Microsoft Word F?ls?f? az doc

33.Tarixi prosesə formasion və sivilizasion yanaşmanın alternativliyi         

        Müasir  dövrdə  bir  sıra  mütəxəssislər  tarixi  prosesə  mövcud  yanaşmaları  əsas 

etibarilə iki istiqamətə ayırırlar: formasion və sivilizasion. Bu iki istiqamət tarixi prosesin 

dərk  edilməsi  baxımından  alternativ  yanaşmalar  kimi  qəbul  edilir.  Onların  alternativliyi 

aşağıdakı müqayisəli təhlildə özünü göstərir: 

1.  Formasion  yanaşmada  tarixi  prosesin  mənası  və  məqsədi  axtarılır,  bəşəriyyət  inkişaf 

edən vahid sosiomədəni sistem kimi nəzərdən keçirilir. Sivilizasion yanaşmada isə vahid 

ümumbəşəri  tarix  deyilən  bir  anlayış  qəbul  edilmir,  inkişafın  məqsədindən  söhbət 

aparılmır. 

2.  Formasion  yanaşmada  tarixi  prosesin  hərəkətverici  qüvvəsi  axtarılır,  onun  obyektiv 

qanunauyğunluqları  üzə  çıxarılır,  ictimai  inkişafın  mənbəyini  təşkil  edən  dialektik 

ziddiyyətlər  araşdırılır.  Sivilizasion  yanaşmada  isə  əksinə,  heç  bir  inkişaf 

qanunauyğunluğu  və  ziddiyyətlər  axtarılmır,  əsas  diqqət  isə  cəmiyyətdəki  mədəni 

dəyərlərin üzə çıxarılmasına yönəlir 

3. Formasion yanaşmada iqtisadi amil tarixi prosesin öyrənilməsində başlıca determinant 

kimi  çıxış  edir.  Cəmiyyət  daxilindəki  bütün  ictimai  münasibətlər  istehsal  üsüluna  olan 

---

mülkiyyət  münasibətindən  asılı  olaraq  nəzərdən  keçirilir.  Sivilizasion  yanaşmada  isə 

aparıcı amil kimi kulturoloji faktor çıxış edir. Bu yanaşmada əsas tədqiqat obyekti kimi 

mədəniyyət çıxış edir.  

4.  Formasion  yanaşmada  tarixi  proses  insanların  şüurundan  asılı  olmayaraq,  yəni 

subyektiv deyil, obyektiv amillər əsasında dərk edilir. Sivilizasion yanaşmada isə əksinə, 

subyektiv  amil  əsas  götürülür  və  tarixi  proses  insanların  şüurundan,  iradəsindən, 

maraqlarından asılı olaraq baş verən ictimai hadisə kimi öyrənilir. 

5.  Formasion  yanaşmada  tarixi  inkişaf  aşağıdan  yuxarıya  doğru  istiqamətlənmişdir  və 

tərəqqi  xüsusiyyəti  ilə  səciyyələnir.  Sivilizasion  yanaşmada  isə  yalnız  ayrı-ayrı 

mədəniyyətlərin və ya sivilizasiyaların tarixindən söhbət aparılır və buna görə də inkişafın 

istiqaməti dövri xarakter daşıyır. 

        Tarixi  prosesə  formasion  yanaşmanın  müəllifi  marksizm  təliminin  banisi 

K.Marksdır. Sivilizasion yanaşmasının ən görkəmli nümayəndəsi isə A.Toynbidir.