MergedFile

Qanunauyğunluq  –  müəyyən  məkan    və  zamanla  bağlı  olan  hadisə  və 
proseslər arasında obyektiv və daimi mövcud olan, ancaq qanuna nisbətən 
az stabil və aydın olan əlaqələri təsvir edir. Qanunauyğunluğu kifayət qədər  
sərt  kəmiyyət  göstəricilərinin  köməyi  ilə  təsvir  etmək  mümkündür. 
Qanunauyğunluqlar adətən qanunlara söykənir və daha çox inkişafda olan 
sistemlərə aid edilirlər. 
Elmi  prinsip  –  elmi  nəzəriyyənin  əsas  elementlərindən  biri  olub,  elmin 
müəyyən  sahəsində  həqiqi  faktlar  massivinə  aid  olan  birləşdirici,  sintez-
edici  və  təşkiledici  funksiya  rolunu  oynayır.  Nəzəriyyənin  obyektləri 
arasında daimi mövcud olan əlaqələr haqqında bilik verən elmi qanunlardan 
fərqli  olaraq,  elmi  prinsip  özlüyündə  elmi  nəzəriyyənin  elementlərinə 
qoyulan  tələbatları  müəyyənləşdirir  (Qalileyin   nisbilik  prinsipi,  Borun 
natamamlıq prinsipi, Dalamber prinsipi, sadəlik prinsipi və s.). 
Elmi nəzəriyyəyə bir çox vacib tələblər qoyulur [15]: 
1.  Elmi  nəzəriyyə  təsvir  olunan  obyektə  adekvat  olmalıdır.  Bu  müəyyən 
sərhədlərdə  eksperimental  tədqiqatın  nəzəri  biliklərlə  əvəz  olunmasına 
imkan yaradır. 

---

Tədqiqat işlərinin fəlsəfəsi 
 
 
  31 
2.  Nəzəriyyə  prosesin,  obyektin  müəyyən  xassələrinin  tam  təsvirini 
mümkün etməlidir, yəni bu sahədə bütün sınaq nəticələri nəzəriyyənin ilk 
bazası  olan  prinsip,  anlayış,  abstraktsiya,  ideallaşdırma  və  aksiomların 
köməyi ilə təsvir olunmalıdırlar.   
3.  Nəzəriyyəyə  daxil  olan  komponentlər  arasındakı  əlaqələr  izah 
olunmalıdırlar.  Bir  müddəadan  başqasına  keçidə  imkan  verən  müna-
sibətlər formalaşdırılmalıdır.     
4.  Nəzəriyyə  daxilində  inkarlıq  olmamalı  və  onun  sınaq  nəticələri  ilə 
uyğun gəlməsi təmin edilməlidir. 
Qeyd  olunan  tələbatları  ödəyən  nəzəriyyələr  müəyyən  göstəricilərinə 
görə  fərqlənirlər.  Bu  göstəricilərə  evristiklik,  konstruktivlik  və  sadəlik 
aiddir. 
   Nəzəriyyənin  evristikliyi  onun  proqnozlaşdırılmış  və  izahedici  imkan-
larını  əks  etdirir.  Bu  həqiqi  nəzəriyyə  üçün  əsas  arqument  sayılır.  Burada 
onu demək yerinə düşərdi ki, nəzəriyyənin riyazi aparatı vacib rol oynayır.  
O,  dəqiq  kəmiyyət  proqnozları  verməklə,  daha  yeni  proseslərin  kəşfinə 
aparır.  
  Konstruktivlik  dedikdə  nəzəriyyənin  əsas  müddəa,  prinsip  və 
qanunlarını  müyyən  qaydalar  üzrə  sadə  yoxlanması  nəzərdə  tutulur. 
Nəzəriyyənin  sadələyi  ümumiləşdirilmiş  qanun  və  məlumatların ixtisar  və 
sıxlaşdırılması  sayəsində  əldə  edilir.  Nəzəriyyəni  təkçə  statistik  yox,  həm 
də  dinamiki  qiymətləndirmək  olar.  Nəzəriyyə  növü  nə  qədər  çox  faktlara 
aid edilərsə, o daha çox üstünlüyə malik olur. 
 
 1.6. Mövzunun seçilməsi və elmi–tədqiqat işlərinin planlanması  
Mövzunun seçilməsi elmi–tədiqiqat işlərinin hazırlanması mərhələsində 
önəmli  yer  tutur.  Elmi  mövzu  ya  müəyyən  elmi  istiqamətə,  ya  da  elmi 
problemə aid edilə bilər. Elmi istiqamət dedikdə elmin müəyyən sahəsində 
fundamental, nəzəri və ya eksperimental məsələlərin həlli ilə məşğul olan 
elmi  kollektivin  fəaliyyət  sahəsi  nəzərdə  tutulur.  Məsələn,  iqtisadçıların 
elmi–tədqiqatları  „iqtisadiyyat“  adı  altında  ümumi  istiqaməti  əhatə  edir. 
Onun  daxilində  müxtəlif  istiqamətlər  seçmək  mümkündür:  iqtisadiyyat 
nəzəriyyəsi,  iqtisadi  analiz,  vergilərin  müəyyənləşdirilməsi,  dünya  iqtisa-
diyyatı,  təşkiletmənin  iqtisadiyyatı.  İstiqamətin  struktur  elementləri 

---

Tədqiqat işlərinin fəlsəfəsi