Oвid haydarov

Fransiya  va  Germaniyada  joylarda  ijtimoiy  sheriklik  loyihalarini 
rejalashtirish, muvofiqlashtirish, amalga oshirish va moliyalashtirish uchun 
mas‘uliyatning katta qismi hududiy, okrug va munitsipal ta‘lim (o‗zini o‗zi 
boshqarish  organlari)  zimmasiga  yuklatilgan.  Biroq,  Avstriya,  Belgiya, 
Buyuk Britaniya, Germaniya, Fransiya, AQSh va qator boshqa rivojlangan 
mamlakatlarda davlat organlarining OAV bilan  o‗zaro hamkorligi alohida 
bazaviy  qonunlarda  tartibga  solinmagan.  Shu  nuqtai-nazardan  qaraganda, 
aksariyat  Yevropa    mamlakatlaridagi  ijtimoiy  sheriklik  instituti  ijtimoiy-
mehnat  sohasida  iqtisodiy  manfaatlar  kelishuvi  va  ijtimoiy-mehnat 
nizolarni  tartibga  solish  bo‗yicha  davlatning  vositachilik  roli  bilan  ishga 
yollanuvchi  va  ish  beruvchi  o‗rtasida  yuzaga  keladigan  o‗zaro 
munosabatlar tizimi sifatida shakllangan
2
.  
AQShda  jamiyatning  ijtimoiy-iqtisodiy  rivojlanishidagi  dolzarb 
masalalarni  yechishda  davlat  organlari  va  NNTlarning  o‗zaro  hamkorlik 
faoliyatini  takomillashtirish  shakl-tamoyillari  va  yo‗nalishlariga  jiddiy 
e‘tibor  qaratiladi.  Shu  bilan  birga bu  mamlakatda  davlat  hokimiyati 
organlari  faoliyati,  ular  tomonidan  qonunchilik  aktlarining  bajarilishi 
yuzasidan  jamoatchilik  nazoratini  olib  borish  mexanizmi  va  tajribasi  ham 
o‗ziga xos ravishda takomillashtirilgan
3
. 
Shuningdek,  AQSHdagi  davlat  va  fuqarolik  jamiyatining  o‗zaro 
ijtimoiy  hamkorligi  tashkiliy-huquqiy  mexanizmlarining  takomillashuvi 
                                                           
1
 Schmitter Ph. Civil society East and West// Consolidation the Third Wave Democracies: Themes and Perspectives/ 
Ed. by L.Diamond et al. Baltimore and London: The Johns Hopkins U.P., - 1997. – P.239-262. 
2
 Helmut K. Anheier, Stefan Toepler, International Encyclopedia of Civil Society, Springer-Verlag New York Inc., New 
York 2010. 
3
 O‗Connell, Brian. Civil Society: The Underpinnings of American Democracy. Medford, Mass:Tufts University Press, 
1999. 

---

35 
 
davlat  rivojlanishining  dolzarb  masalalari  yechimida  nafaqat  aholining 
ijtimoiy-iqtisodiy  faolligini  oshiradi,  balki  davlat  organlari  uchun 
umumdavlat  miqyosidagi  dolzarb  masalalarni  yechish  imkoniyatlariga 
sharoit  yaratadi.  Bunday  jiddiy  strategik  masalalarni  ishlab  chiqishda 
Xalqaro  munosabatlar  Milliy  demokratik  instituti,  Jon  Xopkins 
Universiteti  qoshidagi  fuqarolik  jamiyatini  o„rganish  Markazi,  Notijorat 
huquqlar Xalqaro markazi va boshqa shu kabi ilmiy-tadqiqot muassasalari 
hamda  nodavlat  tashkilotlarining  o‗rni  katta  hisoblanadi.  AQSHda 
hukumat  faoliyati  ustidan  parlament  nazoratini  kuchaytirish  tizimi  ancha 
rivojlangan. 
Kuchli  davlat  an‘anasi  Sharq  davlatlari  kabi  ko‗pgina  G‗arb 
mamlakatlariga ham xos, ayniqsa Germaniya davlat boshqaruv tizimida bu 
holatga  bevosita  guvoh  bo‗lishimiz  mumkin.  Ya‘ni  Germaniya  ijtimoiy-
siyosiy  hayotida  davlatning  roli  jamiyat  hayotini  barqarorlashtirishdagi 
ahamiyati  kuchli  hisoblanadi.  Shu  boisdan  ham  davlat  tuzilishiga  alohida 
e‘tibor  qaratiladi.  Bunda  milliy  birdamlik  g‗oyasi  ustuvor  ahamiyat  kasb 
etadi. Shuning uchun ham shaxsiy erkinlik davlat qudratiga bog‗lab talqin 
etiladi.  Unga  ko‗ra  davlat  kuchli  bo‗lsagina,  shaxs  qiziqishlari  va 
erkinligini himoya qila oladi. Ya‘ni, davlat tartibi g‗oyasi, milliy birdamlik 
shaxs  erkinligidan  ham  ustun  qo‗yiladi.  Bunday  hokimiyat  boshqaruv 
tizimi  Germaniyadan  tashqari  Fransiya  va  Yaponiya  mamlakatlariga 
xosdir.  Shuningdek,  Germaniyada  fuqarolik  jamiyati  sohasida  va  uning 
faolligini  oshirishda  fuqaroga  nodavlat  sektorni  rivojlantirishning  muhim 
maqsadli  ob‘ekti  sifatida  e‘tibor  qaratiladi. Germaniyada  muhim  siyosiy-
huquqiy va ijtimoiy-iqtisodiy vazifalarning hal etilishida hamda insonning 
qonuniy  huquq  va  erkinliklari  himoya  qilinishida  fuqarolik  jamiyati 
institutlari  muhim  rol  o‗ynaydi.  Bunda  davlat  faoliyati  ustidan 
jamoatchilik  nazoratining  ta‘minlanishi  fuqarolik  jamiyati  institutlarining 
muhim  vazifasi  deb  qaraladi.  Davlat  tizimlari  faoliyati  ustidan 
jamoatchilik 
nazoratining 
amalga 
oshirilishida 
nohukumat 
tashkilotlarining  rolini  kuchaytirish  davlatning  jamiyat  bilan  samarali 
o‗zaro aloqada bo‗lishi mexanizmlarini mustahkamlaydi
1
.  
Shuningdek  bu  mamlakatda  aholining  davlat,  tijorat  va  jamoat 
tashkilotlariga  bo‗lgan  ishonchi  ―uchinchi  sektor‖ni  rivojlantirishning 
muhim  mezonlari  hisoblanadi.  Fuqarolik  jamiyatini  rivojlantirish 
jarayonidagi  «birinchi»  va  «uchinchi»  sektorlar  o‗rtasidagi  o‗zaro 
munosabatlarni  institutsionallashtirish  har  ikki  tomon  uchun  foydali 
                                                           
1
 Курбатов В.И. Современная западная социология: Аналитический обзор концепций: Учеб.пособие.  – Ростов-
на-Дону: Феникс, 2001. – 416с. 

---

36 
 
hisoblanadi.  Bunday  hamkorlik  siyosatini  belgilab  beradigan  hujjatlar 
davlat 
bilan 
fuqarolik 
jamiyati 
institutlari 
o‗rtasidagi  o‗zaro 
munosabatlarni  rivojlantirishning  muayyan  bosqichi  uchungina  foydali 
bo‗ladi.  Ularda  davlat  hokimiyatining  fuqarolik  jamiyati  roliga  nisbatan 
yangicha  nuqtai-nazari  aks  etadi  va  uchinchi  sektor  tashkilotlari  bilan 
samarali o‗zaro hamkorlik asoslari yaratiladi
1
.  
Germaniyada  ―uchinchi  sektor‖  fuqarolik  jamiyati,  faol  fuqarolik  va 
birdamlik  hissi  –  yaqin  yaqingacha  faqat  siyosatshunoslarni  qiziqtirgan 
tushunchalar endilikda barcha ijtimoiy-gumanitar soha vakillari tomonidan 
muhokama qilinmoqda. Buning siri nimada? Nima sababdan bugun uning 
ahamiyati  bunchalik  oshgan?  Birinchidan  ―uchinchi  sektor‖  –  fuqarolik 
jamiyatining tashkiliy infratuzilmasi  – uzoq yillar davomida rivojlanuvchi 
iqtisodning  muhim  tarmog‗iga  aylandi.  Masalan,  birgina  Germaniyaning 
o‗zida  1990  yildan  1995  yilgacha  u  30%  ga  o‗sdi.  Bundan  ma‘lum 
bo‗ladiki,  uchinchi  sektor  mehnat  bozori  uchun  alohida  ahamiyat  kasb 
etadi. 90 yil o‗rtalariga kelib Germaniya aholisining taxminan 2,1 mln. (ish 
bilan  bandlarning  5%)  qismi  notijorat  sektorda  bo‗lgan.  Boshqa 
mamlakatlarga  nisbatan  Germaniyaning  ―uchinchi  sektori‖  o‗zining 
iqtisodiy  ahamiyatiga  ko‗ra  ―o‗rtacha‖  hisoblanadi.  Unchalik  katta 
bo‗lmagan boshqa G‗arb mamlakatlari - Niderlandiya, Irlandiya, Belgiya – 
bu  jihat  bo‗yicha  10%  gacha  chiqqan  xolos.  Sababi  davlat  va  ―uchinchi 
sektor‖  o‗rtasida  bevosita  va  uzluksiz  hamkorlik  bu  mamlakatlarda 
Germaniya darajasida rivojlantirilmagan.  
Germaniyada  davlat  va  ―uchinchi  sektor‖  o‗rtasidagi  subsidarlik 
tamoyilining  qo‗llanilishi  beg‗araz  yordam  bilan  chegaralanadi.  Iqtisodiy 
jihatdan  Germaniyada  ―uchinchi  sektor‖  davlat  moliyaviy  resurslariga 
bog‗liq. Beg‗araz fondlar va ularning davlat tomonidan moliyalashtirilishi 
―uchinchi  sektor‖ning  davlatga  bog‗liqligini  oshiradi.  Bu  jihat  boshqa 
davlatlar  bilan  solishtirilganda  ayniqsa  yaqqol  namoyon  bo‗ladi.  Katta 
moliyaviy  yordam  olishda  ifodalanuvchi  siyosiy  partiyalar  va  davlatga 
yaqinlik  ―uchinchi  sektor‖  elementlarini  fuqarolik  jamiyatidan  tashqarida 
bo‗lishiga  va  kvazidavlat  sektoriga  kirishiga  olib  keladi.  Biroq  ―uchinchi 
sektor‖ ―ezgu ishlar homiyligidan‖ iborat emas. Tashkilotlarda o‗tgan vaqt 
uchun  to‗lanmaydigan  pul  miqdori  to‗liq  bandlikdagi  millionlab 
odamlarga  to‗lanadigan  pulga  teng  bo‗lgan.  Jamoatchilik  asosidagi 
faoliyatning  manbai  bo‗lgan  birdamlik  hissi  fuqarolik  jamiyati 
mavjudligining muhim asosi hisoblanadi. Oxirgi tadqiqotlar ko‗rsatishicha, 
                                                           
1
  Сморгунов  Л.В.  Современная  сравнительная  политология.  Учебник.  -  М.:  «Российская  политическая 
энциклопедия» (РОССПЭН), 2002. - 472с. 

---

37 
 
Germaniyada  14  yoshdan  katta  bo‗lganlarning  34%  jamoatchilik  asosida 
(―uchinchi  sektor‖  tashkilotlarida  -  80%)  faoliyat  olib  borib,  bunga 
haftasiga o‗rtacha 5 soat vaqtini sarflaydi. 
Oxirgi  uch  o‗n  yillikda  Germaniyada  fondlar  soni  tobora  oshib 
bormoqda.  Ularning  faoliyati  qonuniy  asos  bilan  mustahkamlanadi.  Ular 
orasida  yangi  turdagi  fuqarolik  yoki  shahar  fondlari  bo‗lib,  bunda 
tashkilotlar  va  alohida  jismoniy  shaxslar  hamkorlik  asosida  mahalliy 
miqyosda  u  yoki  bu  muammoni  bartaraf  qilish  yo‗lida  birlashadi. 
Germaniyaning  yangi  yerlarida  ham  ijobiy  o‗zgarishlar  kuzatilmoqda. 
1990  y.  Sharqiy  Germaniyada  haqiqiy  ―portlash‖  bo‗lgan,  bunda  80.000 
dan  to  100.000  gacha  jamiyatlar  tashkil  topgan.  Germaniyada  tuzilgan 
tashkilotlar  o‗ziga  xos  jihati  ijtimoiy-siyosiy  jihatdan  markaziy  sohalar  – 
atrof-muhitni  saqlash  va  xalqaro  faoliyat  jabhasidagi  dinamikasi  bilan 
bog‗liq.  ―Uchinsi  sektor‖  tashkilotlari  a‘zolarining  tobora  oshib  borishi 
uning  odamlar  hayotiga  kirib  borganligidan  dalolat  beradi.  Qolaversa, 
―uchinchi sektor‖ ko‗p jihatdan jamiyatning o‗z-o‗zini tashkillashtirish va 
innovatsiyalarga  nisbiy  layoqatidan  dalolat  beradi.  Ya‘ni  bu  faoliyatdagi 
yangilik  asosan  hukumat  faollik  ko‗rsatmagan  sohalarda  yuzaga  keladi. 
Shu  nuqtai  nazardan  bu  hodisani  ijobiy  baholash  mumkin.  AQShda 
kuzatilayotgan  "Bowling  alone"  –  ijtimoiy  faollik  halokati  fenomeni 
Germaniya jamiyatiga xos emas. 
4.Yaponiyada  fuqarolik  jamiyatini  aniq  belgilarini  namoyon  etuvchi 
qarashlar asosan XIX asrning oxirlaridan boshlab ilgari surilgan. Bu yerda 
fuqarolik  jamiyati  institutlari  faoliyati  asosan  1960  yildan  boshlab 
rivojlangan  bo‗lsada  aynan  2006  yildan  boshlab  rivojlangan  G‗arb 
davlatlaridan  farq  qiladigan  o‗ziga  xos  fuqarolik  jamiyati  modelini 
takomillashtirishga alohida e‘tibor qaratilgan. 
 Yaponiyada  rivojlantirilayotgan  fuqarolik  jamiyati  “ongli  va