53
Gicitkən sanki vitamin fabrikidir. Onun yarpaqları C vitamini ilə zəngindir. Tərkibindəki C
vitamininin miqdarı qarağat, kartof, kök və əvəlikdəkindən çoxdur. Yarpaqlarnın
tərkibində B və B
2
vitaminləri də vardır. Odur ki, respublikamızın bir çox rayonlarında bitkinin təzə, tünd-yaĢıl
yarpaqları azca ovulub duzla yeyilir. Ondan kükü və müxtəlif xörəklər biĢirilir. Bitkinin cavan
yarpaq və zoğuna soğan, istiot, keĢniĢ, qoz, yağ və azca sirkə əlavə edilərək xəmir xörəklərinə
qatılır. Azərbaycanın bir çox rayonlarında gicitkənin yarpaqlarını
qurudur, ona azca Ģəkər qatıb saxlayır və yeri gəldikcə ədviyyə
kimi istiafdə edirlər. Bundan əlavə, gicitkəndən kətə, qutab, salat,
göyərti Ģorbası, püre və s. hazırlanmasında istifadə edilir. Cavan
zoğ və yarpaqlarını duza qoyurlar. Cavan yarpaq və gövdəsini
doğrayıb kölgəli yerdə qurudurlar. ġoraba tutduqda, əriĢtə, kükü
biĢirdikdə ədviyyat qatqısı kimi iĢlədilir. Qanı az olan adamlara
təzə gicitkən yemək məsləhət görülür.
Gicitkən həm də qiymətli yem bitkisidir. Belə ki, onun
qarğıdalı, sorqo, çovdar, vələmir, çuğundur, kartof müxtəlif yem
əhəmiyyətli otlara birikdə hazırlanmıĢ silosu yüksək keyfiyyətli
olur.
Gicitkən bitkisi qidalılığına görə paxlalı bitkilərdən heç də
geri qalmır. Gicitkənin tərkibində 20,8% protein, 2,5% yağ, 18% sellüloz, 30,7% tərkibində azot
olmayan Ģirə, 16,6 mq% kalium, kalsium və dəmir tərkibli makroelementlər, 50 mq%-ə qədər
karotinoid və s. maddələr tapılmıĢdır. YaĢıl yarpaqlarının tərkibində 2,5-5,0%-ə qədər xlorofıl
vardır. Gicitkən qiymətli texniki bitki sayılır. Gövdəsinin tərkibində lif istehsal etmək üçün çoxlu
sellüloz maddəsi aĢkar edilmiĢdir. Yarpaqlarının tərkibində K vitamini, urtisin qlükozidi, aĢı və
zülal maddələri, qarıĢqa və askorbin turĢusu, C (C
17
H
20
O
6
N
4
) vitamini, pantoten turĢusu,
protoporfirin (C
34
H
34
O
4
N
4
), koproporfirin (C
36
H
38
0
8
N
4
) və bir sıra karotinoid birləĢmələri
tapılmıĢdır. Bundan əlavə, tərkibində 5%-ə qədər xlorofil maddəsi, 1,96%-ə qədər 3-0 qlikozid və
3-0 rutinozid-kversetin, kempferol və izoramnetin flavonoidləri, 10%-ə qədər niĢasta və s. maddələr
də vardır.
YaĢıl yarpaqlarının tərkibində 14,40% kül maddəsi, mq/q hesabı ilə 34,20 - K, 37 -40 - Ca,
6,00 - Mg, 0,3 - Fe makroelementləri, mkq/q%-lə: 0,31 - Mn, 0,80 - Si, 0,50 - Zn, 0,13 - Co, 248,00
- Mo, 0,06 - Cr, 0,11 - A1, 16,64 - Ba, 10,50 - Se, 0,12 - Ni, 1,15 - Sr, 0,06 - Pb və s.
mikroelementləri tapılmıĢdır.
Gicitkənin müalicəvi xüsusiyyətləri haqqında ilk maraqlı məlumatı Ġbn Sina vermiĢdir. Dahi
təbib doğranıb nazik toz halına salınmĢ gicitkənlə burun qanaxmalarının kəsilməsində istifadə
etmiĢdir. Toxumundan alınmıĢ cövhər astma, hava çatıĢmazlığı və plevritin müalicəsində iĢlədilir.
Gicitkəndən
ağ ciyər, öskürək, uĢaqlıq qanaxmalarında da istifadə edilmiĢdir.
ġirəsinə Ģəkər qatıĢdırıb öskürək əleyhinə əla müalicəvi vasitə kimi istifadə olunınuĢdur.
Gicitkənin yarpaqlarından alınmıĢ təzə Ģirəsindən, dəmləməsindən bir sıra xəstəlikləri
müalicə edirlər. Həmçinin Ģəkər əleyhinə də iĢlədilir.
MeĢə açıqlıqlarında (talalarda), bağ və bağça çəpərlərinin kənarlarında, çox günəĢli
sahələrdə tər, incə gicitkən cücərtilərinə rast gəlmək olar. Gicitkəni çiçək açan dövrdə toplayırlar.
Erkən yazda özünüzü «canlı» vitaminlərlə təmin edə bilərsiniz. Həmin vaxt gicitkənin yarpaqları
zəngin C vitamininə malik olur. Yarpaqlarında vitaminin miqdarı qarağatdakından 2 dəfə, karotinin
miqdarı yerkökündəkindən, K vitamini isə ispanaq və kələmdəkindən artıqdır. Xalq təbabətində
gicitkəndən lap qədim zamanlardan istifadə edirlər.
Gicitkəndən hazırlanan preparatlar polivitamin, tonusartırıcı, qankəsici, yarasağaldıcı,
antiseptik, südartırıcı, sidikqovucu, iĢlədici, bəlğəmgətirici kimi ĢiĢ əleyhinə iĢlədilir. Gicitkən
yarpaqlarının tərkibindəki sekretin maddəsi orqanizmdə insulinin əmələ gəlməsini stimullaĢdırır və
qanda Ģəkərin miqdarını azaldır.
Gicitkənin yarpaq və kökündən müalicə preparatlarını hazırlamaq üçün lazım olan xammalı
may-iyul aylarında, çiçəkləmənin axırına yaxın toplamağı məsləhət görürlər. Çiçəyi solub baĢa
çatdıqdan sonra bitki öz faydalı xüsusiyyətlərinin yarısını itirir. Gicitkəndən hazırlanan