Sofi HƏMİd qəBİrstanliğI: solğun rənglər və Əks olunmuş ÖMÜR

Fərid Ələkbərlinin məqaləsini ingilis dilindən tərcümə etdi: Aytən 
Əliyeva.Yoxladı: Ülviyyə Məmmədova. Redaktə edən: Aydan Nəcəfova 
 
 
ƏTİRLƏRLƏ MÜALİCƏ 
 
Mənbə: Azerbaijan International jurnalı - AI 9.1 (2001) © 2001. 
Azerbaijan International AZERI.org 
 
romaterapiya nədir? Bu gün bu termin adətən efir yağları ilə 
müalicəyə aid edilir. Bu rayihəli cövhərlər qızılgül, bə-
növşə, kəklikotu, lavanda və  mərzə kimi çiçək, meyvə  və 
bitkilərdən alınır və onlar adətən ya nəfəsə  çəkilir, ya da dərinin 
üstünə sürtülür. 
A 
"Aromaterapiya" sözünün ilk dəfə 1937-ci üdə fransız 
kosmetik kimyaçısı Rene-Maurice Gattefosse tərəfındən 
işlənməsinə baxmayaraq bu üsulun bir neçə min il yaşı var. 
QƏDİM İNAMLAR. Bir vaxtlar indiki cənubi Azərbaycan 
ərazisində yerləşmiş  qədim Manna (eramızdan  əvvəl 9-7-ci əsrlər) 
və Atropatena (e.ə. 4-1-ci əsrlər) dövlətlərində  əhali inanırdı ki, 
yuksək mənəviyyat  əldə etmək uçün onlar təmiz və gözəl olmalı 
 21

---

idilər. Bu məqsədlə  qədim Azərbaycanlılar büxur, ətirli qatran, 
galbanum, rozmarin, çödükotu, səna, darçın və  nərd çiçəyi kimi 
rayihəli yağlardan istifadə cdirdilər. 
Bəzi rayihəli bitki və  ağaclardan dini məqsədlərdə istifadə 
ediliıdi. Məsələn,  ətirli iynələri olan sərv agacı peyğəmbər 
Zərdüştün ağacı kimi tanınırdı.  İnanılırdı ki, efir yağlarının 
yayılması havanı təmizləyir və mənfi qüvvələrdən müdafiə edir. 
Qədim turk inamlarına görə bütün ətirli çiçəklər Mavi 
Səmanın ali tanrısı olan Göy Tanrı tərəfindən yaradılıb. Bütün ot və 
ağaclarm tanrıçası Öləng onun arvadı idi. Öləng həm də təbiblərin 
himayədarı sayılırdı. Hər il türk xalqları bu tanrıçanın  şərəfinə 
təntənəli festivallar keçirər və yovşan kimi rayihəli bitkilər yan-
dırardılar. 
Qədim türk əfsanələrində deyilirdi ki, bütün uşaqların 
ruhları güllərin içində əmələ gəlir və sonra da analanmn bətnlərinə 
daxil olur. 7-ci əsr  əfeanəsində  Dədə Qorqud deyir: "Mən çiçəyin 
içində yarandım... sonra anamın bətninə düşdüm və ala gözlü div 
pəridən anadan oldum." 
Azərbaycanhlar xəstəlikləri və yaralan ətirli maddələrlə 
sağaldırdılar. Belə hadisəni təsvir edən səhnələrdən biri 
Azərbaycanın  əfsanələr toplusundan ıbarət olan epik "Dədə 
Qorqud" dastanında vardır. 
Dastanın 11-ci əsrdə yazıya alınmasına baxmayaraq orada 
6-7-ci  əsrlərə aid hekayələr də var. Səhnələrin birində yaralanmış 
gənc bir oğlam sağaltmaq üçün ətirli çiçəklərdən istifadə edilməsi 
təsvir olunur:" Qırx incə  qız yayılıb, dağ çiçəyi topladı… Dag 
çiçəyi ilə südü oğlanın yarasına çəkdilər. Oğlanı həkimlərə tapşırıb, 
Dirsə xandan gizlətdilər." Yəqin ki, həmin güllər antiseptik və 
sağaltma xüsusiyyətlərinə görə tanınan çoban yastığı  və yarpız 
olub.  Ətirli bitkilər yalnız sağaltmaq üçün deyildi. Məsələn, 
eramızın 4-cü əsrində Qafqaz Albaniyasının (indiki şimali 
Azərbaycan)  əhalisi kəklikotudan həm mohkəmləndirici, həm də 
cinsi həvəs oyadan vasitə kimi istifadə edirdilər. 
EFİR YAĞLARI. 7-ci əsrdə Azərbaycanlılar efir yağlarının 
kimyəvi xüsusiyyətlərini öyrənməyə başladılar. Onlar müsəlman 
kimyaçısı Cabir ibn Xəyyanın təcrübəsindən (702-765) və distilə 
etmə prosesini inkişaf edən və saflaşdıran digər alimlərdən öyrənir-
dilər. 
 22

---

O vaxtlar Azərbaycanhlar asanlıqla bütün Şərq aləmində 
məşhur maddələr olan qızılgül yağını əldə edib ondan qızılgül suyu 
hazırlaya bilirdilər. Orta əsrlərdə Azərbaycanlılann işlətdikləri digər 
efır yağları şüyüd, əməköməci, nanə, cövüz, tərxun, çoban yastığı, 
darçın, cökə, portağal, bergamot, limon, ətirli qatran, keşniş, qara 
cirə, yovşan, toz ağacı, sidr ağacı, sərv, mərsindən hazırlanan yağlar 
idi. 
Azərbaycan  əlyazmalarına  əsasən o vaxt aromaterapiyada 
ən azı 60 bitki ədviyyəsi işlədilib. Hətta bu günkündən fərqli olaraq 
o zaman ətirli heyvan ədviyyatindan da istifadə edilirdi. Sənədləri-
mizdə onlann 8-nin adı çəkilir. 
Efır yağlarını öyranməklə orta əsrlər Azərbaycan təbibləri 
aromaterapiya və onun xəstəlikləri sağaltmaq qabiliyyəti haqda olan 
biliklərini genişləndirə bildilər. Müəyyən xəstəlikləri sağaltmaq 
üçün səciyyəvi yağlardan istifadə olunurdu. Məsələn inanılırdı ki, 
reyhan yağı  əzələləri yumşaldır və sakitləşdirici effektə malikdir. 
Məlhəm kimi o, yaraları, kəsikləri və  sızanaqlan sağaldırdı. Unla 
qatışdırılmış reyhan və kamfara əqrəb çalmasına qarşı istifadə 
olunurdu. Bergamot kökü isə həşərat çalmasım yüngülləşdirmək və 
həşərat əleyhinə dərman kimi xususiyyətlərinə görə tanınıb. 
Şairlər Nizami Gəncəvi (1141-1203) və  Məhəmməd 
Füzulinin (1495-1556) verdiyi məlumata görə qızılgül yağından baş 
ağrılarına qarşı dərman və xarici antiseptik kimi istifadə olunurdu. 
Məhəmməd Yusif Şirvani (18-ci əsr) isə  xəncər yaraları üçün cirə 
məlhəmindən istifadə etməyi məsləhət görürdü. Baxmayaraq ki, 
hələ o zaman antibiotik anlayışı mövcud deyildi, təbiblər cirə, bal 
və çiy soğan  şirəsindən hazırlanmış  məlhəmləri xarici antiseptik 
kimi istifadə edirdilər. 
Məlumdur ki, ardıc yağından da antiseptik kimi istifadə 
edilib. 17-ci əsr təbibi Hacı Süleyman İrəvani yaraları sağaltmaq 
üçün ardıc yarpaqlarından düzəldilmiş  məlhəmdən istifadə etməyi 
məsləhət görür. Sərvdən sidik yolları xəstəliklərini sagaltmaq üçün 
sidikqovucu kimi də istifadə olunurdu. Soyuqdəyməsi olan və bumu 
axan  şəxsə  həkimlər kəklikotu, yarpız və nanədən hazırlanmış 
qatışığın buxarını nəfəslərinə çəkməyi məsləhət görürdü. 
TƏMTƏRAQLI MÜALİCƏLƏR. Bu müalicələri heç də 
hamı edə bilməzdi. Bənövşə yağı  və  qızılgül suyu kimi maddələr 
ucuz olduğu halda idxal edilən efir yağları baha idi və onları yalnız 
dövlətli  şəxslər ala bilərdi. Dovlətli  şəxslər  ətirli məlhəm və 
 23

---

maddələri bədənlərinə sürtməyi xoşlayırdılar. Bu məlhəm və 
maddələr həm də pul kimi istifadə olunurdu. Şahlar  əldə edilmiş 
xam yağlarla mübadilə edər, torpaq, qızıl, qul və qadın alardılar. 
10-cu  əsr yazıçısı  Əbu  Əli Tənuhi yazırdı ki, şah və 
sultanlann xəzinələrində yüzlərlə nadir ətirli məlhəm dolçalan var. 
Öz ağırlıqlarında qızıla dəyən bu məlhəmlərin bəziləri Hindistan, 
Misir və Bizansdan gətirilmişdi. Tənuhi yazır ki, bir xəsis hökmdar 
dolçaları açar, ətirli məlhəmlərinə  fəxrlə baxar və sonra da “Bu 
sərvətə əl vura bümirəm'' deyərək onların ağzını bağlayardı. 
Müşk, qunduz yağı  və  ənbər kimi heyvan xassələrindən 
hazırlanan maddələr əsasən baha idi, çünki onlar Çin, Rusiya, İran 
körfəzi və Hindıstandan idxal olunurdu. Bu ətirlər təkcə qadınlan 
cəlb etmək deyil, həm də terapevtik xüsusiyyətlərə də malik idi. 
17-ci  əsr təbibi Həsən ibn Rza Şirvani hesab edirdi ki, 
ənbərdən - erkək kaşalot balinanın bağırsaq kanallarından alınan 
boz, muma bənzər maddədən - sürtmək beyni və ürəyi 
möhkəmlədir. Adətən bu maddəni tropik dənizlərdə tapmaq olar; 
Azərbaycana isə onu Hind və Sakit okeanlar sahili ərazilərindən 
ixrac edirdilər. 
İnanılırdı ki, müşkün iyi ürəyi və  əsəbi möhkəmlədir və 
qəmi yüngülləşdirir. Baş  ağrısını azaltmaq üçün müşk zəfəranla 
qatışdırılırdı; buruna bir damcı bu qatışıqdan tökmək kömək edir. 
Erkək qunduzlar tərəfindən dişiləri cəlb etmək üçun ifraz 
olunan maddə - qunduz yağı adətən müşkün  əvəzləyicisi kimi 
işlədilirdi. 
Inanılırdı ki, üzə və qollara sürtülmüş bir-iki damcı qunduz 
yağı insanı daha cəlbedici edər. 1311-ci ildə İbn Kabir Xoyi yazırdı 
ki, bir neçə damcı qunduz yağı tökülmüş sarğı baş  ağrıları üçün 
yaxşıdır. Qunduz yağı  və sirkə qatılmış içkilərdən qarın ağrılarını 
sağaltmaq üçün istifadə cdilirdi. 
14-cü  əsr Azərbaycan alimi Yusif ibn Isrnail Xoyi 
aromaterapiya ilə müalicənin 8 müxtəlif üsulunu göstərir: (1) İçi 
müalicəvi bitkilərlə doldurulmuş yastıqdan istifadə edin. (2) 
Özünüzlə qurudulrnuş müalicəvi bitkilər doldurulmuş kiçik kisəcik 
gəzdirin. (3) Müalicəvi bitkilərin qaynayan dəmləməsinin  buxarını 
nəfəsinizə  çəkin. (4) Xususi bağlarda çiçəklərin qoxusunu 
nəfəsinizə  çəkin. (5) Evin içindən müalicəvi ot topaları asın. (6) 
Yandınlmış müalicəvi bitkilərin  ətrini qoxulayın. (7) Ətirli 
məlhəmlərdən istifadə edin. (8) Ətirli vanna qəbul edin. 
 24

---

ƏTİRLİ VANNALAR. Müasir elm sübut edib ki, vanna 
qəbul etmək  əzələlərdə olan gərginliyi azaldır, qan damarlarını 
genişləndirir və ürək döyüntüsünü azaldır. Efir yağları qatılan 
vannalar da xeyirlidir. Ətirli vannalar bir çox xəstəlikləri sağaldır, 
kədəri yüngülləşdirir, dəri və saçları qidalandırır. 
Vannalar və  ətirli bitkilərlə terapiyaya dair ən ilkin mə-
lumat e.ə. 1500-cü ildə hind Vedalarında verilir. 
Orta  əsrlərdə  ən çox işlədilən aromaterapiya növləri  ətirli 
məlhəmlər və vannalar idi. Şərq hamamlarında çox vaxt ətirli mad-
dələr birbaşa hamam suyuna qatılırdı. 
Məsələn, 17-ci əsrdə  Məhəmməd Mömin yazırdı ki, şam 
ağacının iynələrindən hazırlanmış  dəmləmədə çimmək uşaqlıq və 
düz bağırsaq xəstəliklərinə qarşı yaxşıdır.  İbn Kəbir Xoyi inanırdı 
ki, dəfnədən hazırlanmış vannalar sidik yollan xəstəliklərinə qarşı 
effektlidir. 
Digər bir üsul isə  ətirli məlhəmi çimməzdən  əvvəl və ya 
sonra xəstənin bədəninə sürtmək idi. Məsələn, sidik kisəsində daş 
olan adama həkim çiməndən sonra şam ağacı qatranı, südləyən şirə-
si və bdelliumla (ətirli qatrana bənzər rezin saqqız) masaj məsləhət 
görərdi. Həmçinin çimən zaman ətirli maddələri nəfəsə  çəkrnək 
olar. Adətən, xəstə müşk və ya kamfara kimi rayihəli dərman və ya 
ətirin yanında oturardı. 
Inanılırdı ki, bu ətirli maddələr ürəyi möhkəmlədir və sakit-
ləşdirici rol oynayır. 
Müalicə prosesində suyun hərarəti və vanna qəbul etməyin 
davamlılığı da vacibdir. İbn Sina (Avisenna) deyir: "Vannada (isti) 
su xəstənin sinəsini və ürəyini örtməməlidir. Hesab edilirdi ki, 
xəstələr dəriləri qızarıb şişənə kimi çimməli idilər. Dəri solğunlaşa-
nadək çimmək məsləhət görülürdü. 
Azərbaycan xalq təbabətinə görə, isti hamamdan və ya 
mürgülədikdən sonra üzə və bədənə qızılgül, nərgiz və ya bənövşə-
dən hazırlanmış efir yağı sürtmək lazımdır. Bu yagları əsasən şərqli 
qadınlar çox xoşlayırdı. Çünki, onlar dərini yumşaq və ipək kimi 
zərif edirdi. 
ŞAM AĞACININ  İYNƏLƏRİ. Bəzi Azərbaycanlılar  şam 
budaqlarından çimmək üçün cövhər hazırlayır və bu maddə  əsəb 
sistemini möhkəmlədir.  Şamdan alınan efir yağı qatı sirop halına 
gətirilir, sonra qurudulur və həb şəklinə salınır. 
 25

---

ROZMARİN. Azərbaycanda aşağı qan təzyiqi olan şəxslərə 
rozmarinli vanna qəbul etmək məsləhət görülür. İnanılır ki, bu ətirli 
bitki qan dövranını  tənzimləyir və möhkəmləndirici vasitə rolu 
oynayır. Hətta onun resepti belə  sənədləşdirilib. Bu məhlulu 
hazırlamaq üçün dörd fincan qaynamış suyu beş qaşıq rozmarin 
yarpaqlan olan qazana tökün, ağzını bağlayın və 30 dəqiqə saxlayın. 
Qaşığı süzün və ilıq hamam suyuna qatın. Belə vannanı  maksimum 
yarım saat qəbul etmək yetirmək olar. 
LAVANDA. Azərbaycan xalq təbabətinə görə lavanda 
dəmləməsində çimmək spazm əleyhinə xeyirlidir və bu, sakitləş-
dirici effektə malikdir. Həmçinin ondan nevrasteniya və taxikardiya 
(ürəyin tez-tez döyünməsi) zamanı istifadə olunur. 
MƏRZƏ. Azərbaycan xalq təbibləri deyir ki, mərzə  dəm-
ləməsində çimmək yel və  əsəb xəstəlikləri üçün yaxşıdır və sidik 
qovucu rol oynayır. 
ƏMƏKÖMƏCİ. Azərbaycan xalq təbabətinə  əsasən,  əmə-
köməci dəmləməsi ürək xəstəlikləri, taxikardiya üçün xeyirlidir və 
o, qan təzyiqini azaldır. Hamam suyu isti deyil, ilıq olmalıdır. 
QOXUNUN GÜCÜ. Orta əsrlər Azərbaycan təbibləri 
inanırdı ki, bu ətirli maddələrin qoxusu azarları sağaltmağa kömək 
edir. Alimlər "gül bağlarının terapevtik istifadəsi" adlana bilən bir 
terapiya növü təklif edirdilər. Orta əsrlər hökmdarlarına və zadə-
ganlarına boş vaxtlarını müalicə və istirahət məqsədilə çiçəkli bağ-
larda keçirmək məsləhət görülürdü. İnanılırdı ki, çiçəklərin  ətrini 
nəfəslərinə çəkmək insanları sağaldar və yüngülləşdirər. 
Nəzərə alsaq ki, orta əsrlər Azərbaycan təbibləri müasir el-
mi təbabətin üstünlükləri olmadan işləyirdi, onda demək olar ki, 
aromaterapiya xəstələri asan əldə edilən təbii maddələrlə mualicə 
etməyin ixtirası yolu idi. Məsələn, həkimlər buxur və  ətirli 
qatrandan təbii antiseptik kimi istifadə etməyin yolunu taprmşdılar. 
Nanə və çoban yastığı kimi otlar antiseptik və sağaltma xü-
susiyyətləri ilə tanınırdı. Bu gün alimlərə  məlumdur ki, bu ətirli 
bitkilərin tərkibinə  mıkrobları öldürmək və yaralan təmizləmək və 
sağaltmaq qabiliyyətinə malik olan efir yağları daxildir. 
UNUDULMUŞ  BİTKİLƏR. Təəssüf ki, bu gün 
aromaterapiyadan istifadə Azərbaycanda geniş yayılmamışdır. 
Hətta Azərbaycan həkimlərindən bəziləri bu termin haqda heç 
eşitməyib. Bu təcrübədən yalnız çox az miqdarda kəklikotu, 
qızılgül və əmə-köməcinə etibar edən xalq təbibləri istifadə edir. 
 26

---

Aromaterapiyaya aid orta əsrlər  əiyazmalannın  əksəriyyəti 
keçən  əsrdə  məhv edilmişdi. 1920-ci ildə bolşeviklər Bakını  işğal 
edib Sovet İmperiyasım qurduqdan sonra Azərbaycanlılar tarixi 
köklərini, adət-ənənə və inamlarını unutmağa məcbur edilmışdi. 
ƏRƏB  ƏLİFBASININ ARADAN GÖTÜRÜLMƏSİ. Bol-
şeviklər "zorakılığın köhnə Dünyasını” tamamilə  məhv edib öz-
lərinin daha ideal hesab etdiyi dünyalarını qurmağı  qərara aldılar. 
Sovetlər bütün islam təsirini aradan qaldırmağa can atdıqları üçün 
kitab yandırma kampamyasına başladılar. Lakin belə bir qaydanın 
qurbanı  təkcə Qur'an və dini əlyazmalar olmadı.  Ərəb  əlifbası ilə 
yazılan tibbi və elmi müşahidələrə  əsaslanan  əlyazmalar da 
yandınldı. (Mərhum Doktor Asəf Rüstəmovun yazdığı  məqalələrə 
bax: (1) "Ərəb  əlifbasının aradan götürulməsi: Tibbi biliyin 
itirilməsin (Aİ 3.4), Qış 1995. Həmçinin (2) “Yalnız usaqlar üçun: 
Onlar kitablarımızı yandırdıqları gün” (Al 7.3), Payız 1999). 
Stalin Sovet Sosialist Respublikalarında hər  şeyin yeni 
olmasını istəyirdi - yeni Sovet təbabəti, yeni Sovet elmi, yeni Sovet 
mədəniyyəti, yeni Sovet texnologiyası  və  sənayesi, yeni Sovet 
ziyalıları  və yeni Sovet xalqı. O özü bu yeni sahələr haqda çox 
cildli əsərlər yazmışdır; onun yasadığı dövrdə (1953-cu ilədək) bu 
əsərlər Sovet ideologiyasının  İncilinə çevrilmişdi. Qədim təbabət 
kitabları yandırılmış,  ənənəvi  əczaçılıq dükanları bağlanmış, xalq 
təbibləri isə  həbs edilmiş, türməyə salınmış  və  hətta bəzən 
öldürülmüşdü. 
Müalicəvi bitkilərə dair qədim kitablar qiymətləndirilmirdi. 
Milli adətlərə dair hər bir şey ideologiya baxımından vaxtı keçmiş, 
mənasız və  zərərli sayılırdı. Bizə bu gün qəribə  gəlsə  də Sovet 
rejimi dövründə  ərəb  əlifbası ilə yazılan qədim təbabət kitablarını 
oxuyan bir şəxsı casus kimi həbs edə bilərdilər. 
Stalinin ölümündən sonra belə xalq təbiblərinə qarşı Sovet 
qanunları  hələ  də ciddi idi. Hətta nisbətən sakit və mülayim dövr 
sayılan Brejnevin dövründə  də xalq təbibləri  şarlatan sayılırdı. 
Qədim reseptlərin köməyilə müalicə etmək ciddi surətdə qadağan 
olunmuşdu. 
Xəstələri yalnız Sovet təhsili almış  həkimlər müalicə edə 
bilərdi və onlara da aromaterapiya və digər  ənənəvi müalicə növ-
lərindən istifadə etmək icazə verilmirdi. Əgər hər hansı bir həkim 
qeyri-qanuni,  ənənəvi müalicədən istifadə etsəydi, o, məhkəmə 
 27

---

tərəfindən məhkum oluna, diplomundan məhrum edilə  və  hətta 
fırıldaqçı kimi bir neçə illiyə həbs oluna bilərdi. 
Ucqar kəndlərdə  bəzi yaşlı xalq təbibləri qeyri-qanuni və 
gizlin ətirli bitkilərlə müalicə etməyə davam edirdilər. Bəzən Sovet 
höküməti onlara fikir vermirdi və onları əhəmiyyətsiz hesab edirdi. 
Bu təbiblərin sayəsində Azərbaycan xalq təbabətinin bəzi 
əsasları saxlanıldı. Lakin ümumilikdə isə bu irs itirildi. 70 il Sovet 
hökmranlığı altında, bu sahəyə aid kitabların qadağan olunduğu, 
xalq təbiblərinin təqib edildiyi və bu ideyanın qeyri-elmi, vaxtı 
keçmiş  və  cəfəng ideya hesab edildiyi bir zəmanədə  ənənəvi 
aromaterapiya tamamilə necə saxlanıla bilərdi? 
ƏLİFBA DEYİŞİKLƏRİ. Buna səbəb olan digər bir faktor 
odur ki, 20-ci əsr ərzində Azərbaycan əlifbası üç dəfə dəyişdi: ərəb 
əlifbasmdan latına (1920-ci illər), latından kirilə (1927-ci il), və 
yenidən kirildən latına (1991-ci ildə) (Jurnalın "Əlifba və Dilin 
keçid dövrü" (Aİ 8.1), Yaz 2000 nömrəsinə bax). Nəticə etibarilə, 
bu gün Azərbaycan Respublikasında bizə  gəlib çatmış    ərəb 
əlyazmalannı oxumağı bacaran çox az insan var. Sadəcə olaraq, 
sonrakı  nəsillər onların  əcdadları  tərəfindən sənədləşdirilmiş tibbi 
biliklərdən təcrid olunmuşlar. 
Bu gün orta əsrlər tibbi əlyazmaları əsasında həmin ənənəni 
yenidən canlandırmaq çox vacibdir. Bu bizim irsimizdir. Zənnimcə 
orta  əsrlər Azərbaycan aromaterapiya təcrübələrindən imtina 
ediməməli, onlara etinasızlıqla yanaşılmamalı, əksinə onlar möhtə-
şəm elmi maarifçiliyinə görə ordan-burdan toplanmalıdır. Bu tibbi 
mətnlər yalnız tarixi baxımdan maraqlı deyil; onlar təkcə Azər-
baycanda yox, digər ölkələrdə  də  həyatın keyfıyyətini 
yaxşılaşdırmağa kömək edə bilər. 
AROMATERAPİYANIN BƏRPA EDİLMƏSİ. Aromate-
rapiya kimi altemativ təbabət təcrübələrini bərpa etmək asan iş 
olmayacaq.  İqtisadi böhran və Sovet höküməti dağıldıqdan sonra 
keçid dövrünün çətin olduğuna görə çoxları o qədər kasıbdır ki, 
yeni dəbdəbəli müalicə üsulları haqda heç fikirbşə  də bilmir