MollabaĢı (Çobanyastığı) – Chamomilla recutita (L.) Rauschert.
Dünya florasının tərkibində çobanyastığının 50 növü yayılmıĢdır. Cinsin Qafqazda 3, o
cümlədən Azərbaycanda 2 növünə təsadüf edilir.
Botanika elmində iĢlədilən bitki adlarının nomenklaturasında dərman çobanyastığı baĢqa
adla, yəni səhv olaraq ―vulgare‖ kimi təqdim edilmiĢdir. Sonralar 1708-1777-ci illərdə yaĢamıĢ
alman botaniki Haller bitkiyə ―matircaria‖ adı vermiĢdir. Matircaria latın sözü olub «balalıq» və
«uĢaqlıq», «mater» isə «ana» mənalarını verir. Alim çobanyastığının güclü mualicəvi təsirə malik
olduğunu qeyd edərək bildirir ki, bitki ilə bir çox xəstəlikləri, o cümlədən də «uĢaqlığı» müalicə
edirmiĢlər. Bitkinin növ adı isə «rectuta»dır (recutitus - hamar, çılpaq sözlərindən götürülmüĢdür).
Qədim romalılar isə bitkiyə «chamaemelon» adı vermiĢlər. «Chamai» alçaq, «melon» isə «alma»
mənalarını daĢıyır. Bir sıra botaniklər çobanyastığının incə və xoĢ ətirli odluğunu, sanki ağacda
yenicə yetiĢmiĢ almanın iyini xatırlatdığını qeyd edirlər. Lakin Dioskorid və Pliniyə görə isə
təssüflər olsun ki, bitkinin iyi almanın qoxusunu xatırlatmır. Bitkinin əsl adı isə, yəni «romaĢka»
birinci dəfə XVIII əsrdə yaranmıĢdır. Orta əsrlərdə bitkinin latınca adı Anthenus romana, bir qədər
sonra Chamaemeum romana olmuĢdur. Buradan da bizə aydın olur ki, «romaĢka» sözü «romana»
sözündən formalaĢmıĢdır.
Çobanyastığı qiymətli dərman bitkisi kimi hələ qədim yunan və Roma, eləcə də orta əsr tibb
alimlərinə məlum olmuĢdur. Ġnqilaba qədər apteklərdən «çobanyastığı çiçəkləri» əldə etmək üçün
insanlar uzun yollar qət edirmiĢlər. Dərman bitkilərinə yaxından bələd olan yazıçı M.B.Retov «Rus
dərman bitkiləri» əsərində yazır ki, tacirlər dünyanın müxtəlif ölkələrindən külli miqdarda
çobanyastığı toplayıb Almaniyaya, oradan da Rusiyaya gətirərək çox baha qiymətə satırmıĢlar.
Dərman, kosmetika və boyaq sahəsində istifadə olunan ən qiymətli növü isə adi çobanyastığı
(mollabaĢı) - Chamomilla recutita (L.) Rauschert. hesab edilir. Bu, hündürlüyü 15-30 sm-ə qədər
olan, kökü saçaqlı birillik ot bitkisidir. Gövdəsı düzduran əsas hissədən çoxsaylı budaqlanandır.
Yarpaqları növbəli üçər lələkvari uzunluğu 5 sm, eni 1,8 sm qalxanvari iti olub qurtaracağı
oturaqdır. Çiçəklərinin orta hissəsində sarı boruĢəkilli, kənarlarında isə dilĢəkilli 12-18 ədəd ağ
ləçəklərdən ibarət olub, səbətdə gövdənin qurtaracağında toplanmıĢdır. Meyvəsi uzunsov
qonurumtul-yaĢıl rəngdə olub, azca yuxarıya doğru əyilən, 5
qabırğalı toxumcuqdan ibarətdir.
1000 ədəd toxumunun çəkisi 0,026-0,053 qramdır.
Bitki may-sentyabr aylarında çiçək açır, iyunda toxum verır.
Bitkinin bütün hissəsi güclü xoĢ ətirli iyə malikdir. DilĢəkilli
çiçəkləri saat 4-də üfüqi istiqamət alıb açılır, saat 7-də
bağlanır.
Adi
çobanyastığı yabanı halda çəmənliklərdə,
düzənlikləıdə, meĢə açıqlıqlarında, çay və kanalların,
bulaqların kənarlarında, əkin sahələrinin ətrafında, eləcə də
quru yerlərdə təsadüf edilir. Azərbaycanda Kür-Araz ovalığında geniĢ yayılmıĢdır. Bundan əlavə,
buna çöllüklərdə, yol kənarlarında da rast gəlmək olar. Eyni zamanda bitkiyə yabanı halda
Avropanın orta və cənub ərazilərində, Hindistan və Pakistana qədər geniĢ bir sahədə təsadüf edilir.
ABġ və Avstraliyaya isə baĢqa yerlərdən gətirilmiĢdir.
Xalq arasında çobanyastığını «yabanı çobanyastığı», «qızartı otu», «romen otu», «roma otu»
«ana otu», «ənlik otu» və s. adlarla tanıyırlar.
Müalicə məqsədləri üçün əsasən çiçək səbətindən istifadə olunur. Çiçək səbətinin tərkibində
40-dan artıq komponenti olan 0,2-0,8% efır yağı tapılmıĢdır ki, bunun da əsas tərkib hissəsini
xamazulen (C
14
H
16
, qatı göy rəngli maye) təĢkil edir, terpen (C
10
H
15
), 10%-ə qədər seskviterpen
(C
15
H
24
), 20%-ə qədər C
15
H
24
O
2
və C
15
H
26
O
2
seskviterpen spirtləri, kadinen (C
15
H
26
, üç tsiklli
spirt), həmçinin kapril, nonil və izovalerian turĢuları aĢkar edilmiĢdir. Bitkidən efır yağından baĢqa
çiçək səbətindən apiin (C
26
H
28
O
14
), hidrolizə uğrayaraq apigenin (C
15
H
10
O
5
), qlükoza və apioz,
260
kversimeritririn (C
21
H
20
O
2
) hidroliz olunaraq kversetin (C
25
H
10
O
5
) və qlükoza, proxamazulen
matrisin (C
17
H
22
O
5
), matrikarin (C
17
H
22
O
5
), umbelliferon və onun metil efıri - qerniarin,
dioksikumarinbirdən triakantin, (C
30
H
62
O
5
), nikotin turĢusu, taraksasterol (C
30
H
50
O), xolin,
fıtosterin və onun qlükozidi, salisil turĢusu, qliserid piy turĢusu, olein, palmitin və stearin turĢuları,
C vitamini, karotin, acımtıl maddə, selik, qatran və s. tapılmıĢdır. Bundan əlavə səbət çiçəkləri
tərkibindən 10,57% kül, mq/q olmaqla: 41,8 - K, 83,0 - Ca, 3,1 - Mg, 0,3 - Fe makroelementləri,
(MSK) 0,29 - Mn, 0,78 - Cu, 0,8 - Zn, 0,16 - Co; 0,09 - Cr, 0,27 - Al, 0,2 - Ba 0,08 - V, 7,2 - Se,
0,24 - Ni, 0,12 - Sr, 0,07 - Pb, 0,07 - S və s. mikroelementləri müəyyən edilmiĢdir.
Dostları ilə paylaş: |