Andijon davlat universiteti pedagogika fakulteti psihologiya kafedrasi

2 BOB. Oilada farzand tarbiyasining o‘ziga xos  psixologik mexanizmlari. 

2.1.Ota-onalik psixologiyasi va tarbiya shakllari. 

Oilada  bolalarni  axloqiy  shakllantirish  bolaning  tug’ilishidan  boshlanadi.U 

ko’pgina omillar ta`sirida tarkib topadi. Bu omillar oilaviy  munosabatlar xarakteri, 

ota-onalarning namunasi, ulardagi ta`lim darajasi, umum madaniy saviyasi, hamda 

ularning  pedagogik  madaniyati  va  nihoyat  oilaviy  hayotning  tashkil  etilishidan 

iborat.    Bu  omillar  oilada  bolani  axloqiy  tarbiyalashning  mazmunini  tashkil  etadi 

va ular bir qator pedagogik xususiyatlarni o’z ichiga oladi. Bular qo’yidagilardan 

iborat:   

1).  Ayrim  oilalarda  bolalarning  tarbiyasi  faqat  onalar  zimmasida,  ota  esa  bu 

ishdan  o’zlarini  chetga  oladilar.  Go’yo  farzandlarini  bog’cha,  maktab  tarbiyalab 

berishlari shart. 

2). Ota-onalar bolalariga birdek, munosabatda bo’lishlari, bir xil mehribon va 

g’amxo’r,  talabchan  va  qattiqqo’l  bo’lsalar  bolalar  hayoti  butun  va  mukammal 

bo’ladi. Biri talab qilganda ikkinchisi yonini olsa, tarbiya buziladi. 

3).  Ko’pgina  ota-onalar  bolalarini    tarbiyalash  borasida  o’z  vazifa  va 

burchlarini  to’la  his  qilmaydilar  boshqacharoq  aytganda  ularda  pedagogik 

tayyorgarlik  etishmaydi.  Zotan  oilaviy  tarbiya,  avvalo  ota-onalarining  o’zlarini-

o’zlari tarbiyalash demakdir. 

4).  Oila hayotini to’g’ri tashkil qilish oilada sog’lom axloqli muhitni yaratish 

lozim.  Bu  ishda  hech  qanday  mayda  chuydalar  bo’lmasligi  kerak.Har  bir  narsa 

bolaga ta`sir qiladi.Ana shu ta`sir natijasida salbiy yoki ijobiy odatlar, turlicha xulq 

atvorlar  paydo  bo’ladi.Ota-onalarning  har  bir  hatti-xarakatini  bolalar  kuzatib 

turadi.Shuning  uchun  bolaga  u  yoki  bu  ishni  qil  yoki  qilma  qabilidagi  o’rgatish 

yo’li bilan tarbiyalayman deb uylamaslik kerak. 

5). Xar bir ota-ona bolasini barkamol inson bo’lishini istaydi. Farzandlarining 

barkamol  inson  bo’lishidan  nafaqat  ularning  o’zi,  balki  jamiyat  ham 

manfaatdir.Ota-onaning fuqarolik burchi ham shuni taqozo etadi.Shunga ko’ra ota-

ona  eng  avvalo,  mamlakat  uchun  bulajak  fuqaroni  tarbiyalayotganini  unitmaslik 

lozim. 

---

37 

 

6).  Ota-ona  shaxsining  o’zi  bola  tarbiyasida  muhim  rol  o’ynaydi.  Ularning 

oqilona o’gitlari, pand – nasixatlarini hech biri, ularning shaxsiy namunasi o’rnini 

bosa  olmaydi.  Bolalarning  axloqiy  fazilatlarining  tarkib  topishda  oiladagi  o’zaro 

ahillik  halollik  va  rostgo’ylik,  o’zaro  ishonchning  mavjudligi  umuman  sog’lom 

axloqli muhit muhim ahamiyatga ega. 

7).  Oilada  bolalarni  sevish,  ularni  shaxsiyatini  hurmat  qilish  va  hech  qachon 

ularning  izzat  -  nafsiga  tegmaslik  zarur.  Bunday  jazolash  usuli  bola  nafratini 

kuchaytiradi. 

8).  Har  bir  oilada  uning  o’ziga  xos  bo’lgan  an`analari  mavjud  bu  an`analar 

bola  ongiga,  uning  xulq-atvoriga  juda  kuchli  ta`sir  qiladi.  Masalan:  oila 

a`zolarining  tug’ilgan  kunlarini  o’tkazish,  qarindosh-urug’lar  holidan  xabar  olish 

va hokazolar. 

9).  Bola  tarbiyasida    ota-onaning  ishxonasidagi  mahala  va  qo’ni-qo’shnisi 

oldidagi  obro’yi  ham  katta  rol  o’ynaydi  va  bolalarida  ularga  nisbatan  faxrlanish 

hissini  uyg’otadi.  Ular  shu  ruhda  tarbiyalanadilar.  Shunday  qilib,  oilaviy 

tarbiyaning  o’ziga  xos  xususiyatlari  va  ta`sir  qilish  omillari  mavjud.  Bularni 

hisobga  olmasdan  turib,  bola  tarbiyasini  oilada  yaxshi  yo’lga  qo’yish  mumkin 

emas.Buning uchun avvalo ota-onalarning o’zlari tarbiyalangan bo’lishlari lozim. 

Oiladagi  tarbiyani  yuqoridagi  xususiyatlarini  hisobga  olish,  bolani  axloqiy 

jihatdan  tarbiyalashda,  milliy  axloqiy  qadriyatlardan  foydalanishning  mohiyatiga, 

uning  o’ziga  xosligi  va  ahamiyatini  tahlil  qilishga  yordam  beradi.  Milliy 

mustaqillik sharoitida jamiyatning ijtimoiy iqtisodiy, siyosiy va ma`naviy hayotida 

yuz berayotgan o’zgarishlar tabiiy ravishda va qonuniy tarzda xalqning ravnaqiga 

yo’l  ochdi,  mustaqillikni  mustahkamlashga  samarali  ta`sir  ko’rsatdi.  Natijada  bu 

tarixiy  jarayonlar  oilada  bola  tarbiyasida  ham  o’z  aksini  topa  boshladi.Buning 

uchun ota-onalarning o’zida milliy qadriyatlarga nisbatan munosabat o’zgarmog’i 

lozim.  Ular  bolalarini  ota-bobolarning  pand-nasihatlari,  o’gitlari,  tajribalari 

asosida, eng yaxshi va oliyjanob an`analar ruhida tarbiyalab kelganlar. 

Ularning dono fikrlari va turmush saboqlari davrlar g’alviridan o’tib saralanib 

bizgacha  etib  kelgan.  Lekin  hozirgi  kunda  o’zbek  oilalarida  bola  tarbiyasi 

---

38 

 

borasidagi  salbiy  holatlarni  uchratish  mumkin.  Masalan:  ayrim  ota-onalar 

farzandlarini  bemehrligidan  nolishadi.  Yomon  yo’lga  kirib  ketgan  farzandlari 

xususida  ko’pchilik  ota-onalarning  fikrlari  bir  xil:  «o’z  bilganidan  qolmaydi, 

hurmat qilishni bilmaydi. Xush o’sha bemehr bolaning otasi yoki onasini tarbiyali 

desa  bo’larmikan.  Ishdan  so’ng  dam  olish  kunlari  ota-choyxonada,  ona    ham 

«ishbilarmonlik» ga shung’ib  ketib,  go’yo  bola haqida tinmay  qayg’urib,  boshini 

har eshikka urayotgan bir paytda, oilada bola tarbiyasi bilan kim shug’illanadi? ». 

Tarbiyasi og’ir bolalarni ko’payib borayotgani sir emas. Buni kelib chiqishini 

tashqi  va  ichki  sabablari  mavjud.  Ota-onasi,  qarindosh-urug’i  bo’la  turib,  gohida 

bolalar  «bolalar    uyi»  ga  topshirilmoqda.  Qachondan  beri  bizning  xalqimiz 

«bolalar uyi» degan atamani qo’llay boshladi? 

«O’nta  bo’lsa,  o’rni  boshqa»  deya  bir  etak  farzandni  tarbiyalab  voyaga 

etkazgan  ota-bobolarimizning  siri  nimada  ekan?Ko’p  bolali  bo’lish  bolajonlik 

qilish o’zbeklarga xos milliy xususiyat hisoblanadi.Bugungi kunda ana shu milliy 

xususiyat  kelajak  avlodni  axloqiy  jihatdan  tarbiyalashda  juda  qo’l  keladi.Negaki 

oilada  aka  –  ukasini,  opa-singilisini  etaklab  katta  qiladi,  bilganini  o’rgatadi.O’sib 

uyg’onayotganlarida  biri-birini  qo’llab-quvvatlaydi,  bir-biriga  yordam  beradi. 

Kuzatishlar shuni ko’rsatadiki, ko’p bolali oilalarda ko’pincha, mehnatsevar o’zaro 

inoq  va  aqlli-xushli,  axloq  odobli  farzandlar  o’sar  ekan.  Sog‘lom    avlodni  

tarbiyalashda    oilaning    urni    muhim    va    betakrordir.    Inson  salomatligi    va  

ma’naviy  kamolotining  birinchi  poydevori  oilada  qo‘yiladi.  Bu  borada  o‘zbek  

xalqining    oilada    farzand    tarbiyalashdagi    tajribasi    diqqatga    sazovardir.    Bu  

tajribada    milliy    tarbiya    an’analari,    inson    ma’naviyatini    shakllantirish    bilan  

bog‘liq   bo‘lgan   umuminsoniy,    diniy    qadriyatlar   ham    o‘z    ifodasini   topgan.  

Mustaqillik  sharoitida  oilada  farzand  tarbiyalash  borasidag  an’analarimiz  davr  

ruhi  va  ehtiyojlari  bilan  bog‘lanib  yanada  kattaroq  ahamiyat  kasb  etmoqda.  

Shu    sababli    oilani    mustahkamlash,    uning    ma’naviy  –  axloqiy    tarbiya  

borasidagi    ahamiyatini    kuchaytirish    masalasi    davlat    siyosaida    tobora    katta 

o‘rin    olmoqda.    O‘zbekistonning  birinchi      prezidenti  I.A.Karimov    bu  masala  

bo‘yicha  quyidagi  fikrni  aytadi:  “Yoshlarimizni  har  tomonlama  sog‘lom  va  

---

39 

 

barkamol    etib    tarbiyalash,    hayot    abadiyligi,  avlodlar    davomiyligini  

ta’minlaydigan  ma’naviyat  qo‘rg‘oni  bo‘lmish  oilani  mustahkamlash  bugungi  

kunda    barchamizning    nainki    asosiy    vazifamiz,    balki    insoniy    insoniy  

burchimizga  aylanishi  darkor” 

i

.     Darhaqiqat,  inson  ma’naviyatining  birinchi  

kurtaklari  oilada  shakllanadi  Oila  mustahkam  bo‘lishi, uning  ahloqiy, huquqiy  

asoslari  barqarorligi  komil  insonni  tarbiyalashning  birinchi  zaminidir. 

Har  bir  ota – ona  farzandini  barkamol  bo‘lib  voyaga  yetishini  istaydi.  

Farzand    tarbiyasi    qo‘ni  –  qo‘shnilar    ta’siri,    mahallalardagi    muhitga    ham  

bog‘liqligi    sababli    o‘zbeklar    barcha    davrlarda    jamoatchilikfikriga    befarq  

qaramagan. “Hovli  olma, qo‘shni  ol”, “Qo‘shning  tinch  bo‘lsa, sen  ham  tinch”,  

degan    maqollar    ham    ijtimoiy    muhitning    inson,  jamiyat    hayotidagi    o‘rnini,  

ahamiyatini    yuksak    daajada    ifodalangan    hikmatlaridir.  Shuni      ta’kidlash  

kerakki,  oilaviy    tarbiyaning    samaradorligi    bolalarning    tarbiyasi    uchungina  

sarflangan  vaqt  bilan  o‘lchanmay,  balki  oilaning  ijtimoiy  bosqichi  bilan,  ota – 

onalarning  mahalladagi  obro‘si  va  ularning  ma’naviy – ahloqiy  darajasi  bilan  

aniqlanadi.    Bundan    ota  –  onalarning    katta    kishilarning    yoshlar    tarbiyasi  

yuzasidan    burch    va    ma’suliyatini    chuqur    his    qilishlari    yetakchi    mezondir.  

Aniqroq  qilib  aytganda, oila  davrasida,  mahallada  ota – onaning  ijobiy  fazilat  

va    munosabatlari    bolalarning      to‘g‘ri    tarbiyalanishini    birlamchi    va    zaruriy  

shartidir. Farzandlarning har tomonlama yetuk bo‘lib voyaga yetishlarida ota-ona, 

oilaning  boshqa  a'zolari  dunyoqarashlari,  hayotiy  yondashuvlari  va  ma'naviy 

dunyosi  o‘ziga  xos  o‘rin  tutadi.  Qadimdan  shunday  gap  qolgan  "Qush  uyasida 

ko‘rganini  qiladi"  ya'ni,  ha  ota-onasiga  tortibdi,  deyishadi.  Yaxshi  xulq  ham 

yomon xulq ham bolalarga avvalo ota-onalaridan o‘tadi. Demak har bir ota-ona o‘z 

farzandiga yaxshi hislatlarni bolaligidan singdirgani ma'quldir. Shunda u ulg’aygan 

sari  oriyatli,  nomusli,  burchini  his  qiladigan,  xushmomala,  odobli,  bemorlarga 

hamdard bo‘ladi. "Xadisi sharifda" "Sabr va bardosh Tangridan, shoshqoloqlik esa 

shaytondandir" degan ulug‘ so‘zlarni eslab o‘tish joizdir.   Insonning qanday kishi 

bo‘lib  yetishishi  ko‘p  jihatdan  oila  tarbiyasiga,  ota-ona  mas'uliyatiga,  vijdoniga, 

shuningdek  ota-onaning  bola  tarbiyasini  umumiy  qonuniyatlarini  yaxshi  bilishiga 

---

40 

 

va hamda ularga qanchalik amal qilayotganiga bog’liqdir. Oila tarbiyasidagi asosiy 

talablardan  biri  shuki,  oiladagi  katta  yoshli  hamma  kishilar  bolaga  qo‘yiladigan 

tarbiyaviy  talablarda  bir  yoqadan  bosh  chiqarib  ish  ko‘rishlari  kerak.  Ba'zan 

bolaning  onasi  yoki  buvisi  ruxsat  bergan  narsani  otasi  taqiqlab  qo‘yadi,  otasi 

bergan  jazoni  onasi  bekor  qiladi.  Bolaning  bir  qilig‘ini  buvisi  maqtasa  shu  qiligi 

uchun ota uni koyiydi va hokozo.Bunday munosabat tarbiyada xatoliklarning kelib 

chiqishiga  sabab  bo‘lishi  mumkin.  Bolalar  kattalarni  harakatlaridagi 

kelishmovchilikni  ko‘rib  mug‘ombirlik,  aldamchilik,  hushomadlik  qilishga 

odatlanadilar.  Bolaga  nisbatan  o‘zaro  kelishmagan  talablar  qo‘yilganda  u  o‘zini 

butunlay  yo’qotib  qo‘yadi  va  nima  qilishni  bilmay  qoladi.  Kattalar  o‘rgasidagi 

janjal  va  mashmashani  bola  ko‘rib  turishiga  aslo  yo‘l  qo‘yib  bo‘lmaydi.  Oilada 

bolaning  to‘g‘ri  tarbiyalamog’i  uchun  er  bilan  xotinni,  oiladagi  katta  yoshdagi 

kishilami  o‘zaro  maslahatlashib  bola  tarbiyasida  bir  xil  yo‘l  tutishlari  g‘oyat 

muhimdir.  Oila  a'zolari  o‘rtasidagi  ahillik,  o‘zaro  hurmat  va  g‘amxo‘rlik  bola 

tarbiyasiga  ijobiy  ta'sir  ko‘rsatadi.  Tarbiya  ishi  bilan  doimo  shug‘ullanish  kerak. 

Tarbiya  g’oyat  nozik,  ko‘p  va  darrov  ko‘rina  qolmaydigan  murakkab  ish.  Uning 

natijasi  birdaniga  yuzaga  chiqavermaydi.  Tarbiya  uzoq  muddatga  cho‘ziladigan, 

ota-ona  va  kattalardan  bilmdonlik,  qunt,    sabr-chidam  talab  qiladigan  jarayondir. 

Tarbiya  ishi  muntazam  shug‘ullanishni  taqozo  etadi.  Tarbiyada  paysalga  solish 

"keyin"  "vaqtim  yo‘q"  "bu  arzimas"  "mayda-  mayda"  deb  qarash  yaramaydi. 

Oilada  bolaning  dunyoqarashi,  aqliy  faoliyati,  mehr-  muhabbat  hissi,  vatanni 

sevish  va  vatanparvarlik  kabi  tuyg‘ulari  tarkib  topadi  va  takomillashib  boradi. 

Shunday  ekan,  «Yoshlik-beboshlik»  bo‘lishi  ham,  «Yoshlik-donolikning 

boshlanishi»  bo‘lishi  ham  farzandlarimizga  oilada  berilayotgan  tarbiyaga  ko‘p 

jihatdan bog‘liqdir. Ayniqsa, bu borada mutafakkirlarimizning benazir ta'limotlari, 

o‘gitlari,  asarlari,  o‘zlarining  hayot  yo‘llari  ibrat-namuna  sifatida  tarbiya  vositasi 

bo‘lib xizmat qiladi. Masalan, «Yoshlikda olingan bilim toshga o‘yilgan naqshdir», 

«Yoshlikda o‘rgangan hunar - o‘zingga o‘ljaga qolar», «Yoshlikda bersin mehnat, 

qariganda bersin davlat», «Yoshlar xizmatda, kattalar hurmatda» va boshqa shunga 

o‘xshash  hikmatli  iboralar  katta  tarbiyaviy  ahamiyatga  ega.  Mutafakkirlarning 

---

41 

 

o‘git-nasixatlariga ko‘ra,  oilada bolalarning  yoshlik  chog‘idanoq bilimga qiziqish 

uyg‘otish,  kitob  mutolaa  qilishga  odatlantirish,  shuningdek,  biror  kasb-hunarga 

mehr  qo‘yishga  o‘rgatish  kabi    qadriyatlarimizdan  unumli  foydalanishimizni 

taqozo etadi. Donishmandlarimiz farzandlar tarbiyasi haqida fikr yuritar ekan, har 

bir  yosh  oila  muhitida  quyidagi  fazilatlarga  ega  bo‘lishi  lozimligini  alohida 

ta'kidlaydilar: 

-  ota-ona va boshqa izzat-hurmatga ega zotlarning hurmatini joyiga qo‘yish; 

-  aka-uka, yor-do‘st, qarindoshlar va el-yurtga sadoqatli bo‘lish; 

-  o‘z vatani va xalqiga xizmat qilish; 

-  or-nomusi uchun kurashish; 

-  o‘z nomusi, obro‘-e'tiborini qo‘riqlash; 

-  o‘z oilasi or-nomusi uchun kurashish; 

-  oilasining moddiy va ma'naviy ehtiyojlarini ta'minlash; 

-  farzandining el-yurt, Vatan manfaati uchun xizmat qilish; 

-  farzandlarni shijoatli, g‘ayratli, matonatli etib tarbiyalash; 

-  oila  va  oila  a'zolarini  do‘stlar  davrasida  shafqat  va  e'tibordan  go‘zal 

odatlardan bahramand etish; 

-  bo‘sh vaqtini  foydali  ishlarga sarf  etish va  boshqalar. Donishmandlarning 

yaratgan  o‘git  hamda  pand-nasihatlari  bugungi  kunda  ham  o‘zining  tarbiyaviy 

ahamiyatini  yo‘qotmay,  ta'lim-tarbiya  ishida  o‘z  samarasini  bermoqda.  Oila 

tarbiyasi  -jamiyat  tarbiyasining  negizi.Ko‘p  millatli  O’zbekiston  aholisini  katta 

oilaning  a'zolari  deb  tushunish  mumkin.  Oila  xuquqiy  va  ma'naviy  -  axloqiy 

asoslar  negizida  barpo  etiladi,  unda  demokratik  tarbiya  negizlariga  asos  solinadi. 

Shu sababli o‘zbeklarning aksariyati o‘zining shaxsiy farovonligi to‘g‘risida emas, 

balki  oila  a'zolari,  qarindosh-urug‘lari,  birodarlari  hamda  qo‘shnilarining  sihat-

salomatligi,  omonligi  to‘g‘risida  g‘amxo‘rlik  qilishni  birinchi  o‘ringa  qo‘yadi. 

O’sib  kelayotgan  yosh  avlod  tarbiyasida  yuqoridagi  holatlarga  e’tibor  bersak, 

o’ylaymanki,  jamiyatimizga  nafi  yetadigan  sog’lom  dunyoqarashli  kishilarni 

yetkazib berish ishiga o’z hissamizni qo’shgan bo’lamiz. 

---

42