MeĢə çiyələyi – Fragaria vesca L.
Dünya florasının tərkibində 50-yə qədər növünün yayıldığı qeyd edilir (M.A.Rozanova,
1937). Bunlardan 26 növü Amerikada, 15 növü Asiyada, o cümlədən 4 növü Azərbaycanda,
Avropada isə bır neçə növü mədəni halda yayılmıĢdır.
Çiyələk latınca «F. veska» feila sözündəndir, mənası ətirli
meyvə deməkdir. Bu növlər içərisində ən çox yayılanı meĢə
çiyələyi - F.veska L. göy və yaxud gecə çiyələyi - F.viridis
(Duchesne) Weston, bağ və yaxud ananas çiyələyi, muskat
çiyələyi - F.moschata (Duchesne) Weston, Virginiya çiyələyi -
F.virginiana Duchesne, Çili çiyələyi - F.chiloensis (L.) Mill. və s.
göstərmək olar. Bunlarn içərisində ən çox yayılam meĢə
çiyələyidir - F.viridis (Duchesne) Weston. Bu hündürlüyü 14-30
sm, qısa kökümsovu və nazik kök sistemi olan ot bitkisidir.
Birgövdəli, düzqalxan olub bir neçə çiçəkdən ibarət hamaĢçiçək əmələ gətirir. Yarpaqları üçər
formalı, uzun saplaqlı, gövdəsi qucaqlayandır. Çiçəklərinin diametri 12 sm olub ağ rəngdədir.
Meyvəsi yumurtavari «giləmeyvə» və fındıqçadan ibarətdir. ġirin, ətirli, xoĢiyl, çiçək yatağmdan
ibarət olub parlaq-qırmızı rəngdədir. May-iyun aylarında çiçək açır, meyvəsi iyun-iyulda yetiĢir.
Çiyələk («zemlyanika») və bağ çiyələyi («klubnika») meyvəsindən insanlar çox qədim
zamanlardan istifadə etməyə baĢlamıĢlar. Lakin Virginiya növünün mədəniləĢdirilməsi XII əsr
əvvəllərinə aiddir. Çiyələk ilk dəfə Fıansada, sonra Ġngiltərə və Ġtaliyada mədəni halda
becərilmiĢdir. Rusiyada bu bitkinin becərilməsinə XVIII əsrdə baĢlanmıĢdır.
Xırda meyvəli çiyələyə yabanı halda hər yerdə təsadüf edilir. Çiyələyin bir çox növləri
içərisində sənaye əhəmiyyətli, irimeyvəli sortların əksəriyyəti Çili və Virginiya növlərinin çarpaz
tozlanması nəticəsində seçmə yolu ilə alınmıĢdır. Ġri meyvəli çiyələyə («zemlyanika») bəzi yerlərdə
çiyələk və səhvən bağ çiyələyi də («klubnika») deyilir. Bunlar xarici görünüĢcə bir-birinə oxĢasalar
da, aralarında çox fərq vardır. Çiyələk birevli, kolları alçaq, çiçəkləri yarpaqlar səviyyəsində duran,
meyvələri iri və çox məhsuldar bitkidir. Bağ çiyələyi kolları iri, hündür boylu, qüvvətli budaqlara
malik ikievli bitkidir. Meyvəsi nisbətən xırda və az məhsuldar olur. Bunun istehsalatda geniĢ
yayılmıĢ və sənaye əhəmiyyətli olan sortları azdır.
Çiyələk meyvələrinin tərkibində zəngin vitamin kompleksi aĢkar edilmiĢdir. Meyvəsinin
tərkibində 80-90% su, 4,5-10,0 (15%-ə qədər) Ģəkər, 0,8-0,6% limon turĢusu, 0,9-1,2% azotlu
109
maddələr, 1,0-1,7% pektin, 1,0-1,6% sellüloza, 0,16-0,25% aĢı maddəsi, 50-80 mq C vitamini,
karotin, alma, salisil, fol turĢuları, pelarqonidin 3-qalaktozid, pelarqonidin 3-qlükozid, sianidin 3-
qalaktozid antosian birləĢmələri və s. aĢkar edilmiĢdir. Yarpaqlarıının tərkibində 280 mq% C
vitamini, karotin, fraqarin qlükozidi, kversetin 3-qlükozid, leykoantosian, katexin, üzvi turĢulardan
fumar, qlükuron, xlorgen, malon, salisil və korit turĢuları, alkaloid izləri tapılmıĢdır. Yarpaqlarnın
tərkibindən isə 8,12% kül maddəsi, mq/q-la 21,90 - K, 14,70 - Ca, 4,50 - Mg, 0,60 - Fe
makroelementləri, mq/q%-lə 0,22 - Ca,
0,84 - Cu, 0,90 - Zn, 0,22 - Mn, 1,28 - Mo, 0,30 - Cr,
0,29 - Al, 0,8l - Ba, 0,09 - V, 11,00 - Se, 0,18 - Nr, 0,73 - Mr, 0,25 - Pb, 0,09 - I, 78,30 - Br, 143,20
- B mikroelementləri aĢkar edilmiĢdir. Bundan əlavə meyvənin tərkibindən insan orqanizmi üçün ən
mühüm maddələrdən biri olan dəmir də tapılmıĢdır. Çiyələk meyvəsi təzə halda yeyilməkdən baĢqa,
bundan yüksək keyfiyyətli mürəbbə, cem, marmelad, dondurma, konfet içi, Ģirə, çaxır, boyaq və s.
hazırlamaq üçün istifadə edilir. Təzə meyvəni Ģərbətin içində dondurub saxlayanda keyfiyyətini
itirmədən uzun müddət qalır.
Çiyələkdən müalicə məqsədləri üçün hələ XIII əsrdə istifadə olunmağa baĢlanmıĢdır.
Dərman bitkilərindən bəhs edən qədim bir kitabda yazılmıĢdır: «Çiyələyin giləmeyvəsinin müalicə
üsulları ilə hazırlanan suyunun səhər və axĢam içdikdə bəlğəmin və bir sıra qarıĢıqların
orqanizmdən
kənar
edilməsində,
tənəffüs
yollarının
yaxĢılaĢdırılmasında,
ürəyin
möhkəmləndirilməsində, orqanizmin müqavimətinin artırılmasında, böyrək və öd daĢlarının
əridilməsində böyük rol oynayır».
Elmi təbabətdə çiyələk indi də öz əhəmiyyətini itirməmiĢdir. Belə ki, onun yarpaqlarından
hipertoniya və aterosklerozun, mədə və onikibarmaq bağırsaq yaralarının, qəbizliyin, artritin, duz
mübadiləsi pozuntularının müalicəsində, həmçinin zəif sidikqovrcu kimi böyrək daĢlarının
əridilməsində, vitamin çatıĢmazlığında, soyuqdəymədə, uĢaqlıq yolları qanaxmalarında iĢlədilir.
K.Linney çiyələyi «Allahın hədiyyəsi» adlandırmıĢdır. Çünki bu giləmeyvə K.Linneyin
oynaq və toxumalarında yaranan kəskin xəstəliyi müalicə etmiĢdir. Bu kiçik meyvənin müalicəvi
qüdrətinə bir çox Ģair və yazıçılar heyran qalaraq öz ürək sözlərini Ģer və nəsr əsərlərində
bildirmiĢlər. Yazıçı Vladimir Soloxin qeyd edirdi ki, meĢədə bitən giləmeyvələrin içərisində ən
əvvəl çiyələyi qorumaq lazımdır, çünki, o bütün giləmeyvələrdən ətirlidir. Keyfiyyətinə, ətrinə və
Ģirinliyinə görə ona heç bir meyvə çata bilməz, hədər yerə demirlər ki, «hansı evdə çiyələk varsa, o
evdə həkimə ehtiyac olmaz».
Meyvəsi təzə halda vitamin mənbəyi olub, avitaminozda, piylənmə və mineral
pozuntularında, öd kisəsi və böyrəklərdə olan daĢların əridilməsində, qanazlığında, aterosklerozda
geniĢ istifadə edilir. Yarpaq və meyvəsindən alınan cövhərlər sidikqövucu vasitə kimi, həm də
babasil, raxit, sarılıq və s. xəstəliklərdə iĢlədilir. Hər gün 4-5 ədəd təzə çiyələk yedikdə Ģəkər aĢağı
düĢür. Hələ çox qədim dövrlərdən çiyələyin meyvəsindən kosmetikada geniĢ istifadə edilirdi. Qızlar
və qadınlar yatmazdan qabaq çiyələyi əzib, tənzifdən keçirib alınan sıyıqdan üzlərinə yaxıb 15-20
dəqiqə saxladıqdan sonra, südlə yuyub təmizləyirlər. Yağlı dərilərdə çiyələyin sıyığına yumurta
sarısı qarıĢdırıb sürtmək məsləhət görüldüyü halda, quru dərilərdə meyvə sıyığına bir çay qaĢığl
badam yağı, qaymaq və niĢasta qatmaq məsləhət görülür.
Müasir kosmetikada və dermatologiyada çiyələyin meyvə və yarpağına tez-tez müraciət
edilir. Çiyələkdən hazırlanan sıyıqların köməyi ilə dəridə əmələ gələn çillər, civzə, sızanaq və
piqment ləkələrini müailcə edirlər. Meyvəsindən hazırlanan suyundan isə hər cür üz dərisində
istifadə etmək olar. Gündə bir dəfə çiyələk suyu ilə sifətinizi silib, 10 dəqiqədən sonra ilıq su ilə
yusanız, sifətiniz xoĢətirli və təravətli olar. Unutmaq olmaz ki, bəzi çiyələk sortları allergiya, səpgi
və qaĢınma əmələ gətirir. Buna baxmayaraq, həmin xəstəlikləri elə çiyələyin özündən hazırlanan
yaxmalarla müalicə edirlər. Fransa, Bolqarıstan, Çexiya, Avstraliya, PolĢa və s. ölkələr kosmetik
vasitələrin hazırlanmasında çiyələkdən daha çox istifadə edirlər. Bu bitki torpağa az tələbkar olub,
istənilən torpaq və iqlim Ģəraitinə uyğunlaĢır, yaxĢı inkiĢaf edib, bol məhsul verir. Bu bitkiyə
Rusiyanın Ģimalından tutmuĢ cənub zonalarına qədər hər yerdə rast gəlmək olar.
Bitkinin müsbət cəhətlərindən biri də əkildikdən bir il sonra məhsula düĢməsi və hər il bar
verməsidir. Çiyələk bitkisinə edilən aqrotexniki qulluq iĢləri sadədir. Bitkinin inkiĢafı üçün çəkilən
xərc özünü qat-qat doğruldur. Çiyələyin sortundan və ona edilən qulluqdan asılı olaraq bir
110
hektardan 70-100 sentnerə qədər məhsul toplamaq olar.
Göstərilən xüsusiyyətlər çiyələk bitkisinin geniĢ artırılmasına maraq yaradır. Bunu nəinki
böyük sahələrdə və Ģəhərətrafı təsərrüfatlarda, hətta dibçəkdə belə əkib bol məhsul almaq olar.
Çiyələk Azərbaycanın Quba-Xaçmaz, Lənkəran, Astara, ġəki, Zaqatala, Qarabağ, AbĢeron və s.
bölgələrində becərilir.
Çiyələk bitkisinin nazik, saçaqlı kökləri torpaq altında 50-60 sm sahəni əhatə edir. Çox
dərinə və uzaqlara yayılmır, qısa kökümsov gövdələri üzərindən çıxan uzun və saplaqlı üçhaça
yarpaqları vardır. Vegetasiya dövründə kökümsov gövdənin yuxarı yan tumurcuqlarından çıxıb yerə
sərilən nazik zoğ (bığ) üzərində olan buğumlardan tumurcuq əmələ gəlir. Tumurcuqlar inkiĢaf edir,
yarpaqlanır, kök ataraq yeni bitki əmələ gətirir. Bir koldan ildə 15-20 ədəd cavan bitki əmələ gəlir.
Yarpaqların ömrü 60-70 günə qədər olur, sonra köhnə yarpaqları yeniləri əvəz edir. QıĢda
yarpaqları yaĢıl olur, yazda yeni yarpaqlar çıxandan sonra köhnələr quruyur. Sortundan asılı olaraq
yarpağının sayı 18 ədəddən 120-yə qədər ola bilər. Kökümsov gövdədən, zoğ və yarpaqdan baĢqa
çiyələyin çiçək zoğu da çıxır ki, bu da sortun xüsusiyyətlərinə görə müxtəlif uzunluqda və miqdarda
olur. Meyvələrin yetiĢmə müddətinə görə çiyələk sortları tez, orta və gecyetiĢən olur. TezyetiĢən
sortlar martın əvvəlində, orta yetiĢənlər 4-6 gün sonra, gecyetiĢənlər isə 8-10 gün fərqlə çiçəkləyir.
Çiçəkaçma dövrü sortların bioloji xüsusiyyətlərindən, habelə iqlim Ģəraitindən asılı olaraq 22
gündən 30 günə qədər uzanır.
Dostları ilə paylaş: |