Azərbaycan xalqının ümummilli lideri

Teymur Bünyadov 

Akademik 

 

 

---

10 

 

XALQ BAYRAMLARI 

 

NOVRUZ BAYRAMI 

 

Azərbaycan  torpağının  əzəli,  əbədi  sakinləri  -  ulu  əcdadlarımız  ilkin  ibtidai 

təfəkkür  dövründə  gündüzlə  gecənin,  Günəşlə  Ayın  bir-birini  əvəz  etməsini,  göy 

gurultusunu,  ildırım  çaxmasını,  yağışın,  qarın  yağmasını,  birdən-birə  hər  yanın 

dumana  bürünməsini,  havaların  gah  isti,  gah  soyuq,  şaxtalı  olmasını  və  təbiətdəki 

digər  dəyişmələri,  başvermələri  möcüzə  hesab  etmişlər.  Onlar  möcüzə  saydıqları  bu 

hadisələrə qarşı çıxmaq, onları öz istəklərinə uyğunlaşdırmaq, hətta tabe etmək üçün 

cürbəcür  tədbirlərə  əl  atmışlar.  Bu  tədbirlər  zamanı  görülən  işlərin  ahənginə  uyğun 

olaraq  avazlanan  səslər  -  nəğmələr  get-gedə  stabilləşməyə,  bütöv  halda  ayinə, 

mərasimə, nəhayət, bayrama çevrilməyə başlamışdır. 

Bu səbəbdən də bilavasitə işlə, əməklə, ümumi şəkildə xalqın təsərrüfat həyatı 

ilə  bağlı  yaranan  və  mənəvi  mədəniyyətin  tərkib  hissələrindən  olan,  eyni  zamanda 

tarixin  əski  çağlarından  dövrümüzədək  cilalana-cilalana  gələn  ayin,  mərasim  və 

bayramlara  adi  məişət  aktı  kimi  yox,  daha  çox  müəyyən  sosial-mədəni  məzmunlu, 

əxlaqi-estetik  ideyalar  ifadə  edən  fakt  kimi  baxılmalıdır.  Bayram  və  bu  bayramın 

mərasimləri,  ayinləri,  eləcə  də  burada  oxunulan  nəğmələr,  müxtəlif  məzmunlu 

əyləncələr, göstərilən  tamaşalar xalqın sosial durumunu, adət-ənənəsini,  məşğuliyyət 

növlərini və bunlara münasibətlərini əks etdirir. Başqa sözlə, "hər bir xalqın müəyyən 

sistemə salınmış bayram mərasimləri bənzərsizliyi, təkraredilməzliyi və milli koloriti 

etibarilə fərqlənən əsil xalq yaradıcılıq abidəsidir, bütöv sənət əsəridir". Bu abidənin, 

əsərin  çoxçeşidli  mərasimlərində  xalqın  həyat  tərzi,  məişəti,  güzəranı,  arzu  və 

düşüncələri, inamı, bir sözlə, dünyaya baxışı əks etdirilir. 

Bəlli olduğu üzrə, hər bir xalqın həyatında, məişətində çoxlu bayramlar vardır. 

Bununla  belə,  bu  bayramlar  arasında  biri  öz  mərasimlərinin,  ayinlərinin,  oyun  və 

əyləncələrinin,  tamaşalarının  zənginliyi  ilə  seçilir,  sevilir,  məşhur  olur.  Sözsüz  ki, 

Azərbaycan xalqının da elliklə keçirdiyi belə bir bayram Novruz bayramıdır. 

Bilavasitə  baharın,  yazın,  həm  də  yeni  təsərrüfat  ilinin  başlanması  şərəfinə 

böyük  təntənə  ilə  hər  il  keçirilən  Novruz  bayramı,  sözsüz  ki,  birdən-birə  başlanmır. 

Belə ki, qədim azərbaycanlı da varlıqdakı bütün nəsnə və hadisələrin, hətta ilin fəsil, 

ay,  günlərinin  məzmunundakı  mahiyyəti  ayrıca  dəyərləndirmiş,  əlamətlərinə,  kəsb 

etdikləri xüsusiyyətlərə görə onlara adlar da vermişdir. Bu münasibət öz əksini bir el 

söyləməsində də qorumuşdur: 

   Üçü bizə yağıdı, 

   Üçü cənnət bağıdı, 

   Üçü yığıb gətirir, 

   Üçü vurub dağıdır. 

İlin  dörd  fəslini  səciyyələndirən  bu  nümunədə,  göründüyü  tək,  yay  bolluq, 

firavanlıq,  var-dövlət  "yığıb  gətirən"  fəsil,  yaz  "cənnət  bağı",  payız  olan-olmazı 

---

11 

 

soldurub-soluşduran,  dağıdan,  qış  isə  "yağı",  yəni  düşmən  adlandırılır  və  həm  də 

animist təsəvvürlə bağlı olaraq canlı sayılırlar. 

Çox əski çağların məhsulu olan xeyir-şər (dualist) dünyagörüş adamlarda qışa 

demonoloji qüvvələrin əməli kimi baxmaq hissləri aşılayıbmış. Odur ki, bu "yağı"nı - 

qışı saymamaq, ona qarşı mübarizə aparmaq cəhdi hələ qış fəslinin başlanmasına bir 

ay qalmış icra olunan xüsusi bir mərasimdə açıq-aydın görünməkdədir. Kövsəc adı ilə 

tanınan  bu  mərasim  çox-çox  qədimlərdə  "Azər"  adlanan  bayramın  mərasimlərindən 

biridir. İndi "Azər" bayramı və onun digər mərasimləri, ayinləri unudulsa da, Kövsəc 

mənbələrdə qoruna-qoruna yaşamışdır. 

Kövsəc  mərasimi  adətən  noyabrda  -  qırovdüşən  ayda  icra  edilərmiş.  Mərasim 

iştirakçıları  əsasən  bədənə  istilik  verən  yeməklər  -  yağlı  ət,  istiot  qatılmış  xörəklər 

yeyərmişlər.  Özünü  gülməli  vəziyyətə  salmış,  paltarının  cır-cındırı  tökülən  bir  nəfər 

qatıra  minib  meydana  çıxar  və  əlində  də  tükü  tökülmüş  qarğa  müqəvvası  tutarmış. 

Yan-yörədəkilərin onun üstünə soyuq su səpmələrinə baxmayaraq, o çox saymazyana 

"İstidir! İstidir!" - deyə bağırarmış [1]. 

Bu  mərasimin  bilavasitə  qış  fəsli  ilə  bağlı  olması  ayində  istifadə  olunan 

vasitələrdən  də  bəlli  olur.  Burada  üst-başı  cır-cındırlı  kimsə  əbəs  yerə  əlində  tükü 

tökülmüş  qarğa  müqəvvası  tutmur.  Bilindiyi  tək,  el  arasında  qarğanın  "qarr-qarr" 

oxuması,  onun  qarı,  qışı  çağırması  kimi  yozulur.  Bundan  savayı,  qış  ilin  barsız-

bəhərsiz fəsli sayıldığı üçün doğub-törəməyən, nəsil artırmayan qatırın onun simvolu 

olaraq alınması, nəhayət, noxtalanıb minilməsi də təbii təsir bağışlayır. 

Elə  çox  qədim  zamanlarda  keçirilmiş  Səddə  bayramı  da  insanların  qışa  qarşı 

münasibətlərini,  qışdan  qorxmadıqlarını  nümayiş  etdirən  bir  bayramdır.  Xalqımız 

Səddə  deyimini  yanvarın  son  günü,  iki  çillə  arasındakı  sərhəddə,  Böyük  çilləni 

əvəzləyən  Kiçik  çillənin  sərt  şaxtalarının  qarşısını  almaqdan  ötrü  çəkilən  böyük 

maneə,  odlu-alovlu  bənd,  yaxud  sədd  kimi  mənalandırıb.  Bayramın  bütün  tədbir  və 

ayinləri  də  məhz  bu  məqsədə  xidmət  etmişdir.  Novruza  nə  az,  nə  çox,  düz  əlli  gün 

qaldığını bildirmək üçün icra olunan Səddə bayramında insanlar axın-axın gəlib təyin 

olunmuş meydana toplaşır. Meydanda böyük bir tonqal  yandırılır.  Toplaşanlar əl-ələ 

tutub  tonqalın  çevrəsinə  dolanır,  "əlli  gün  Novruza  qədər,  yüz  əlli  gün  biçinə  kimi" 

sözlərilə  başlanan  mahnı  oxuyur,  şənlik  keçirir,  rəqs  edib  əyləncəli  tamaşalar 

göstərirlər.  Dahi  Azərbaycan  şairi  Nizami  Gəncəvi  "İskəndərnamə"  poemasında 

Novruzla bərabər Səddə bayramını da təsvir etmişdir: 

     Novruz ilə Səddə bayramlarında 

     Ayinlər yenidən olurdu bərpa, 

     Ər üzü görməmiş növrəstə qızlar 

    Evindən sevinclə dışarı çıxar. 

     Əllər al xınalı, üzlər bəzəkli, 

     Hər yandan gəlirdi coşqun ürəkli... 

   ...Hər bir qıvrım saçlı, gəlişi gözəl 

    Ayaq yerə döyər şappıldadar əl. 

---

12 

 

Hərə bir sərv idi, əldə güldəstə, 

    Sərv əndamlı bənzər çiçəkpərəstə. 

        Hər il qızlar bu gün axır hər yandan, 

    Ürək arzusuna açılır meydana [2]. 

 

Qış fəslinə belə münasibət yalnız Kövsəc və Səddə ilə qurtarmır. Bu baxımdan 

qış və  yaz  fəsillərinin qarşılaşmasının,  mübarizəsinin rəmzi təsvirini  nümayiş etdirən 

və  sonralar  xalq  tamaşası  şəkli  almış  mifoloji  məzmunlu  Kosa-kosa  mərasimi  daha 

maraqlı  və  düşündürücüdür.  İlin  axır  çərşənbəsində,  eləcə  də  Novruz  bayramı 

günündə  Azərbaycanın  demək  olar  ki,  hər  yerində  keçirilən  bu  mərasim-tamaşanın 

ayin  və  nəğmələri  çoxçeşidlidir.  Mərasim-tamaşada  bir  adama  tərsinə  çevrilmiş  kürk 

geyindirilir,  üz-gözünə  un  sürtülür,  çənəsinə  uzun  saqqal  bağlanır,  başına  şiş  papaq 

qoyulur,  geyiminin  altından  qarnına  yastıqça  sarınır,  əlinə  naxışlanmış  ağac  verilib 

boynundan zınqırov asılır. Camaatın toplaşdığı meydanda Kosanın köməkçisi ortalığa 

çıxıb: 

Ay uyruğu, uyruğu, 

Saqqalı it quyruğu. 

    Kosam bir oyun eylər, 

 Quzunu qoyun eylər. 

      Yığar bayram xonçasın, 

       Hər yerdə düyün eylər, - 

kimi nəğmələr oxuyur, sonra da: 

A Kosa, Kosa gəlsənə, 

Gəlib salam versənə, - 

deyib Kosanı meydana çağırır. Kosa görünür və o: 

Qorxmayın, Kosa gəldi, 

                                           Əlində hasa gəldi, - 

söyləyir. Köməkçinin işarə və göstərişləri ilə Kosa cürbəcür gülməli oyunlarla 

meydana toplaşanları əyləndirir. Bundan sonra köməkçi Kosa üçün pay istəyir: 

    Xanım, ayağa dursana, 

  Çömçəni doldursana, 

                                                 Kosanı yola salsana, 

Verənə oğul versin, 

    Verməyənə qız versin. 

Eyni zamanda Kosanı da başa salır ki: 

 A Kosa, Kosa gəlmisən, 

 Gəlmisən meydana sən. 

                                              Almayınca payını, 

Çəkilmə bir yana sən. 

Uzaq səfərə yollanacaq Kosaya kimsə pay vermək istəmir. Köməkçi çox yaxşı 

bilir  ki,  camaat  arasında  keçinin  böyük  hörməti  vardır.  Gedib  onu  gətirir  ki,  Kosaya 

---

13 

 

pay  yığsın.  Bu  da  keçi  görkəminə  salınmış  birisidir.  Meydandakılar  keçini  sevinclə 

qarşılayırlar.  Ona  istədiyindən  də  çox  pay  verirlər.  Kosa  keçinin  yığdıqlarının 

hamısını  onun  əlindən  alır  və  keçini  qovub  meydandan  çıxarır.  Varlanmış  Kosa 

sevinə-sevinə atılıb-düşür, gülməli hərəkətlər göstərir. Köməkçi isə oxuyur: 

      Mənim Kosam oynayır, 

   Gör necə dingildəyir. 

                                                Ona qulaq asanın 

Qulağı cingildəyir. 

 

   Mənim Kosam canlıdı, 

                                              Qolları mərcanlıdı, 

Kosama əl vurmayın, 

                                                Kosam ikicanlıdı. 

Kosa  uzanıb  yuxuya  gedir.  Bu  zaman  keçi  gəlir.  Kosanı  buynuzlayıb  öldürür 

və qaçır. 

Arşın uzun, bez qısa, 

 Kəfənsiz öldü Kosa, - 

deyib  köməkçi  guya  ağlayır.  Tamaşaçılar  gülüşürlər.  Balaları  ilə  birlikdə 

qayıdan  keçi  alqışlanır.  Meydana  toplaşanlar  elliklə  keçinin,  yəni  əslində  baharın 

gəlişi eşqinə oxuyurlar: 

   Novruz, Novruz bahara, 

Güllər, güllər nübara, 

Baxçanızda gül olsun, 

  Gül olsun, bülbül olsun. 

                     Bahar gəldi, bahar gəldi, xoş gəldi, 

                Xəstə könül onu görcək dirçəldi. 

Bu  tamaşadakı  Kosa  bütün  geyimi,  görkəmi  ilə  qışın  antropomorfizmi  - 

insanlaşdırılmış  simvolu,  keçi  isə  bir  sıra  əski  xalqlarda  olduğu  kimi,  Azərbaycanda 

da baharın, yazın, oyanan, canlanan təbiətin simvolu - zoomorfizmidir. 

İlin  "yağı"  fəsli  sayılan  qış  fəsli  ibtidai  təsəvvür  və  etiqadlardan  başlanğıc 

götürməklə  indinin  özündə  də  üç  xüsusi  çilləyə  bölünür.  Birinci  Böyük  çillə  qışın 

başlanğıc  günündən,  yəni  dekabrın  iyirmi  ikisindən  fevralın  əvvəlinədək  olan  qırx 

günlük  vaxtdır.  Böyük  çillənin  yarısı  qədər  -  iyirmi  gün  olan  və  el  arasında  "qışın 

oğlan çağı" da  adlanan  Kiçik çillənin ömrü  fevralın iyirmi ikisinə  qədərdir.  Fevralın 

iyirmi  ikisindən,  ilin  uzun-qısalığından  asılı-olaraq,  martın  iyirmi,  iyirmi  bir,  iyirmi 

ikisinə qədər olan və Boz ay adı ilə tanınan müddət isə hər biri yeddi  gündən ibarət 

dörd balaca çilləyə, başqa sözlə, çilləbeçəyə bölünür. 

Fəslin  bu  cür  bölgüsü  və  onların  "çillə"  adlandırılması  yenə  elə  əski 

təsəvvürlərlə  bağlıdır.  Çillə  əslində  "çehl"  sözündən  olub  qırx  sayını  bildirir  və  el 

arasında çoxluq, ağırlıq, çətinlik mənasında başa düşülür. Əbəs yerə deyil ki, adamlar 

bir ağır dərd-bəla ilə üzləşdikdə, xəstələndikdə bunlardan xilas olmaq, yaxa qurtarmaq 

---

14 

 

üçün  xüsusi ayin icra  edirlər  ki,  bu da  "çillə  kəsmək" adlanır.  Adətən çilləsi kəsilən 

adamın əl və ayaqlarının baş barmaqlarına üç dəfə ağ rəngli ip sarınır. Çilləni kəsən: 

Həzrət Süleyman eşqinə, 

 Cin qızı Mərcan hökmünə, 

          Bəni adəmdən, bəni heyvandan, 

        Cindən, şeytandan, axar sudan, 

       Köklü ağacdan, dibli qayadan, 

                                           Yeddi yolun ayrıcından 

   Hər kəsin çilləsinə düşübsə, 

                                           Çilləni kəsdim, - 

ovsun  nəğməsini  avazla  oxuya-oxuya  ipləri  qayçı  ilə  kəsir.  Bu  ayin  üç  kərə 

təkrar  olunur.  Sonra  iplər  çilləsi  kəsilənin  başı  üstə  tutulub  xüsusi  qırxaçarcam 

vasitəsilə  onların  üzərindən  su  axıdılır.  Bununla  da  dərd-bəlanın  yuyulub 

aparılmasına, çilləsi kəsilənin üzüntülərdən xilas olacağına inanılır. 

İnsanlar  qış  fəslinin  çillələrindən  qorxmadıqlarını,  onlara  qarşı  mübarizəyə 

hazır olduqlarını bildirmək üçün, görüşləri  səviyyəsində  müxtəlif tədbirlərə əl atmış, 

ayinlər icra etmişlər. 

Qış  fəslinin ən uzun sürən Böyük çilləsi öz qar tufanına, soyuq və dondurucu 

şaxtasına görə el arasında qaraqış da adlanır. 

Böyük  çillənin  başlandığı  günü,  yəni  22  dekabrı  bəzən  Çillə  bayramı  da 

adlandırmışlar. Həmin günün gecəsi ilin ən uzun gecəsi olduğundan buna Çillə gecəsi 

də  deyilmişdir.  Çillə  gecəsinin  axşamı  adamlar  qışdan  qorxmadıqlarını  nümayiş 

etdirmək üçün tonqallar yandırır, odun üstündən hoppanır, tonqalın ətrafında rəqs edir, 

əyləncəli  oyunlar,  tamaşalar  göstərirlər.  Böyük  çillənin  şərəfinə  hər  evdə  açılmış 

süfrəyə cana istilik gətirən dadlı-ləzzətli yeməklər qoyulur. Böyük çillə süfrəsinin ən 

sayılıb-seçilən, yaydan məhz bu gün üçün saxlanılan çillə qarpızıdır. Xalq bu qarpızın 

şəninə söz də qoşub: 

Qarpız elə, qarpızı, 

Əzizim, çillə qarpız, 

Qalıb ilə qarpızı. 

Düşübdü dilə qarpız. 

Böyük çillə adıyla 

Yığılıb xurcunlara, 

Düşüb dilə qarpızı. 

Gedir yazgilə qarpız. 

Çillə qarpızını adətən evin böyüyü kəsir. O əvvəlcə qarpızın zoğu olan tərəfini 

dairəvi kəsib qabığı dörd hissəyə  bölür. Özü və  digər ailə  üzvləri  ürəklərində  niyyət 

tuturlar.  O  həmin  qabıqları  yerə  atır.  Qabıqların  necə  düşməsini  hər  kəs  ürəyində 

tutduğu  niyyəti  ilə  yozur.  Qarpızı  kəsən  onu  dilimləyir.  Ailənin  hər  bir  üzvü  bu 

qarpızdan  yeyir.  Qonşulara  da  pay  göndərilir.  Çillə  qarpızının  tumları  yığılıb 

saxlanılır.  İnama  görə,  çillə  qarpızının  tumları  atılarsa,  onda  qarşıdakı  ildə  məhsul 

bolluğu olmaz. 

Böyük çillənin ən  məşhur ayini, sözsüz  ki,  səməni  göyərtmək  və ondan  halva 

bişirməkdir.  Bu,  bir  vaxt  doğrudan-doğruya  Səməni  bayramı  adlanan  bayramın 

çoxsaylı  mərasim  ayinlərindən  biridir.  Baharı  çağırmaq,  bununla  da  təbiəti  yaşıl 

---

15 

 

görmək, öz əkdiyi taxılın göyərməsi arzusunun süni rəmzini yaratmaq təşəbbüsündən 

irəli gələn  səməni göyərtməyin tarixi əcdadlarımızın ilkin əmək, təsərrüfat  həyatı ilə 

bağlıdır.  Yaşayışını,  dolanacağını  təsərrüfat  ilinin  -  baharın,  yazın  başlanmasında 

görən  ulu  əcdadlarımız  taxılı  süni  şəkildə,  yəni  ev  şəraitində  göyərtməklə  tez 

gəlməsini,  bununla  torpağın  oyanmasını,  məhsulun  cücərib  böyüməsi  arzusunu  ifadə 

etmişlər. Sözsüz ki, burada təqlidi sehr aktı aparıcılıq təşkil edir. Bu təqlidi sehrin başa 

düşülən  mənası  belədir:  "Məhsulum,  səni  evdə  göyərtdiyim  kimi,    əkin  sahəmdə, 

torpağımda da beləcə göyər, böyü". 

Səməni halvası bişirmək üçün böyük çillənin əvvəllərindən başlayaraq təqribən 

1 sm hündürlüyündə göyərdilmiş səmənini taxta çanaq, yaxud taxta tabaqda daşla əzir, 

döyüb suyunu  sıxırlar. Həmin suda  yeddi evdən alınmış buğda  unundan sıyıq  xəmir 

yoğurulur. Halvanı bişirməyə başlayarkən onu qarışdırmaq, çalmaq üçün

 

uzun dəstəkli 

taxta ərsindən istifadə edilir. 

Qolu  qüvvətli  cavanlar  tərəfindən  çalınan  halva  bişənə,  köpük  atana  yaxın  - 

buna  "fındıqatma"  deyilir  -  onun  içinə  badam,  bu  olmadıqda  fındıq  ləpəsi  atılır.  Elə