MergedFile

 
 
 
32 
kompleks  problem,  mövzu  və  suallardan  ibarətdir.    Elmi  problem  – 
mürəkkəb  nəzəri  və  praktiki  məsələlərin,  elmi-tədqiqat  işlərinin  top-
lumudur.  Problem tədqiqatın əsas sahəsini əhatə edir və perspektiv dəyərə 
malikdir.  
Problemlər  bir  çox  mövzulardan  irəli  gəlir.  Mövzu  –  müəyyən  elmi–
tədqiqat  sahəsini  əhatə  edən  elmi  məsələdir.  O,  elmi  suallara  əsaslanır. 
Elmi  sual  deyəndə  nisbətən  kiçik,  konkret  elmi  məsələ  nəzərdə  tutulur. 
Mövzular  nəzəri,  praktiki  və  ya  qarışıq  olurlar.  Nəzəri  mövzular  adətən 
ə
dəbiyyatlardan  istifadə  edilməklə  işlənir.  Praktiki  mövzular  faktların 
öyrənilməsi, ümumiləşdirilməsi və analizi əsasında yerinə yetirilir. Qarışıq 
mövzularda hər iki metoddan istifadə edilir. 
   Mövzunun  işlənməsində  konkret  tapşırıq  qoyulur:  yeni  konstruk-
siyanın,  proqressiv  texnologiyanın,    yeni  metodikanın  işlənməsi  və  s. 
Mövzunu  dəqiqləşdirmədən  öncə  milli  və  beynəlxalq  ədəbiyyatlar 
araşdırılır.  Problemin  qoyuluşu  çətin  proses  olub,  bir  neçə  mərhələdən 
ibarədtir. 
Birinci mərhələ – problemin qoyulması. Araşdırılan elmi istiqamətdəki 
ziddiyətləri  analiz  edərək  əsas  sual–problem  formulə  edilir  və  gözlənilən 
nəticə ümumi formada təsvir edilir. 
İ
kinci  mərhələyə  –  struktur  problemlərin  işlənməsi  daxildir.  Bu  zaman 
mövzu,  alt  mövzular  və  suallar  seçilir.  Bu  komponentlərin  kompozisiyası 
problem ağacını təsvir edir. 
Üçüncü mərhələdə – problemin aktuallığı əsaslandırılır. Bunun üçün hər 
mövzuya aid bir neçə ziddiyyət qoyulur, sonra analiz və  elmi yaxınlaşma 
metodu  əsasında  ziddiyyətlər  tədricən  aradan  qaldırılır  və  seçilən 
mövzunun real əhəmiyyəti göstərilir. 
Problemi  əsaslandırdıqdan  və  onun  strukturunu  müəyyənləşdirdikdən 
sonra  elmi  işçi  mövzunun  seçilməsini  sərbəst  həyata  keçirir.  Bir  çox 
alimlərin  fikrincə  mövzunun  seçilməsi  elmi  işin  icrasından  daha  çətin  və 
məsuliyyətli sayılır. 
Seçilən mövzu aktual, hal–hazrda həlli tələb olunan olmalıdır. Bu əsas 
tələblərdən  biridir.  Aktuallığı  dəyərləndimək  üçün  meyar  yoxdur.  Nəzəri 
elmi sahələrdə adətən mövzunun aktuallığını tanınmış alimlər təyin edirlər. 
Texniki sahələrdə isə bu gözlənilən iqtisadi effektlə ölçülür.  

---

Tədqiqat işlərinin fəlsəfəsi 
 
 
  33 
Mövzu yeni elmi məsələnin həllini şərtləndirməlidir. Bu o deməkdir ki, 
bu mövzu seçilən formada heç vaxt işlənməyib. Təkrarlamaya yol verilmir.  
Elmi–tədqiqat  işlərinin  planlanması  onun  rasional  təşkili  üçün  böyük 
ə
həmiyyət daşıyır. Bunun əsasında elmi–tədqiqat institutlarının qarşısında 
kompleks problemlərin həlli qoyulur. Planlama prosesində aşağıdakı mər-
hələlər fərqləndirilir. 
İş
çi  proqram  –  tədqiqatın  məqsədi  və  hipotezlər  nəzərə  alınmaqla 
işlənmiş  ümumi  konsepsiyadır.  Adətən  iki  hissədən  ibarətdir:  metodoloji 
və prosedur. Metodoloji hissəyə aşağıdakı bölmələr daxildir: 
 Problemin və ya mövzunun formulə edilməsi; 
 Tədqiqat obyektlərinin və predmetinin təyini; 
 Tədqiqatın məqsədi və problemin qoyuluşu; 
 Əsas anlayışların interpretasiyası;  
 İşçi hipotezlərin formulə edilməsi. 
Problemin  qoyulması  –  həll  olunacaq  məsələlərin  müəyyənləşdirilmə-
sinə  və  ya  elmi–praktiki  işlərə  yönəlirlər.  Sosial  problem  dedikdə  cəmiy-
yətdə  mövcud  olan  sistemlərin  və  onun  ayrı–ayrı  elementlərinin  inkişa-
fındakı ziddiyyətlər nəzərdə tutulur.   
Elmi problem – cəmiyyətin tələbləri haqqında biliklər və onların yerinə 
yetirilməsi  yolları  və  vasitələri  haqqındakı  biliklər  arasındakı  ziddiy-
yətlərdir. 
Tədqiqatın  obyekti  və  predmetinin  təyini  elmi–tədqiqat  işlərində  əsas 
metodoloji mərhələ sayılır. 
Tədqiqat  obyekti  –  ziddiyyətlərlə  dolu  olan  proses  olub,  problemli
 
situasiya
 
yaradır. Tədqiqat predmeti – araşdırılan obyektin böyük praktiki 
və  nəzəri  əhəmiyyəti  olan  xassəsidir.  Məsələn,  əgər  elmi  işin  mövzusu 
kredit–pul  tənzimlənməsinin  mexanizminin  formulə  edilməsinə  həsr 
edilərsə,  onda  tədqiqat  obyekti  kimi  kredit–pul  tənzimləmə  sistemi, 
predmeti isə iqtisadiyyatın kredit–pul tənzimlənməsi mexanizmidir.  
Tədqiqatın  məqsədi  –  işin  ümumi  şəkildə  gözlənilən  nəticələrinin  əldə 
olunmasına  tərəf  yönəldilməsidir.  Tədqiqatın  obyekti  və  predmeti  seçil-
dikdən  sonra  onun  məqsədi  təyin  edilir.  Adətən  məqsədlər  qısa  formada 
ifadə olunsada da onun dəqiqliyi ümumi işin axınına önəmli dərəcədə təsir 

---

Tədqiqat işlərinin fəlsəfəsi 
 
 
 
34 
edir.  Nəzəri  olaraq  iddia  edilir  ki,  qoyulan  məqsədə  çatdıqdan  sonra 
qoyulmuş  problem  tam  həll  edilmiş  sayılır.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki, 
humanitar  və  təbiət  elmlərində  çalışan  tədqiqatçılar  dissertasiyanın  işlən-
məsi  zamanı  tədqiqatın  məqsədinin    formulə  edilməsində  qeyri-dəqiqliyə 
yol verirlər. Burada hər bir tədqiqatın özəyi sayılan, gözlənilən elmi biliyin 
ə
ldə  olunması  əvəzinə  praktiki  məqsədlər  göstərilir.  Məsələn:  “prosesin 
təkmilləşdirilməsi..”,  “effektivliyin  artırılması..”  və  s.  buna  aiddir.  Bu 
halda  effektivliyin  artırılmasına  şərait  yaradan  elmi  biliyi  önə  çəkmək 
məqsədəuyğun sayılır [5]. 
Tədqiqat  məsələsi  –  araşdırma  ərəfəsində  həlli  tələb  olunan  məsələlər-
dir. 
Ə
sas anlayışların interpretasiyası – əsas anlayışların izah olunmasıdır. 
Nəzəri interpretasiya araşdırılan anlayışların xassələrini və onların digərləri 
ilə əlaqələrinin məntiqi analizindən ibarətdir.  
Empirik interpretasiya – əsas nəzəri anlayışların empirik göstəricilərinin 
təyini olaraq, onları müşahidə olunan faktların dilinə çevirməkdir.  
Hipotezlərin  formulə  edilməsi  tədqiqat  məsələlərinin  həlli  yolunda 
vacib  alət  hesab  edilir.  Tədqiqat  proqramında  bir  və  ya  bir  neçə  hipotez 
qoyula  bilər.  Konkret  elmi–tədqiqat  işi  araşdırılan  obyekt  haqqında  
məlumatlardan asılı olaraq qurulan prinsipial plana əsasən həyata keçirilir. 
Araşdırma  planları  kəşfiyyat,  analitik  və  eksperimental  olurlar.  Kəşfiyyat 
xarakterli  planlardan  xassələri  qaranlıq  olan,  tam  məlum  olmayan  
obyektlərin  tədqiqində  istifadə  olunur.  Belə  planın  işlənməsinin  məqsədi 
problemin  dəqiqləşdirilməsi  və  hipotezin  formulə  edilməsindən  ibarətdir. 
Bu,  mövzuya  aid  ədəbiyyatın  olmaması  və  ya  azlığı  zamanı  baş  verir. 
Analitik  planlar  obyektin  və  tədqiqatın  predmeti  müəyyən  olduqda  və 
hipotez  qoyula  bildikdə  tətbiq  tapır.  Planın  məqsədi  bu  hipotezin 
yoxlanmasından, obyekti səciyyələndirən faktların təsvirindən ibarətdir. 
Eksperimental  plan  elmi  problem  və    hipotez  qoyulduqda  həyata 
keçirilir.  Burada  obyektlə  ona  təsir  edən  amillər  arasında  əlaqə 
müəyyənləşdirilir.  Proqramın  prosedur  hissəsində  tədqiqat  metodunun 
seçilməsi  əsaslandırılır;  metodlarla  məqsədlər,  tapşırıqlar  və  hipotezlər 
arasındakı əlaqələr göstərilir. 

---

Tədqiqat işlərinin fəlsəfəsi 
 
 
  35