GICĠTKƏN – Urticaceae Juss. fəsiləsi
Ġkievli gicitkən – Urtica dioica L.
Hələ çox qədim dövlərdə insanlar gicitkənın müalicəvi xüsusiyyətləri ilə tanıĢ idilər.
Dioskorid və Hippokrat gicitkən bitkisinin sirli müalicəvi xüsusiyyətləri haqqında maraqlı
məlumatlar vermiĢlər. Tərkibindəki zəngin qidalı maddələr, əhəmiyyətli mineral duzlarla və həyat
üçün vacib sayılan vitamin çoxluğu ilə fərqlənən gicitkən bir sıra qabaqcıl ölkələrin alimlərini
çoxdandır ki, özünə cəlb etmiĢdir.
Dünya florasının tərkibində gicitkən cinsinin 50-yə qədər növü yayılmıĢdır. Ən çox Yer
kürəsinin mülayim iqlim zonalarında rast gəlinir. Bu cinsin Qafqazda, o cümlədən, Azərbaycanda 3
növü yayılmıĢdır.
Urtica - latınca «yandırmaq», «dalamaq» mənasını bildirir. Gicitkənin yarpaq və
gövdələrinin üstü silisium və qarıĢqa turĢusu ilə zəngin sıx tükcüklərlə əhatə olunmuĢdur. Bu
tükcüklərin ucu iti və kövrəkdir. Bitkiyə toxunduqda ani halda tükcüklərdən bir neçəsi dərinin
toxumasına batır və ucları çox asanlıqla qırılır. Elə bu vaxt silisium və qarıĢqa turĢusunun
qarıĢığından ibarət çox kəskin yandırıcı və dalayıcı xüsusiyyətə malik maye dərinin içərisinə daxil
olur.
Respublikamızda ən geniĢ yayılan növü dalayan gicitkəndir. Buna ikievli gicitkən də deyilir.
Gicitkənin bu növü «gəzənə» adı ilə tanınır.
Gicitkən, demək olar ki, Azərbaycanın bütün zonalarında yayılmıĢdır. Respublikamızın dağ-
meĢə rayonlarında onun sənaye əhəmiyyətli ehtiyatı vardır. Qiymətli növü ikievli gicitkəndir.
Ġkievli gicitkən (buna iri gicitkən də deyirlər) - U. dioica L. hündürlüyü 100-150 sm olan
çoxillik ot bitkisidir. ġaxəli köklər, dördillik yerüstü gövdəsinin budaqlanması, qarĢı-qarĢıya
düzülmüĢ tünd-yaĢıl yarpaqlardan ibarət olması bu bitki üçün səciyyəvi əlamətdir. YaĢıl rəngli xırda
çiçəkləri isə budaqlarının qoltuğunda sünbül çiçək qrupunda toplanmıĢdır. Ġyun ayından baĢlayaraq,
sentyabra kimi çiçəkləyir. Meyvəsi qutucuqdur.
Gicitkən qiymətli dərman bitkisidir. Ġstər xarici ölkələrdə, istərsə də respublikamızda
gicitkən dərman bitkisi kimi iĢlədilir. PolĢa xalq təbabətində ondan qankəsici kimi, qara ciyər
xəstəliklərində, oynaqlarda baĢ verən revmatizm əleyhinə və saçın tökülməsinə qarĢı geniĢ istifadə
olunur. Bolqarıstan və Almaniyada qanazlığına, ateroskleroza, əzələ və oynaq revmatizminə,
suçiçəyinə, böyrək və sidik kisəsi soyuqdəymələrinə, qara ciyər, öd kisəsi, mədə-bağırsaq
spazmalarına, həmçinin, babasil, dəridə baĢ verən göbələk və s. xəstəliklərə qarĢı müvəffəqiyyətlə
istifadə edilir. Fransada uzun sürən kəskin xroniki bağırsaq iltihabında, eləcə də vərəm, dizenteriya
və s. xəstəliklərin müalicəsində iĢlədilir.
Cavan gicitkən yarpaqlarından alınan Ģirədən öd yollarında əmələ gələn daĢların
əridilməsində, eləcə də qara ciyər soyuqlamasında və iflicə qarĢı istifadə olunur.
Kökündən və toxumlarından hazırlanmıĢ cövhərin Ģəkərlə qarıĢığı böyrək və öd yollarında
çoxdan kök salıb bərkimiĢ daĢların əridilməsinə kömək edir. Həvəngdəstədə döyülüb əzilmiĢ
gicitkəndən oynaqlarda və eləcə də əzələlərdə əmələ gələn revmatizmə və radikulitə qarĢı
yapıĢdırıcı məlhəm kimi istifadə edilir. Gicitkəndən hazırlanan preparatlardan uĢaqlıqda və babasil
xəstəliklərində baĢ verən qanaxmalarda, mədə yaralarında, vitamin çatıĢmazlığında geniĢ istifadə
olunur. Bu xəstəliklərin sağalmasına kömək edən onun tərkibində olan C, K vitaminləri, karotin və
xlorofil birləĢmələridir. K vitamini qankəsicidir. Xlorofıl orqanizmin həyat fəaliyyətini gücləndirir,
maddələr mübadiləsini yüksəldir, uĢaqlığın tonusunu artırır, mədə-bağırsaq, ürək-damar
sistemlərinin normal iĢləməsinə Ģərait yaradır. Orqanizmin yeni toxumalarla təmin olunmasında və
eləcə də toxuma pozuntularının qarĢısını almaqda, bir sözlə, xlorofıl orqanizmdə baĢ verən normal
həyat fəaliyyətinin nizamlanmasında əsas rol oynayır.
53
Gicitkən sanki vitamin fabrikidir. Onun yarpaqları C vitamini ilə zəngindir. Tərkibindəki C
vitamininin miqdarı qarağat, kartof, kök və əvəlikdəkindən çoxdur. Yarpaqlarnın tərkibində B və B
2
vitaminləri də vardır. Odur ki, respublikamızın bir çox rayonlarında bitkinin təzə, tünd-yaĢıl
yarpaqları azca ovulub duzla yeyilir. Ondan kükü və müxtəlif xörəklər biĢirilir. Bitkinin cavan
yarpaq və zoğuna soğan, istiot, keĢniĢ, qoz, yağ və azca sirkə əlavə edilərək xəmir xörəklərinə
qatılır. Azərbaycanın bir çox rayonlarında gicitkənin yarpaqlarını
qurudur, ona azca Ģəkər qatıb saxlayır və yeri gəldikcə ədviyyə
kimi istiafdə edirlər. Bundan əlavə, gicitkəndən kətə, qutab, salat,
göyərti Ģorbası, püre və s. hazırlanmasında istifadə edilir. Cavan
zoğ və yarpaqlarını duza qoyurlar. Cavan yarpaq və gövdəsini
doğrayıb kölgəli yerdə qurudurlar. ġoraba tutduqda, əriĢtə, kükü
biĢirdikdə ədviyyat qatqısı kimi iĢlədilir. Qanı az olan adamlara
təzə gicitkən yemək məsləhət görülür.
Gicitkən həm də qiymətli yem bitkisidir. Belə ki, onun
qarğıdalı, sorqo, çovdar, vələmir, çuğundur, kartof müxtəlif yem
əhəmiyyətli otlara birikdə hazırlanmıĢ silosu yüksək keyfiyyətli
olur.
Gicitkən bitkisi qidalılığına görə paxlalı bitkilərdən heç də
geri qalmır. Gicitkənin tərkibində 20,8% protein, 2,5% yağ, 18% sellüloz, 30,7% tərkibində azot
olmayan Ģirə, 16,6 mq% kalium, kalsium və dəmir tərkibli makroelementlər, 50 mq%-ə qədər
karotinoid və s. maddələr tapılmıĢdır. YaĢıl yarpaqlarının tərkibində 2,5-5,0%-ə qədər xlorofıl
vardır. Gicitkən qiymətli texniki bitki sayılır. Gövdəsinin tərkibində lif istehsal etmək üçün çoxlu
sellüloz maddəsi aĢkar edilmiĢdir. Yarpaqlarının tərkibində K vitamini, urtisin qlükozidi, aĢı və
zülal maddələri, qarıĢqa və askorbin turĢusu, C (C
17
H
20
O
6
N
4
) vitamini, pantoten turĢusu,
protoporfirin (C
34
H
34
O
4
N
4
), koproporfirin (C
36
H
38
0
8
N
4
) və bir sıra karotinoid birləĢmələri
tapılmıĢdır. Bundan əlavə, tərkibində 5%-ə qədər xlorofil maddəsi, 1,96%-ə qədər 3-0 qlikozid və
3-0 rutinozid-kversetin, kempferol və izoramnetin flavonoidləri, 10%-ə qədər niĢasta və s. maddələr
də vardır.
YaĢıl yarpaqlarının tərkibində 14,40% kül maddəsi, mq/q hesabı ilə 34,20 - K, 37 -40 - Ca,
6,00 - Mg, 0,3 - Fe makroelementləri, mkq/q%-lə: 0,31 - Mn, 0,80 - Si, 0,50 - Zn, 0,13 - Co, 248,00
- Mo, 0,06 - Cr, 0,11 - A1, 16,64 - Ba, 10,50 - Se, 0,12 - Ni, 1,15 - Sr, 0,06 - Pb və s.
mikroelementləri tapılmıĢdır.
Gicitkənin müalicəvi xüsusiyyətləri haqqında ilk maraqlı məlumatı Ġbn Sina vermiĢdir. Dahi
təbib doğranıb nazik toz halına salınmĢ gicitkənlə burun qanaxmalarının kəsilməsində istifadə
etmiĢdir. Toxumundan alınmıĢ cövhər astma, hava çatıĢmazlığı və plevritin müalicəsində iĢlədilir.
Gicitkəndən ağ ciyər, öskürək, uĢaqlıq qanaxmalarında da istifadə edilmiĢdir.
ġirəsinə Ģəkər qatıĢdırıb öskürək əleyhinə əla müalicəvi vasitə kimi istifadə olunınuĢdur.
Gicitkənin yarpaqlarından alınmıĢ təzə Ģirəsindən, dəmləməsindən bir sıra xəstəlikləri
müalicə edirlər. Həmçinin Ģəkər əleyhinə də iĢlədilir.
MeĢə açıqlıqlarında (talalarda), bağ və bağça çəpərlərinin kənarlarında, çox günəĢli
sahələrdə tər, incə gicitkən cücərtilərinə rast gəlmək olar. Gicitkəni çiçək açan dövrdə toplayırlar.
Erkən yazda özünüzü «canlı» vitaminlərlə təmin edə bilərsiniz. Həmin vaxt gicitkənin yarpaqları
zəngin C vitamininə malik olur. Yarpaqlarında vitaminin miqdarı qarağatdakından 2 dəfə, karotinin
miqdarı yerkökündəkindən, K vitamini isə ispanaq və kələmdəkindən artıqdır. Xalq təbabətində
gicitkəndən lap qədim zamanlardan istifadə edirlər.
Gicitkəndən hazırlanan preparatlar polivitamin, tonusartırıcı, qankəsici, yarasağaldıcı,
antiseptik, südartırıcı, sidikqovucu, iĢlədici, bəlğəmgətirici kimi ĢiĢ əleyhinə iĢlədilir. Gicitkən
yarpaqlarının tərkibindəki sekretin maddəsi orqanizmdə insulinin əmələ gəlməsini stimullaĢdırır və
qanda Ģəkərin miqdarını azaldır.
Gicitkənin yarpaq və kökündən müalicə preparatlarını hazırlamaq üçün lazım olan xammalı
may-iyul aylarında, çiçəkləmənin axırına yaxın toplamağı məsləhət görürlər. Çiçəyi solub baĢa
çatdıqdan sonra bitki öz faydalı xüsusiyyətlərinin yarısını itirir. Gicitkəndən hazırlanan
54
preparatlardan istifadə etməzdən əvvəl həkimlə məsləhət edin. Çünki qanının qatılığı yüksək olan,
aterosklerozdan və hipertoniyadan əziyyət çəkən xəstələrə gicitkəndən istifadə etmək məsləhət
görülmür.
Yazda vitamin çatıĢmazlığına qarĢı, cavan zoğlarından alınan Ģirədən 1 çay qaĢığı götürüb
yeməyə 20 dəqiqə qalmıĢ gündə 3 dəfə için.
Dostları ilə paylaş: |