Shakllanishi
Мухамедов С.А., Пиотровский Р.Г
Yüklə 0,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Muxamedova S.
|
Мухамедов С.А., Пиотровский Р.Г. Инженерная лингвистика и опыт системно-статистического
исследования узбекских текстов. – Ташкент: Фан. 1986. – С. 72-122. 2
qo‘llanma). – Toshkent: ToshDPU nashri, 2006. – B. 16-18.
43 (tarjima, tahrir kabilar) uchun lingvistik ta’min yaratishga xizmat qiladi. Demak, fe’l semantikasi va valentligini o‘rganish asosida kompyuter dasturlari uchun lingvistik ta’min yaratish mumkin. Shunisi muhimki, o‘zbek tilidagi harakat fe’llarini tahlil qilish orqali yaratilgan bu lingvistik ta’min asosida kompyuter dasturi ishlab chiqilgan bo‘lib, u sanoqli daqiqalarda quyidagi ishlarni amalga oshirish imkoniyatiga ega: 1) o‘zbek tilidagi fe’llarning imlosini tekshiradi; 2) harakat fe’llarining barcha tuslanishli shakllarini o‘zbek tilidan ingliz tilidaga tarjima qiladi; 3) harakat fe’llarini grammatik va semantik jihatdan tahlil qiladi; 4) harakat fe’llarining valentligini va sintaktik qurshovini ko‘rsatib beradi. Avtomatik tahrir tizimini yaratishda qilinadigan ishlar umumiy tarzda quyidagicha bo‘lishi mumkin: 1. Tilshunoslikning barcha qonun qoidalarini o‘zida jamlagan lingvistik modul yaratish. 2. Modul yordamida dastur algoritmini tuzish. 3. Algoritmdan foydalangan holda dasturni yaratish. Ana shu ishlar amalga oshirilsa, inson ovozli yoki yozma buyruq yordamida matnni juda oz vaqt ichida tahrir qila oladi. Ma’lumki, matnlar har xil bo‘ladi: badiiy matn, publisistik matn, ilmiy matn va h.k. Bu matnlar uslub jihatidan bir-biridan farq qiladi. Avtomatik tahrir loyihasini amalga oshirganda, albatta, tahrir qilinmoqchi bo‘lgan matnning uslubiy xususiyatlari inobatga olinadi yoki biror bir uslubga xos avtomatik tahrir dasturi yaratiladi. Avtomatik tahrirni qo‘llash doirasi birmuncha chegaralangan, ya’ni har qanday matn uchun ham avtomatik tahrirni qo‘llab bo‘lmaydi. Chunki har bir ijodkor dunyoqarashi va uslubiy xususiyatlaridan kelib chiqib o‘zining matnini yaratadi. Avtomatik tahrir dasturini rasmiy idoralarda, ilmiy-texnikaviy muassasalarda, asosan, rasmiy, ilmiy va ilmiy-texnikaviy matnlarni tahrir qilish uchun qo‘llash mumkin. Bugungi kunda matnni texnik tahrir qilish borasida yaratilayotgan ishlar asosan quyidagi ikki yo‘nalishda olib borilmoqda:
44 1. Kompyuterli grammatika: a) kompyuterli morfologiya; b) kompyuterli sintaksis. 2. Kompyuterli semantika. Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi ishlar amalga oshirilishi kerak: Tilning lug‘at tarkibini kompyuterga kiritish, ya’ni elektron lug‘atni joriy etish. Lug‘atdagi adabiy tilga oid so‘zlarni ajratib olish. O‘zbek tilining elektron izohli lug‘atini kompyuterga kiritish uchun, avvalo, 5 jildli “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”ni “ O‘zbek adabiy tilining elektron izohli lug‘ati” ga aylantirish lozim. Bunda 5 jildli izohli lug‘atdagi so‘zlarning ilmiy, rasmiy-idoraviy va publisistik uslubga xoslari olinadi va ayni kundagi misollar bilan boyitilib, mukammal elektron izohli lug‘at ko‘rinishiga keltiriladi. Demak, ishning avvalida:
tilida iste’molda bo‘lgan qismlari tanlab olinadi; ularning har biri qaysi turkumga tegishli ekanligi yoziladi;
so‘zlarga keltirilgan misollar badiiy adabiyotlardan emas, balki kundalik hayotda ishlatilayotgan publisistik matnlardan saralab olinadi;
frazeologik birikmasi keltiriladi;
so‘zning qaysi uslub doirasida keng iste’mol qilinishi yozib qo‘yiladi;
so‘zlarni turkum doirasida guruhlash (masalan, ot turkumidagi so‘zlarni shaxs otlari, o‘simlik nomlari, joy nomlari kabi guruhlarga ajratish);
45 Bunda qo‘shimchalar kombinatsiyasining amalda adabiy til doirasida foydalaniladigan hajmi olinadi. Kombinatsiyalar qatorini tuzishda qo‘shimchalar ketma-ketligi inobatga olinadi. Masalan, ot turkumida ko‘plik+egalik+kelishik kategoriyasi va h.k.
tilshunoslar tomonidan amalga oshirilgan yuqoridagi ishlar dasturchi tomonidan ta’minotga kiritiladi. Sintaktik tahrirda asosiy maqsad (birinchi qadamda) so‘zlarning o‘zaro bog‘lanish me’yorlarini e’tiborga olish. Bir so‘zshakl bir qancha so‘zning grammatik formasiga to‘g‘ri kelishi mumkin. Bunday holatda so‘zlarni farqlash uchun matn kirituvchiga shunday so‘zlar varianti ko‘rsatiladi va matn teruvchi so‘zlardan muvofig‘ini tanlab qo‘yadi. Ushbu jarayon morfologik tahrirda ham kuzatiladi. Ya’ni so‘zning xato yozilgani aniqlangach, matn teruvchiga tanlab qo‘yish imkonini beruvchi so‘zlar varianti beriladi. Sintaktik tahrirda asosiy maqsad so‘zlarning o‘zaro bog‘lanish me’yorlarini e’tiborga olish. Matnlarni grammatik tahlil qilishda kompyuterga kiritilayotgan matndagi gap strukturasini grammatik jihatdan to‘g‘ri tuzilganligini tekshiradi. Buning uchun dasturga gaplarning kombinatsiyalarini kiritish talab etiladi. Shunda dastur gapni kiritilgan ko‘plab me’yoriy kombinatsiyalar doirasida tekshiradi. Agar gap tuzilishi kombinatsiyalarga muvofiq kelmasa, dastur uni xato deb hisoblaydi va foydalanuvchiga bu haqda xabar beradi. Kelajakda o‘zbek kompyuter lingvistikasi fani oldida barcha so‘z turkumlariga oid ana shunday kompyuter dasturlari ishlab chiqishdek murakkab vazifa turibdi. O‘zbek kompyuter lingvistikasida hali gapdagi turkumlarni ajratish bo‘yicha korpus yaratilmagan. Bunda tilning lug‘at boyligidagi so‘zlar turkumlarga ajratilib chiqilishi kerak. Bu jarayon keyin amalga oshiriladigan sintaktik tahlil bosqichi uchun asos bo‘ladi. O‘zbek tilidagi asosiy masala so‘zlarga qo‘shiluvchi so‘z shakllarining ko‘pligidir.
46 So‘z turkumlarining lingvistik modulini yaratishda yaratishda amaliy natijaga erishish uchun avvalo ularga shakl yasovchi qo‘shimchalar va ularning kombinatsiyasi so‘zlarga biriktirilib, lingvistik bazaga kiritish optimal yo‘l deb qaraladi 20 .Flektiv tilda ham, agglyutinativ tilda ham grammatik ma’no asosan affiks yordamida ifodalandi, shunga ko‘ra ingliz va o‘zbek tillarida so‘zlar, avvalo, grammatik ko‘rsatkichlar asosida turkumlanadi. Bu jihatdan ingliz tilida so‘z turkumlari o‘zbek tiliga nisbatan yaqqol farqlanib turadi. Masalan, ingliz tilida sifat – o‘zgaruvchi turkum, uning o‘ziga xos tugallanmalar tuzumi bor; ravish esa o‘zgarmaydigan turkum, lekin ingliz tilida ravishning ham o‘ziga xos grammatik ko‘rsatkichi bor (barcha ravishlarda emas), natijada bu ikki turkum so‘zlari ingliz tilida o‘z-o‘zidan farqlanib turadi. O‘zbek tilida esa manzara boshqacha: sifatda ham, ravishda ham shakl o‘zgarishi yo‘q, shu sababli sifat bilan ravishni farqlashda boshqa belgi- xususiyatlarga suyanib ish tutish lozim bo‘ladi. Ba’zi manbalarda sifat va ravishni sintaktik mezon (sintaktik vazifa) asosida ajratish taklif qilinadi. Bu yo‘l ijobiy natijaga olib kelmaydi, chunki ayni bir so‘z (masalan, yaxshi so‘zi) sifatlovchi aniqlovchi bo‘lib kelsa, sifat deb, hol bo‘lib kelsa, ravish deb atalishi, demak, ikki turkumga mansub so‘zlar deb (ikkita so‘z deb) qaralishi lozim bo‘lib qoladi. Turkum bilan bo‘lak munosabatini to‘g‘ri belgilashimiz lozim. Ko‘rinadiki, sintaktik vazifa shu turkum so‘zi uchun birlamchi (shu turkum tabiatidan kelib chiqadigan) sintaktik vazifa bo‘lishi yoki ikkilamchi (boshqa turkum tabiatiga mos) sintaktik vazifa bo‘lishi mumkin. Masalan, tez Yüklə 0,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|