərlərdə fiziki çirk lənmə, elektromaqnit, radiasiya, istilik çirklənməsi də yüksək həddə çatmışdır. Şəhər mühitinin çirklənməsi şəhərlərin sağlamlığına mən- fi təsir göstərir və allergiya, ürək-damar, onkoloji, nəfəs yolları xəstəliklərinin artmasına səbəb olur. Cəmiyyətin sağlamlığının həlli yolları tapılmayınca prob- lem lərdən biri də onun ölkələr arasında və ölkələr daxilində qeyri- bərabər olmasıdır. İnkişaf etməkdə olan ölkəlrədə əha- linin 2/3 hissəsindən çoxu tibbi-sanitar xidmətindən məh- rumdur. İnkişaf etmiş ölkələrdə əhalinin sağlamlığını təmin etmək üçün elm və texnikanın yeni nailiyyətlərindən istifadə olunur, lakin bu tibbi xidmətlərin bahalaşmasına səbəb olur. Buna görə də aşağı gəliri olan adamların ölüm hadisəsi yüksək gəlirli adamlara nisbətən 2 dəfə yüksək olur. Əhalinin ərzaq problemi insanların sağlamlığında mühüm amil sayılır. İnkişaf etmiş ölkələrdə adambaşına orta kalo- rilik – 3400-3500 kalori təşkil edir, bu isə qidanın zəngin 193 olmasını təmin etməklə,, bütövlükdə əhalinin sağlamlığına yaxşı təsir göstərir. Əhalinin sağlamlıq dərəcəsini qorumaq işində sağlam həyat tərzini saxlamaq, əhalini ekoloji cəhətdən qorumaq və təkmilləşmiş tibbi yardımdan istifadə etmək də mühüm şərt hesab olunur. Tibbi aspekt. Cəmiyyətin sağlamlığının tibbi istiqaməti xəstəlik, ölüm və əmək qabiliyyətini itirmək, əlilliyin, həm- çinin az inkişaf etmiş uşaqların doğulması kimi göstəricilərlə səciyyənir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi belə hallar inkişaf etməkdə olan ölkələrdə geniş yer tutur. Bu xəstəliklərin bir qismi ta- mamilə yox edilmişdir (məs. Çiçək), digərləri isə, məs. və- rəm, allergiya və başqa xəstəliklərə qarşı peyvənd edilmə- məsi səbəbindən yayılmışdır. QİÇS, zöhrəvi xəstəliklər, nar- komaniya, alkoqolizm, quş və donuz qripi artmağa doğru gedir. Körpə uşaqların ölüm halları arzu olunmaz haldır. Dünyada 1000 doğulan uşaqdan 70-i 1 yaşına qədər yaşa- mır. Uşaqların 15%-ə qədəri aşağı səviyyədə doğulur. Dün- ya əhalisinin iş qabiliyyətini itirənlərin (o cümlədən psixi pozqunluq və başqa xəstəliklərlə əlaqədar) sayı (10%-ə ya- xın) həyəcan doğurur. Fərdi-əhval ruhiyyə (hal-əhval). Dünya əhalisinin sağ- lam lığının demoqrafik, sosial-iqtisadi və tibbi aspektləri əha- linin sağlamlığında obyektiv əks olunur. Fərdi-əhval-ruhiyyə – sağlamlığın vəziyyətinin sübutu göstəricisidir. O şəxsi his- lərlə (duyğularla) – xoşbəxtliyin səviyyəsi ilə hal-əhval və s. ilə ölçülür. Hazırda həyatın keyfiyyəti və onun xəstəliklə əlaqəsi öyrənilir. Onların arasında aşağıdakılar ayrılır: ailə, narahatlıq hissi, maddi təhlükəsizlik, sağlamlığa şəxsi müna- sibət, faydalı iş, istirahət, inam və ideyalar (ən yüksək arzu, 194 məqsəd). Fərdi əhval-ruhiyyə – insanın mənəvi sağlamlığının əsa- sıdır. Mənəvi sağlamlıq sahəsinə özünə inam, düşüncə tərzi, vərdişlər, hissiyyat, bütövlükdə sağlam psixika (ruhi aləm) aiddir. 25-30 il bundan əvvəl bəşəriyyət Spid haqqında məlu- matlan dırıldı. Bu illər ərzində tibbi-bioloji elmi geniş maliy- yələşdirilərək öz imkanları daxilində əllərindən gələni etmiş- lər. Əvvəla xəstəliyi törədən viruslar, onun əsas «Ocaqları» və «Zəif yerləri» dəqiq öyrənilmiş, onun diaqnozunun sə- mərəli üsulları, işlənib hazırlanmış, epidemiyaya qarşı təd- birlər, yeni müalicə texnologiyaları və onlarla dərman pre- paratları tətbiq etməklə səmərəli üsulları hazırlanmışdır. La- kin bütün görülən bu tədbirlər XX əsrin ən dəhşətli « Vəbası» öldürücü və qlobal xarakter almış və artıq dünya- nın əksər ölkələrində yayılmış bu xəstəiyin müalicəsinə kö- mək edə bilməmişdir. Pandeya immunadefisiti davam edir və get-gedə əhalinin yeni təbəqələrini, xüsusilə kasıb və sosial stabillik olmayan ölkələrdə geniş yayılır. Hər il Yer kürəsində BMT-nin məlumatına əsasən QİÇS-ə (SPİD) (2000 il) 150000 nəfər tutulur. BMT-nin məlumatlarına əsasən yalnız QİÇS infeksiyasına 5 milyon nəfər tutulmuş və həm də onların əksəriyyəti inkişaf etməkdə olan ölkələrin payına düşür. Statistikaya əsasən Cənubi Amerika əhalisinin hər 8 nəfərindən biri QTÇS-lə infeksiyaya tutulmuşdur. 2000-ci ilin axırına olan rəsmi məlumatlara əsasən bu virusla xəstələnənlərin sayı keçmiş SSRİ ölkələrində və Şərqi Avropa ölkələrində 700 min nəfərə çatmışdır. Həm də ki, bir ildə bu rəqəm 75% artmışdır. Qeyd edək ki, bir çox ekspertlərin fikrincə, əsl həqiqətdə bu virusa məruz qalanların sayı ola bilsin ki, yazılanlardan ən azı beş dəfə çoxdur. 2001-ci ildə noyabrın əvvəllərinə xəbər 195 ve rilmişdir ki, Rusiyada 80 min uşaq bu virusa tutulmuşlar. Rəsmi məlumatlara əsasən 2001-ci ilin martına kimi – 23905 – adam bu xəstəliyə tutulmuşdur. Bu xəstəliyin belə geniş yayılmasını Çin hökuməti də təsdiq etmişdir. Çinin Səhiyyə Nazirliyinin qeyri-rəsmi məlumatına görə artıq 6000 mindən çox Çinli bu xəstəliyə tutulmuş və xəs- tələnmə faizi ildə 30%-ə çatmışdır. Yeni müalicə üsulları xəstəliyin inkişafını ləngitsə də, belə müalicə çox baha – 12- 15 min, (1 ilə) ABŞ dollarına başa gəlir. Həm də ki, təqribən 15% xəstə ümumiyyətlə bu dərmanları qəbul edə bilmirlər. Çünki, bu dərmanları içdikdə onlarda qida-həzm orqanla- rının, böyrəkdə daşlaşma xəstəliyi, qanda şəkərin qalxması və yüksək xolestrin olmasına səbəb olur. Heç təəccüblü deyil ki, bəzi kasıb dövlətlərin başçıları bu xəstəlikdən xilas olmaq üçün ekzotik üsullar təklif edirlər. Belə ki, 2001-ci ilin yayında Keniyanın prezidenti əhalini heç olmasa iki il sekslə məşğul olmamağa çağırmışdır. Bu ölkədə səhiyyə nazirliyinin məlumatına əsasən, 30 milyon- luq əhalinin 2,2 milyonu QİÇS-lə əhatə olunub və hər il bu xəstəlik 700 nəfərin həyatına son qoyur. Afrikanın cənu- bunda Svazilend monarxı – kral daha qabağa getmiş və qızlara beş il müddətinə sekslə məşğul olmağı qadağan edib. 2001-ci il noyabrın 13-dən Malaziyanın Djoxor ştatında ailə qurmaq istəyənlər mütləq bu xəstəliyə qarşı testdən keçməli- dirlər. Çünki təkcə keçən il bu ştatda bu xəstəliklə 8000 nə- fər xəstələnib. Lakin bütün görülən tədbirlər hələlik bu xəs- təliyin qarşısını almaq üçün kifayət deyil. Bu xəstəliyə qalib gəlməyin yeganə yolu – səmərəli vaksin və ya virusu məhv edə biləcək başqa bir yolu tapmaqdır. Hazırda Hindistan və Braziliyada QİÇS-ə qarşı ucuzlu dərmanlar buraxırlar. Amma ki, alimlərin fikrincə Hindis- tanda istehsal olunan bu preparatlarla bu xəstəliyin qarşısını 196 almaq olmaz. BMT-nin Birləşmiş proqramının icraçı direktoru ( QİÇS üzrə) Piter Piotun fikrincə, az inkişaf etmiş ölkələrdə bu problemi BMT-nin sabiq Baş Katibi Kofi Annan ölkələri bu xəstəliyin qarşısını almaq üçün 7 milyard dollar ayırmağa çağırıb. Azərbaycanda QİÇS-ə tutulanların dinamikası mütəxəs- sisləri həyəcanlandırır. Əgər 1997-ci ildə Azərbaycanda QİÇS-lə 13 nəfər xəstələnirdisə, 1998-ci ildə bu rəqəm – 68, 1999-cu ildə – 81, 2000-ci ildə – 200 və 1 oktyabr 2001-ci i lə bu rəqəm 315 nəfərə çatmışdır. Bu gün bu rəqəm daha çox olar. Nəzərə alsaq ki, Azərbaycanda bu xəstəliyi giz- lədən, xəbər verməyən və vermək istəməyən adamlar varsa bu rəqəm daha böyük olar. Məs. təkcə 2001-ci ilin noyabr ayına kimi Azərbaycanda bu xəstəlikdən 24 nəfər vəfat etmişdir. Bu o dövr üçün kiçik rəqəm olsa da, dəqiq demək olar ki, bu virus respublikada sürətlə çoxalır. Hazırda Azərbaycanda bir neçə uşaq artıq bu xəstəlikdən ölmüşdür. Dünyada 6 milyondan çox uşaq bu infeksiyaya tutulub. Onların da 2 milyonu ölmüşdür. Yalnız 2000-ci ildə bu xəstəlik 500 min insanın həyatına son qoymuş və həmin ildə bu virusla xəstələnənlərin sayı 600 min nəfər artmışdır. Bu virusla xəstələnən uşaqların 90%-dən çoxu inkişaf etmiş ölkələrdə yaşayır. Hər il Dünyada infeksiyaya tutulanların yarıdan çoxu uşaq doğum yaşlı qadınlardır. Azərbaycanda QİÇS infeksi- ya sına tutulmuş qadınlardan 5 uşaq doğulmuşdur. QİÇS BMT-nin uşaq hüquqlarını qoruyan Konvesiyasının məlu- mat larına əsasən hər gün dünyada bu qəddar virusla 16 min nəfər xəstələnir ki, onların yarıdan çoxu 10-24 yaşlı gənc- lərdir. Bu xəstəliyin gətirdiyi əzab və əziyyətlər əsasən bi- zim öz bədənimizin qiymətsiz immunitet sisteminin imkan- larını yaxşı bilmədiyimizin nəticəsidir. 197 XII FƏSİL NARKOMANİYA VƏ TERRORÇULUĞUN QLOBAL EKOLOJİ MAHİYYƏTİ 12.1. Narkomaniya və terrorizmin təbii-tarixi inkişafı Arxeoloji tədqiqatlar sübut edir ki, bəşəriyyət kefləndirici və beyini dumanlandıran maddələrlə çox qədim zamanlar- dan tanış olmuşdur. İlkin insanların yaşadığı yerlərdə apa- rılan qazıntılar nəticəsində tapılan qalıqlar və bitkilərin toxumlarının yuxarıda göstərilən xüsusiyyətlərə malik olma- sını göstərir. İnsanların ilk zamanlar psixoloji inkişafını iz- ləyən səyyah və etnoqraflar da belə halların olmasını təs- diqləyirlər. Arxeoloqlar b.e.ə. X-VIII əsrlərdə xüsusi gizli yerlərdə və insanlar dəfn olunan yerlərdə psixi cəhətdən insanlara aktiv təsiri olan bitkiləri tapmışlar. Kulturologiya istiqamətində iri monoqrafiya yazan Peter Fersta (1985) öz kitabında göstərir ki, psixi cəhətdən aktiv maddələri tarix boyu bütün xalqlar istifadə etmişər. Opium tərkibli maddə- lərin Şumerlərin sivilizasiyasına gedib çıxmasına dair məlu- matlara bizim eradan əvvəl X əsrdə ərəb ədəbiyyatında rast gəlinir. Bizim eranın VI əsrində perulular kok yarpaqlarına bürünmüş ölü basdırmışlar. Onlar bunu ölən üçün «o dünyasına lazımlı» hesab etmişlər. Çinlilər ilk dəfə efedrinin aktivləşdirici xüsusiyyətini 5000 il bundan əvvəl təsdiq etmişlər. Elə o vaxtlarda çinlilər marixuananı, cərrahiyyə əməliyyatı vaxtı agrıkəsici vasitə kimi istifadə etmişlər, sonralar isə yunan tarixçisi Herodot onun psixoloji aktiv pereparat rolunun oynamasını təyin etmişdir. Opiumla ya- naşı, qaşiş Avitsena (Zərdüşt) tərəfindən istifadə edilmişdir. Sonralar Avropada daha yüksək sürətlə narkotik maddələr- dən istifadə olunmağa başlanmışdır. Dirçəliş dövründən başlayan bütün imperiyalar xarici 198 sərvətlər axtarmaqla məşğul olmuşlar və demək olar ki, on- ların hamısı Böyük Britaniya, Fransa və Hollandiya da daxil olmaqla öz xarici təcavüzkar siyasətlərində narkotikləri öz xərclərini ödəmək üçün ucuz vasitə kimi istifadə etmişlər. Bununla əlaqədar İngiltərədə 1860-cı ildə opiumdan başqa xəstəliklərə nisbətən iki dəfə çox insan ölmüşdür. Bu rəqəm 1880-ci ildə əhalinin 14%-ni təşkil etmişdir. Xəstələrə ağrı kəsici kimi morfinin geniş tətbiq olunması Rusiyada XIX əsrdə bu maddəyə həvəsi artırmış və onu « əskər xəstəliyi» adlandırmışlar, morfinizm isə tipik alkoqolsuz narkomaniya əhəmiyyəti daşıyırdı. 1937-ci ildə Çində opium istifadəçilərinin sayı 4 milyon nəfərdən çox olmuşdur. 1931-1942-ci illərdə Almaniyada dörd milyondan çox narkoman qeydə alınmışdır (buraya alkoqolla xəstə olanlar aid edilməmişdir). İkinci Dünya müharibəsindən sonra ABŞ və Finlandiyada heroindən geniş istifadə olun- m ası müşahidə olunmuşdur. ABŞ Senatının xüsusi Komis- siyası 1956-cı ildə ABŞ-da 600 mindən çox narkoman oldu- ğunu (alkoqol xəstələr nəzərə alınmır) göstərmişdir. Bəzi ekspertlərin hesablamalarına görə ABŞ-da o vaxtlar faktiki olaraq 1 milyona qədər narkoman olmuşdur. Hindistanda 1952-ci ildə rəsmi olaraq iki milyondan çox xəstə insan olduğu qeyd olunmuşdur. İndoneziya və Myanmada (Birma) dəqiq olmayan rəsmi məlumata əsasən yarım milyona qədər opium istifa də edən insan olmuşdur. BMT-nin narkotiklər üzrə Komitəsinin məlumatına əsasən 1950-ci illərin əvvəl- lərində opium istifadəsi ilə daha ağır vəziyyət İranda qeydə alınmışdır. Orada əhalinin 20%-ə qədəri opium yetişdirmiş və istifadəçisi olmuşlar. 1950-ci illərin sonuna yaxın İçveç- rədə ağrıkəsici medikamentlərdən istifadə hərisliyi elə artmışdır ki, o da alkoqolizm kimi kütləvi xarakter almışdır. 1980-ci illərin sonlarında Yaponiyada yarım milyona yaxın narkoman olması göstərilmişdir. 199 ABŞ-da geniş qəşiş epidemiyası Vyetnam müharibəsi ilə əlaqələndirilir. 1994-cü ildə Polşada müxtəlif qiymətləndir- mələrə əsasən 10 mindən 21 minə qədər insan narkomaniya ilə xəstə olub. Həm də ki, xəstələrin 90%-i narkotikləri vena daxilinə yeritməyi üstün tutmuşlar. 1999-cu ildə Ukraynada tibb müəssisələrində nəzarətə götürül müş narkomanların ümumi miqdarı 83 min nəfərə çatmışdır ki, onların da 4 mindən çoxu həd-buluğa çatmamış gənclər olmuşdur. Asiya ölkələri içərisində Hindistan xüsusi yer tutur. Bu ölkə ərazisində, beynəlxalq razılaşmaya əsasən, hər il 678 tona qədər opium başqa ölkələrə satılmaq üçün istehsal olunur. Hindistanda heroin istifadəçiləri əhalinin ümumi sayınadan 1%-dən çox təşkil edir. Tayland və Birmanın payına narkomanların 7%-i düşür. Rusiyada narkotiklərin yayılmasının öz xüsusiyyətləri vardır. Rusiyada uzun illər narkomaniyanın inkişafı zəif idi: 1965-ci ildə burada 10,0 min nəfər narkomaniya ilə xəstə qeydə alınmışdı. 1975-ci ildə bu xəstələrin sayı 1,5 dəfə artmış və 14,8 min nəfər, 1985-ci ildə narkormanların sayı dəyişməmişdir. 1985-1988-ci illərdə keçmiş SSRİ-də narko- maniya ilə xəstələnənlərin sayı 3,7 dəfə artmışdır. 1988-ci ildə SSRİ-də 50 minə qədər insan qeydiyyatda olmuşlar. 1985-1991-ci illərdə narkomaniya ilə xəstələnənlərin sayı iki dəfə artaraq, 1991-ci ilin əvvəlinə 28,3 min nəfərə çatmışdır. XX əsrin sonuncu onilliyində Rusiya siyasi, sosioloji və iqtisadi gərginliyə məruz qalmışdır. 1991-2000-ci illərdə narkomaniya ilə xəstələnlərin sayı 9 dəfə artmışdır. Rusiya- da narkomaniya ilə xəstələnənlərin sayı 270 min nəfərə çatmışdır. 2000-ci ilin axırına Rusiyada 2 milyon insan narkomaniya xəstəsi olub. Yazılanlardan göründüyü kimi keçmiş əsrlərdən fərqli olaraq XX əsrdə, xüsusilə onun sonlarında narkomaniyanın 200 ictimai təhlükə dərəcəsi xeyli artmış və dünyəvi xarakter almaqdadır. Bu proses x üsusilə gənclər arasında «Ağ ölümün» (tiryək, həşiş, heroin, kakoin və s.) yayılmasına səbəb olmuşdur. Bu xəstəliyin yayılma sürəti və coğrafiyası o, qədər sürətlə dəyişir ki, bunların uzunmüddətli statistik rəqəmlərini belə düzgün söy ləmək çətindir. Məlumdur ki, narkomaniya insanlara, xüsusilə gənc yaş- la rında çox böyük əxlaqi zərər vurur, onların mənəviyyatının pozul masına, müalicəsi çətin xəstəliklərə tutulmasına, ən əsası isə ayrı-ayrı ölkə və regionlarda cinayətkarlığın və digər xoşagəlməz proseslərin güclənməsinə səbəb olmuşdur. Hazırda Kolumbiya, Əfqanıstan, İran, Tacikistan, Myanma, Hindistan və s. kimi ölkələrin dağlıq ərazilərində istehsal olunan narkotik maddələr ağılagəlməz yollar və üsullarla dünyanın bütün ölkələrinə aparılır. Bu maddələrin Şimali Amerika və Avropanın bir çox ölkələrinə, Rusiyaya və digər regionlara daşınmasının getdikcə artması böyük təhlükə doğurur. Narkotiklərin yayılması get-gedə daha yeni-yeni ölkələri əhatə edir. Məlumdur ki, narkotik maddələr istehsal edən regionlarda sosial-iqtisadi səviyyənin aşağı olması, qeyri-siyasi vəziyyətin mövcudluğu bu biznesin daha geniş vüsət almasına imkan yaradır. BMT narkotik maddələrdən istifadə edənlərə nəzarət üzrə xüsusi fond yaratmışdır. Əfsuslar olsun ki, Azərbaycan da bu dünyəvi, qlobal bə- ladan xilas ola bilməmişdir. Azərbaycanın səlahiyyətli or- qan larının rəsmi məlumatına əsasən 2012-ci ilin sonuna respublikada narkomanların sayı 27 min nəfərə çatmışdır. Ən təhlükəlisi isə budur ki, son illər respublikada narkotik xəstələrin yaşı xeyli cavanlaşmışdır. Mütəxəssislərin fikrin- cə narkotik maddələrin istifadəçilərinin artması səbəblərin- dən biri də respublikanın geosiyasi mövqeyi göstərilir. Belə ki, Azərbaycan narkobiznesin kəsişmə nöqtəsində yerləşir. 201 Azərbaycan bir növ tranzit daşınma yollarında olduğu üçün, ölkəyə gizli yolla Əfqanıstandan, İrandan, Tacikistandan və s. ölkələrdən gətirilən narkotik maddələr, başqa ölkələrə ötürülsə də onların müəyyən hissəsi respublikada qalır. Aşağıdakı qrafikdə (şəkil 12.1) narkotik maddələrin gizli yayılmasının məlumat sosial modeli verilir. Narkomaniyanın qeydiyyata alınması, narkotiklərin alveri ilə əlaqədar cəzasını çəkmək – bu müvafiq «karyeranın» final mərhələsidir. Hər şey risk qrupundan başlayır, narko- tiklərin ilkin istifadəsi və ya narkotik vasitələrlə qeyri-qa- nuni qazanc əldə etmək cəhdəlri. Bu «ilkin» qruplar, statistikanın göstərdiyi kimi, sosioloji dəyişikliklər və nəzarət, daha geniş, «final» «yüksək» qruplara nisbətən « həcmli» olduqları üçün yuxarıdakı piramida tərtib olunur ( şəkil 12.1). Şəkil 12.1. Gizli nakrotik maddələrin yayılmasının məlumat-sosial modeli Dispanser n əzarətində olan, narkomanlar R əsmi qeydiyyatda olmayan, narkomanlar Risk qruppu Narkotik madd ələrin istifadəçiləri 202 12.2. Narkomaniya və terrorizmin yayıldığı əsas ölkələr 1950-ci illərin əvvəllərində Birmada AMKT (Amerikanın Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsi) gizli əməliyyatlara başladığı vaxt, opiumun, yerli istehsalı ildə 80 min tona çatırdı. 1991-ci ildə Amerikanın hərbi müdaxiləsi Kolumbiyada kokain istehsalının sürətli artmasına səbəb oldu. (1991-ci ildən 1999-cu ilədək kokain plantasiyalarının ərazisi bu ölkədə 3,8-dən 12,3 min hektara çatmışdır). Narkobiznesin bütün mərhələ və aspektlərində transmilli iqtisadi cinayətlər narkotrofiklə (narkotiklərin beynəlxalq ticarət və başqa ölkələrə ötürülməsi) əlaqələndirirlir. Narkotrofik – narkobiznesin aktiv forması olmaqla, qlo- ballaşmaya meylli növüdür. Narkbiznesin zonaları olan Cənubi Amerikada And üçbucağı (Boliviya, Kolumbiya, Peru), Orta Yaxın Şərqdə «Qızılı yarımay» (Əfqanıstan, Pakistan, İran) və Cənub-Şərqi Asiyanın «Qızıl üçbucağı» (Myanma-Birma), Laos, Tailandın şimal rayonları və Çinin cənub əyalətləri) olsalar da bu zonalar dəyişə bilər və onların mərkəzləri bir ölkədən başqasına keçə bilər. Amma zonalar özü nisbətən sabit qalırlar. BMT-nin məlumatlarına əsasən XXI əsrin başlanğıcında Yer kürəsində 185 milyon insan narkotik maddələrdən istifadə etmişlər ki, bu da dünya əhalisinin 3%-ni təşkil edir. Onlardan 28 milyon adam bitki mənşəli natural xammal olan – kakoin (13 mln. nəfər) və opiumlardan (15 mln. nəfər), o cümlədən Heroinlə (9 mln. nəfər) ibarət «sərt narkotiklər- dən» istifadə etmişlər. XX-XXI əsrlərdə bitki mənşəli sərt narkotiklərə təklif və ehtiyac əsasən stabilləşsə də, sintetik mənşəli narkotiklərin, xüsusilə amfetamin sıralı stimulyatorların (inkişafı artıran kimyəvi maddələr, təkan vericilər) istifadəsi və istifadəçiləri, 203 xüsusilə Şimali Amerikada, Avropada və Şərqi Asiyada demək olar ki, kütləvi xarakter alır. Narkotik istifadə haqqında əsas informasiya materialları qlobal miqyasda məlumatı olan BMT və Amerika Birləşmiş Ştatları hesab olunur. Hindistan və İrandan fərqli olaraq və qeyri Asiya dövlət- lərinə nisbətən, opiumun Əfqanıstan üçün əsas bitkisi olma- sıdır. Hətta dağlıq Bədaxşanda da az da olsa da bu bitki Əfqanıstandan əvvəl əkilmişdir. Əfqanıstanda opium XVIII əsrdən əkilməyə başlamışdır. 1980-ci ildə Əfqanıstan dünyada opium istehsalında apa- rıcı mövqe tuturdu: on il ərzində – 1980-ci ildən 1990-cı ilə kimi bu ölkədə opium istehsalı, 200-dən 1570 ton/il olmuş- dur, yəni 8 dəfəyə qədər artmışdır. Halbuki ondan əvvəlki on illikdə Əfqanistanda opium istehsalı cəmi 3 dəfə art- mışdır. ABŞ Dövlət Departamentinin 2001-ci ildə siyahısına salınmış 28 xarici terror təşkilatından, ən azı 12-si narkobiz- nesin bu və ya digər sahələrilə bilavasitə əlaqədardır. Sözsüz ki, narkotik vasitələrin istehsalı və ticarətilə əlaqəsi olan təşkilatlar narkotik maddələrin istehsalçıları olan And üçbucağı Kolumbiyadakı və Perudakı bəzi ekstremist qrup- ların olması məlumdur. Müxtəlif səviyyəli təşkilatlardan terrorizm üsullarından istifadə edən və eyni zamanda narkotiklərin tranziti ilə məşğul olan təşkilatlara Əl-Kaida, ETA, Hizbullah, Özbəkistan İslam hərəkatı, Kürdüstan Fəhlə partiyası (PPK) və s. göstərmək olar. Terrorizm bütün tarixi dövrlərdə mövcud olsa da XX əs- rin sonlarında və XXI əsrin əvvəllərində daha da geniş- l ənmişdir. Hazırda dünyanın bir çox ölkələrində terrorçuluq yolu ilə öz məqsədlərinə çatmaq istəyən siyasi qüvvələr çoxalmışdır. Türkiyədə kürdlərin, Suriyada və bir çox Ərəb 204 ölkələrində «müsəlman qardaşları» partiyası, Fələstin azad- lıq təşkilatının bəzi qanadları, ingilislərlə irlandiyalılar ara- sındakı terrorları və s. göstərmək olar. Məlumdur ki, öz müstəqillyini əldə etdikdən sonra res- publika mıza qarşı terror aktları hamımızın yadındadır – met- rodakı partlayışlar, avtobusların partladılması, ayrı-ayrı döv- lət xadimlərinə edilən terror cəhdləri və s. geniş yaılmışdır. 2001-ci il sentbyabırn 11-də ABŞ-da törədilən terror ha- disələri və bununla əlaqədar olaraq həyata keçirilən terrorizmlə qlobal mübarizə tədbirləri siyasi dairələrdə və kütləvi informasiya vasitələrində «terrorizm»i geniş mənada yaymaq kimi neqativ hala çevrilərək, bütün zorakılıq halla- rının əsaslandırılmasına çevrilmişdir. Bununla əlaqədar, müasir şəraitdə terrorizmi iki növə – daxili və xarici terrorizmə ayırmaq aktual görünmür. H ər şeydən əvvəl son vaxtlar terrorizm silahlı qarşıdur- manın bir taktiki forması kimi lokal qeyri-assimetrik (lokal- regional) konfliktlər kimi istifadə olunur. Terrorizm meto- dunu seçmiş bu qruplaşmalar terror formalarını daha geniş silahlı qarşıdurmalar şəklində aparılmaları konflikt zona- larında əhalinin bir qismi tərəfindən müdafiə olunur. Bu müdafiə cəhdləri ən kiçikdən, xeyli çox da ola bilər (məs. ən təvəzökar qiymətləndirilmələrlə – Hamas təşkilatını bu gün 30-40% fələstinli müdafiə edir. Terrorizmlə yanaşı XX əsrin sonu-XXI əsrin əvvəllərində taktiki lokal-regional silahlı qarşıdurmalar terrorizmin yeni növünün – yəni superterro- rizm ( və ya meqaterrorizm) növünün yaranmasını deməyə zərurət yaradır. 11 sentyabr 2001-ci ildə ABŞ-da olan terror həmin dövr üçün superterrorizm nümunəsi oldu. ABŞ tərəfindən 11 sentyabr 2001-ci ilin superterroriz- minə qarşı elan olunmuş «terrorizmlə qlobal müharibə» çağ- rışı, sözsüz ki, terrorizmin başqa növlərilə birləşmiş oldu. 205 Terrorizm – həmişə çox sadə zəif insanların yox, həm də xeyli zəif, keyfiyyətcə daha zəif tərəfin daha «güclü» tərə- findəki hökumətin assimmetrik qarşıdurmasıdır. Hökumətə qarşı adi hərbi vasitələrlə qarşıdurmaya malik olmayan, hər- bi potensial cəhətcə ondan (dövlətdən) xeyli zəif olan qrup- laşmalar rəqibin «zəif yerindən» vurmağa çalışaraq, ölkə və- təndaşlarını təhlükə altında qoyur. Məsələn Əfqanıstan öpiumunun Avropa bazarlarına əsas tranzit yolu ikidir: Birincisi, Pakistan və İran ərazilərindən keçən marşrutdur. Bu marşrut sonra Balkan yolu adlanan « şaxəyə» bölünür, ikincisi isə, şimal marşrutudur (ipək yolu adlanan) ki, onun müxtəlif qollarla Mərkəzi Asiyadan, Rusiyaya qədər və MDB-nin qərb ölkələrinə, oradan da narkotiklər Şərqi və Qərbi Avropa ölkələrinə qədər uzanır. BMT-nin siyahısında olan qiymətləndirmələrə görə 2000- ci ildə İrandan 90% Əfqanıstan opiumu, 85% morfin və 41%- dən çox Əfqanıstanda istehsal edilən geroin keçmişdir. Hazırda Azərbaycan Dövlətinin səlahiyyətli orqanların tərəfindən Respublikamızda terrorizmin bütün təzahürlərinin qarşısı müvəffəqiyyətlə alınır. 206 ЯДЯБИЙЙАТ 1. Azərbaycanda səhralaşma problemləri. Akad. B.Ə.Bu- daqovun anadan olmasının 75 illiyinə həsr olunmuş elmi- praktik konfransın materialları. Bakı, 2003. 2. Babayev M.P., Qurbanov E.A. Səhralaşma-torpaq deqra dasiyanın tədqiqi (metodik tövsiyyə). Bakı: Elm, 2008, 47 s. 3. Бабаев М.П., Гасанов В.Г., Джафарова Ч.М. Теоретические основы современной классификации и номенклатуры почв Азербайджана. Баку, 2001, 31 с. 4. Babayev M.P. «XXI əsrin həqiqətləri ilə üz-üzə». Azərbaycan Torpaqşünaslar cəmiyyətinin əsərləri. X cild, I hissə, Bakı, 2005, s.18-25. 5. Budaqov B. Ə. Coğrafiyanın qlobal qanunauyğun- luğuna dair. Azərbaycan məktəbi. Bakı, 1984, №3. 6. Əliyev C.Ə., Qazıbəyova E.A. Fotosintez və buğdanın məhsuldarlığı, potensial ehtiyatlar. Bakı, 1994, 10 s. 7. Əliyeva R., Mustafayev Q., Hacıyeva S. Ekologiyanın əsasları. Bakı, 2006. 8. Əyyubov F.D. Kosmosdan təbiətə nəzər. Bakı, Azərnəşr, 1985, 64 s. 9. Əzizov B.M., Abbaszadə A.A. Aekrokosmik tədqiqatların əsasları. Bakı, 2004. 10. Göyçaylı Ş.Y. Coğrafiya və coğrafi ekologiyanın problemləri. Bakı, 2004. 11. Göyçaylı Ş.Y., İsmayılov T. Təbiətdən istifadənin iqtisadi və ekoloji əsasları. Bakı, 2006. 12. Göyçaylı Ş.Y. Coğrafi ekologiyanın əsasları. Bakı, 2010. 13. Göyçaylı Ş.Y. Əhali coğrafiyası. Bakı, 1987. 14. Xəlilov Ş.B. Azərbaycanın ekocoğrafi problemləri. Bakı, 2006, 160 s. 207 15. Xəlilov T.Ə. Ekologiya və ətraf mühiti mühafizəsinin əsasları. Bakı, 2009, 230 s. 16. Müseyibov M.A. Azərbaycanın fiziki coğrafiyası. Bakı, 1998. 17. Məmmədov Q.S., Xəlilov M. Ekologiya və ətraf mühitin m ühafizəsi. Bakı, 2005. 18. Mustafayev Q.T., Sultanzadə F.V. İnsanın uğurları və problemləri. Bakı: 2004, 298 s. 19. Набиев Р.А., Кахраманов К.Ш. Глобальные проблемы человечества. Баку, 2001, 267 с. 20. Алекперов К.А. Эрозия почв и борьба с ней в Азербайджане. Баку, Изд-во АН, 1961. 21. Будько М.И. Глобальная экология. М., 1977, 328 с. 22. Баландин Р.К., Бондарев Л.К. Природа и циви- лизация. М., 1988, 392 с. 23. Брук С.И. «Население мира». Эндемографический справочник. Наука, 1986. 24. Всемирный доклад о наркотиках: 2004. Краткий обзор. М., УНП ООН. 2004 – Т.И. Анализ (18 с.). 25. Вернадский. Биосфера. М., 1967, 376 с. 26. Гасанов Э.Г. Борьба с наркотической преступ- ностью. Международный и сравнительно-правововые аспекты. М.: Юр. инфор. 2000, 208 с. 27. Гумилев Л.Н. Этногенез и биосфера Земли. М., 1989, 495 с. 28. Глобализация наркобизнеса: угрозы для России и других стран с переходной экономики / А.Н.Галинкин, А.А.Лавут, В.И.Булавин и др. М.: Ин-т Латинской Америки. РАН, 1999-1999, 139 с. 29. Геоэкология Мирового океана. Л., 1990, 158 с. 30. Глобальная экологическая перспектива – 3. Прошлое, настоящее и перспективы на будущее. ЮНЕП. М. Интердиалект, 2002. 208 31. Гриберг Э.И. Загрязнение космоса и космическое полеты // Природа, 1992, №8, с.12-17. 32. Глобальные проблемы географической науки. 1988, с.31-38. 33. Дрейер О.К., Лось Б.В. Глобальные проблемы и «третий мир». М., 1991. 34. Доклад Международного Комитета ООН по контролю наркотиками за 2002. М., Весь мир. 2003, 104 с. Глобальные проблемы географической науки. 1988, с.90- 96. 35. Золотое Ю.М. Наркоманы в России : вызов в национальной безопасности // Преступность как угроза национальной безопасности: Материалы I Международ- ной открытой сессии. «Modus Academicus», Ульяновск, 4- 5 декабря 1997 г. Ульяновск, 1997, с.60-80. 36. Комюнике и первый доклад IC GCGE GECHANGE – «Глобальные изменения окружающей среды: угроза для развития цивилизации. Лондон-Минск, 2010. 37. Кошкина Е.А. Спектор Ш.И. и др. Медицинские, социальные и экономические последствия наркомании и алкоголизма. Per. S e Москва, 2008, 288 с. 38. Конвенции ООН по борьбе с опустыныванием. Женева, 1996, 78 с. 39. Мамедов Г.И. Деградация почвенного покрова Азербайджана и пути его восстановления. Экология и Биология почв. Ростов-на Дону. 2005, с.288-293. 40. Марчик Г.И., Кондратьев Н.Я. Приоритеты глобальной экологии. М., Наука, 1992, 224 с. 41. Медоуз Д.Х., Медоуз Д.Л., Рандере Й. Пределами роста. М., 1991. 42. Незаконная торговля наркотиками в России. Итоговый отчет ин-та Зарубежного и Международного уголовного права им. Макса. Планка – Фрайбург. 2000, 209 151 с. 43. Народнонаселение стран мира. Справочник. М., 1984. 44. Основы теории народнаселения. М., Высшкая школа. 1974, 328 с. (под ред. Д.И.Валентея). 45. Одум Ю. Основы экологии. 1975. М., Мир, 740 с. 46. Питер Д., Ник Т. Тайны древних цивилизаций. М., «Эксмо», 2009. 860 стр. 47. Рыбников С. Запуск космических летательных аппаратов и погода в регионах. ИР. М., Наука, 1991, №5, с.20-23. 48. Степанова Е.А. Незаконный оборот наркотиков и его взаимосвязь с конфликтами и терроризмом: Афганис- тан и Центральная Азия // М., Наука, 2003, с.57-72. 49. Степанова Е.А. Роль наркобизнеса и политэко- логии конфликтов и терроризма. ВЕС МИР Изд-во Москва, 2008, с.312. 50. Степанова Е.А. Борьба с терроризмом и операции по поддержанию мира: Особенности взаимосвязи (Под ред. А.Никитина. М.: Центр политических и между- народных исследований (ЦПМИ). 51. Страны и народы. Земля и человечество. Гло- бальные проблемы. М., 1985, 428 с. Чижевский А.Л. Земное эхо солнечных бур. 1976, с.33. 52. Толба М. Опустывание – общечеловеческая проблема. Проблемы освоения пустынь. 1978, №3, с.7-15. 53. Шумилев А.Ю. Ивасенко В.Б. Новый закон и наркотиках и терминология противодействия наркобиз- несу: Справочное пособие: М., 1998, 79 с. 210 МЦНДЯРИЪАТ GİRİŞ ............................................................................................ 3 I FƏSİL. Bəşəriyyətin ən əsas qlobal ekoloji problemləri .................. 5 1.1. Ətraf mühitin mühafizəsi problemləri ........................................11 II FƏSİL. Qlobal ekoloji böhranlar .................................................23 III FƏSİL. Bəşəriyyətin sülh və tərksilah problemlərinin ekoloji mahiyy əti ................................................................................30 IV FƏSİL. Demoqrafik problemlərin ekoloji nəticələri .....................34 4.1. Qlobal demoqrafik prosesl ərin mahiyyəti ...................................34 4.2. Əhali artımının nizamlanmasının ekoloji nəticələri .....................35 V FƏSİL. Bəşəriyyətin ərzaq problemlərinin ekoloji nizamlanması ...40 5.1. Az ərbaycanda taxılçılığın ekoloji şəraitinin qiymətləndirilməsi ...50 5.2. Dünya aliml ərinin modelləri .....................................................53 VI FƏSİL. Dünyanın enerji və xammal problemlərinin həllinin ekoloji mahiyy əti ................................................................................55 6.1.1. Enerji ehtiyatlarından istifadənin balanslı inkişafda yeri. ..........57 6.1.2. Hidroenergetikanın ekoloji səmərəliliyi. ..................................59 6.1.3. Atom enerjisind ən istifadənin ekoloji məzmunu ......................60 6.1.4. Hidrogen enerjisisind ən istifadənin səmərəliliyi. ......................63 6.1.5. Qeyri- ənənəvi enerjidən istifadənin ekoloji səmərəliliyi. ..........63 VII FƏSİL. Qlobal iqlim dəyişmələrinin ekoloji nəticələri ...............68 7.1. Qlobal istil əşmə, yoxsa qlobal soyuqlaşma? ...............................68 7.1. Tufan (qasırğa, tornado) fırtına, çox şiddətli külək (uraqan), şiddətli fırtınalar ......................................................................79 7.2. Ozon qatı və iqlim dəyişilmələri ................................................83 VIII FƏSİL. Qlobal səhralaşma problemləri ....................................88 8.1. S əhralaşma prosesi ...................................................................88 8.2. S əhralaşmanı yaradan əsas amillər........................................... 103 211 8.3. Az ərbaycanda səhralaşma problemi ......................................... 111 8.4. Səhralaşmaya qarşı mübarizə yolları ....................................... 118 IX FƏSİL. Dünya okeanının qlobal ekoloji problemləri ................. 122 9.1. Dünya okeanı resurslarından istifadə problemləri ..................... 122 9.2. Hiosferin mühiti n nizamlanmasında yeri .................................. 128 9.3. Sunamil ərir törətdikləri fəlakətlər və onlardan qorunmaq tədbirləri ............................................................................................ 133 9.4. Sunamil ərin gəlməsi haqqında xəbər edilməsi .......................... 151 9.5. T əbiətdə sunami dalğalarının vurduğu zərərlər iqtisadi, ekoloji, m ənəvi mahiyyət kəsb edir ..................................................... 156 X F ƏSİL. Kosmik proseslərin ekocoğrafi nəticələri .................... 167 10.1. İnsanla kosmosun qarşılıqlı əlaqəsi ..................................... 167 10.2. Qlobal prosesl ərin ekocoğrafi xüsusiyyətləri ....................... 171 10.3. Qlobal prosesl ərin təbii (planetar) əsasları .......................... 173 10.4. Kosmik ekologiya v ə kosmosun çirkləndirilməsi ................ 177 10.5. Orbitd ə toqquşma və partlayışlar ....................................... 184 XI F ƏSİL. Dünyanin səhiyyə problemləri ................................... 187 XII F ƏSİL. Narkomaniya və terrorçuluğun qlobal ekoloji mahiyy əti ............................................................................. 197 12.1. Narkomaniya v ə terrorizmin təbii-tarixi inkişafı ................ 197 12.2. Narkomaniya v ə terrorizmin yayıldığı əsas ölkələr ............. 202 ЯДЯБИЙЙАТ ............................................................................ 206 212 X əlilov Telman Abdul Həmid oğlu Zeynalova M aya Əsgər qızı QLOBAL EKOLOJİ PROBLEMLƏRİ (Ali məktəblər üçün dərs vəsaiti) Нашир: Ъейщун Ялийев Бядди редактор: Афяр Фяттащова Техники редакторлар: Цлви Ариф, Асим Сяфяров Дизайнер: Ирадя Ящмядова Оператор: Тярлан Гулийева, Мялащят Гулийева __________________________________ Йыьылмаьа верилмишдир: 22.10.2013 Чапа имзаланмышдыр: 25.03.2014 Сифариш № 658: Тираж 300, ш.ч.в. 13,25 «МБМ» няшриййатынын мятбяясиндя чап олунмушдур Document Outline
Yüklə 4,42 Mb. Dostları ilə paylaş:
|