MergedFile

Tədqiqat işlərinin fəlsəfəsi 
 
 
  29 
Keynsin  (1883‒1946)  araşdırmaları  iqtisadiyyatdakı  periodik  neqativ 
dəyişilmələri  proqnoz  etməyə  imkan  vermişdi.  Nəticədə  onun  cəmiyyətə 
təsirinin  qarşısını  almaq  üçün  preventiv  tədbirlər  görməyə  imkanlar 
yaranmışdır. Fransız alimi Leverye (1811‒1877) Merkuri planetinin trayek-
toriyasında olan anomaliyanı əsas götürərək onunla günəş arasında daha bir 
planetin  olması  hipotezini  irəli  sürür.  Uzun  illər  bu  planetin  axtarışı  ilə 
məşğul  olan  astronomlar  hipotezin  yanlış  olması  qərarına  gəlirlər.  Amma 
axtarışların nəticəsində Neptun planeti kəşf edilir [13].
    
 Nəzəriyyənin elmi–tədqiqatdakı rolu 
Elmi  nəzəriyyə  kifayət  qədər  inkişaf  etmiş  biliklər  sistemi  olub,  bu 
sahədə  vahid  əsasda  mövcud  olan  qanunların  kəşfinə  və  irəli  sürülən 
hipotezlərin əsaslandırılmasına imkan verən  hadisələr toplumunu təsvir və 
izah  edir.   Elmi  nəzəriyyə  bu  yolla  yoxlanılmış  biliklərin  vahid  sistemi 
sayılır.  Nəzəriyyəyə  daxil  olan  müddəalar  və  nəticələr  əsaslandırılır  və 
sübut edilir. 
Elmi  nəzəriyyənin  əsas  məqsədi  əsaslı  (ideal)  obyektlərin,  onların 
xassələri  və  münasibətləri  (qanunlar,  prinsiplər)  haqqında  sübutların  yara-
dılmasından ibarətdir. Bu baza bilikdən istifadə etməklə sırf məntiqi olaraq 
çoxlu sayda nəticə əldə etmək (quraşdırmaq, proqnoz etmək) mümkündür. 
Ə
sas şərt ondan ibarətdir ki, ifadə olunmuş nəticə müəyyən empirik asılılıq-
ların  köməyi  ilə  interpretasiya  edildikdə  o,  real  obyektin  (təbii  hadisələr, 
praktiki  və  psixoloji  proseslər    və  s.)    xassələrini  maksimal  əks  etdirsin. 
Ayrıca  hallarda  nəticə  nəzəriyyəni  yoxlamayıb,  onu  dəqiqləşdirir  və  ya 
genişləndirir. 
Elmi  nəzəriyyənin  elementləri  anlayış,  kateqoriya,  termin,  mühakimə, 
elmi  müddəa,  ideya,  konsepsiya,  qanun,  qanunauyğunluq,  elmi  fənlər  və 
sairəni əhatə edir [14]. Əsas elementləri yaxından nəzərdən keçirək [15]: 
Anlayış  –  predmetləri  onların  məlum  əlamətləri  şəklində  dərk  edilməsi 
formasıdır. 
Kateqoriya  –  predmet  və  hadisələrin  daha  çox  ümumi  xassələrini  və 
münasibətlərini ifadə edən ümumi, fundamental termindir. 
Elmi termin – elmi anlayışın adıdır. 
Mühakimə – nəyisə təsdiq və ya inkar edən düşüncə tərzidir. 

---

Tədqiqat işlərinin fəlsəfəsi 
 
 
 
30 
Müddəa – formulə olunmuş fikrin elmi sübutudur. 
İ
deya – nəzəriyyə və konsepsiyanın məzmununu ifadə edən əsas fikirdir. 
Konsepsiya  –  elmi  ideyaların  birləşməsindən  yaranan  nəzəri  baxışlar 
sistemidir.  Konsepsiya nəzəriyyədən fərqli olaraq, deduktiv nöqteyi nəzər-
dən sona çatdırıla bilməyən fərdi biliyin işlənməsi və genişləndirilməsi ilə 
bağlıdır. Onlar problemin mənasının başa düşülməsinə  yönəlir. Burada ob-
yektiv dərketməyə baxılmır. 
Qanun  –  proseslər  arasında  obyektiv,  daxili,  vacib  və  davamlı  əlaqəni 
təsvir  edir.  Qanunlar  elmi–tədqiqat  işlərində  açar  rolunu  oynayır  və  ilkin 
olaraq  təkliflər,  hipotezlər  şəklində  irəli  sürülür.  Əldə  olunan  faktların,  
sınaq  materialların  köməyi  ilə  qoyulan  iddia  „təmizlənir“,  təkmilləşdirilir 
və sonda qanun şəklinə salınır. Beləliklə, qanun hadisə daxilində obyektiv, 
faktiki, təkrar olunan və  dayanıqlı əlaqələri əks etdirir. 
Qanun  anlayışı  fəlsəfi  kateqoriya  kimi  digərlərindən  gec  qəbul 
edilmişdir.  Bu  onunla  izah  olunur  ki,  qanun  faktların  atributu  kimi,  insan 
fəaliyyətində  hadisələri  əks  etdirən  kateqoriyalardan  sonra  meydana 
gəlmişdir.