Microsoft Word navoiy gazallariga sharhlar lotin ziyouz com doc
Yüklə 289,83 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
www.ziyouz.com kutubxonasi
46 qo‘rqish, shafqat tilashni gumrohlik bilganligi shubhasizdir. Alisher Navoiy g‘azallariga sharhlar
www.ziyouz.com kutubxonasi 47
She’rdagi badiiyat salmog‘i — mazmun, g‘oya va ruhiy ta’sir kuchini teran tushunish uchun asarning shakliy tuzilishi, so‘zlar, satrlar aro ma’nan, suratan bog‘lanish sehrini ilg‘ab olish muhim. Shunday tarkibiy tuzilish badiiyatini ilmda «kompozitsiya» istilohi ifodalaydi. Barcha rubobiy (lirik) asarlar singari, g‘azalda ham kompozitsiya tabiiy xususiyat. San’atkor atay kompozitsiya yaratmaydi, muayyan kompozitsiya tanlab, so‘igra shu asosda asar yozmaydi. Kompozshshya — shakl masalasi. G‘azal badiiyati — mazmun va shakl birligi, mutanosibligi mahsulidir. Shunday ekan, g‘azalning bo‘lg‘usi mazmuni o‘ziga xos kompozitsiya bilan birga bunyodga keladi. G‘azal kompozitsiyasiga ko‘ra to‘rt mustaqil turga ajraladi: 1. Mustaqil baytli g‘azal. 2. Yakpora gazal. 3. Voqeaband g‘azal. 4. Musalsal gazal. G‘azal faqat shakliy sayqaldorlikkagina emas, balki badiiy yetuklik, g‘oyaviy yuksaklik va mazmun salmoqdorligiga omil bo‘luvchi kompozitsion belgilarga asosan shunday turlarga bo‘linadi. Bular — g‘azalning o‘ziga xos kompozitsion tiplari. Har bir tipga mansub g‘azallar o‘ziga xos kompozitsion xususiyatlari bilan o‘zaro farqlanib turadi. O‘zbek g‘azaliyoti tarixiy tajribalarining eng yuksak natijalari Alisher Navoiy g‘azaliyotida mujassamlashgan. Uning devonlarida g‘azalning mazkur to‘rt turiga oid ajoyib namunalar mavjud. Qayd etilgan tipdagi g‘azallarning eng oliy navi musalsal (silsilali) g‘azaldir. Navoiyiing shunday asarlaridan birini tahlil etishdan avval musalsal g‘azalning xos fazilatlari haqida fikr yuritaylik. Tarkibidagi lirik voqea, manzara, fikr va kechinma satrlar silsilasida, darajama-daraja rivojlanish xususiyatiga ega bo‘lgan g‘azal musalsal g‘azaldir. Klassik poetikadagi tadrij usulining butun g‘azal doirasida faol qo‘llanishi o‘sha g‘azalning o‘zig‘a xos kompozitsion tur — musalsal g‘azal sifatida shakllanishiga xizmat qiladi. Musalsal g‘azal ichki tadrijiy takomilga ega bo‘lgan yakpora va voqeaband gazalga o‘xshab ham ko‘rinishi mumkin. Ammo musalsal g‘azal bilan voqeaband yoki yakpora g‘azallar orasiga tenglik alomati qo‘yib bo‘lmaydi. Ya’ni, ular aynan bir turdagi g‘azallar emas. Musalsal, voqeaband, yakpora gazallar orasida quyidagicha tafovut mavjud. Albatta, har qanday voqeaband g‘azal zamirida muayyan syujet yotadi. Bu syujet «ma’lum bir fabula va hikoya ma’nosida emas, balki fikr va tuyg‘ularning bir-biriga mantiqiy ravishda bog‘lanib kelishligi» (M. Shayxzoda) tarzida tajassum topgan taqdirda ham, u ibtido, rivojlanish va intiho bosqichlaridan iborat bo‘ladi. Agar mana shu bosqichlar izchil silsilalardan tashkil topsa, g‘azal voqeabandlik bilan birga musalsallik ham kasb etadiki, bu yuksak san’at namunasiga aylanadi. Demak, barcha voqeaband g‘azallar musalsal bo‘lavermaydi, ayni paytda, har qanday musalsal g‘azallar ham voqeaband bo‘la olmaydi. Yakpora g‘azallar ham shunday. Qo‘yilgan masala matla’dan maqta’ga qadar tadrijiy usulda, misralar silsilasida rivojlantirilsa, poetik fikr va kechinmalarning bunday rivojlanishiga poetik obraz hamda boshqa badiiy vositalar ham hamohang bo‘lsagina, g‘azal ayni paytda yakporalik (yaxlitlik) va musalsallik fazilatiga ega bo‘ladi. Musalsallik g‘azalning butun komnozitsiyasiga tegishli xususiyat. Shuning uchun, ayrim baytlarida tadrijiy takomil mavjudligiga qaramay, mustaqil baytli g‘azallar musalsal bo‘la olmaydilar. Alisher Navoiyning «Yordin ayru ko‘ngul mulkedurur sultoni yo‘q, Mulkkim, sultoni yo‘q, jismedururkim, joni yo‘q» yoki «Jong‘a chun dermen: «Ne erdi o‘lmakim kayfiyati?» Derki: «Bois bo‘ldi jism ichra marazning shiddati» matla’i bilan boshlanuvchi asarlari musalsal g‘azalning klassik namunalaridir. Quyida Navoiyning musalsal gazallaridan birini tahlil etamiz.
|