Andijon davlat universiteti pedagogika fakulteti psihologiya kafedrasi
-BOB. Tarbiyada ota-ona va farzandlar munosabatlarining dinamik
Yüklə 0,59 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3-BOB. Tarbiyada ota-ona va farzandlar munosabatlarining dinamik
xarakteri. 3.1.Oilada bola tarbiyasini tashkil etish usullari va ularning amaliy taxlili. Har bir inson kelajakda o’z mavqeyiga ega bo’lishni, jamiyatda o’zining o’rnini topib, kamol topish uchun tinimsiz harakat qiladi. Aslida esa u o’zining bu xatti-harakatlarining barchasini uyida oila deb atalmish muqaddas dargohda uni hamisha intiqlik bilan kutib, dadajon yoki oyijon deb kutib oladigan jonidan aziz farzandi har kuni ertalab turib, qo’llarini duoga ochib kuzatadigan va kutadigan ota-onasi va hamisha og’ir damlarida qo’llab-quvvatlab, shodon kunlarida u bilan birgalikda quvongan umr yo’ldoshi, ishdan va muammolaridan charchagan vaqtda beg’ubor tabbasumi-yu, shirin so’zlari bilan ko’nglini tog’dek ko’taradigon farzandlari uchundir. Dunyoda har bir ota-ona faqat farzandining kamolini, baxt-u iqbolini ko’rishni xohlaydi.Oila jamiyatning asosiy kichik bo’g’inidir. Go’yoki bu kichik bo’g’in ya’ni oila mustahkam va barqaror ekan jamiyat barqarordir. Jamiyatning kichik bo’g’ini bo’lmish oilani barqarorligini saqlash uchun barcha mamlakatlarda xususan yurtimizda ham ko’plab ishlar amalga oshirilmoqda. Bular jumlasiga; I.
Inson Huquqlari Umumjahon Deklaratsiyasi (1948-yil 10-dekabr) 16- moddasida berilgan II. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 63-66-moddalarda bayon etilgan; III.
O’zbekiston Respublikasi oila kodeksining (1998-yil 30-aprelda qabul qilingan) 8-bo’lim 238-moddadan iborat. IV. Va boshqa shular doirasida qabul qilingan normative huquqiy hujjatlar. Inson huquqlari umum jahon deklaratsiyasi 16-moddasi; 1.Balog’at yoshiga yetgan erkaklar va ayollar irqi, millati yoki diniy belgilari bo’yicha hech qanday cheklanishlarsiznikohdan o’tishga va oila qurishga 56
haqli. Ular nikohdan o’tishda nikohda turgan vaqtlarida bekor qilish vaqtida bir xil xuquqlaridan foydalaniladi. 2. Nikoh har ikki tomonning erkin va to’liq roziligi asosidagina tuzilishi mumkun. 3. Oila jamiyatning tabiiy asosiy xujayrasi sanaladi va jamiyat hamda davlat tomonidan himoya qilinishga haqli. Bu borada yurtimizda 1997-yil 5-dekabrda konstitutsiyamizda qabul qilingan 5 yilligiga bag’ishlab o’tkazilgan tantanali yig’ilishda mamlakatimiz rahbari I.Karimov ma’ruza qilib 1998-yilni “Oila yili” deb e’lon qilgan edilar Hammamizga ayon bo’lishi ta’biiyki oila sog’lom ekan-jamiyat mustahkam, jamiyat mustahkam ekan-mamlakat barqarordir. Oilaning mustahkamligi esa, ota- onalarning zimmasiga tushadi, Yurtboshimizning 2016 yilni “Soglom ona va bola yili” deb e’lon qilishi esa mamlakatimisda oilaga bo’lgan e’tiborni yanada yuqoridanligi dalolat beradi. Har qaysi millatning o’ziga hos ma’naviyatini shaklllantirish va yuksaltirishda shak shubhasiz, oilaning o’rni beqiyosdir. Chunki insonning eng sof va pokiza tuyg’ulari, ilk hayotiy tushuncha va tasavvurlari birinchi galda oila bag’rida shakllanadi. Zero oilaning inson hayotidagi yaxshi va yomon fazilatlarini shakllantirishda oila asosiyligi uqtiriladi. Ota-onaning har bir qilayotgan yaxshi va yomon xatti-harakati farzandlarining tarbiyasiga ta’sirini o’tkazmay qolmaydi. Chunki oilada ota-ona qanday bo’lsa ,uning tarbiyasini olgan va o’sha muhitda ulg’aygan bola ham albatta ularga taqlid qiladi. Shunday ekan farzand tarbiyalashning muhim omillaridan biri avvalo oilada ota-onaning tarbiyali va madaniyatli bo’lishidir. Bundan tashqari, ota-onalarimiz o’z sog’ligini saqlash maqsadida gigenik qoidalariga rioya qilishi , har kuni ertalab sport bilan shug’ullanishi va oilada o’ziga hos tartib-qoidalariga asoslanishi ham katta ahamiyatga ega. Bu esa farzandlarga hayotdagi yashash qoidalarini yolga qo’yish uchun andozadir. Albatta farzand eng oliy ne’mat bo’lganligidek ,farzandli bo’lish ham buyuk bir baxtdir. Lekin bu aziz ne’mat bo’lmish, farzandlarini erkalatib yubormaslik, bolalarning injiqlik va qaysarliklarida ham me’yorga rioya qilish ham uning
57
tarbiyasidagi omillardan biri desak mubolag’a bo’lmaydi. Afsuski, ba’zan shunday oilalarga va ota-onalarga duch kelamizki, ular farzandning tarbiyasiga befarq bo’lganligi yetmaganidek, ular barcha istak va hoxishlarini hech ikkilanmay amalga oshiradilar. Buyuk fransuz olimi Jan Jak Russo ta’biri bilan aytganda , “Farzandingizning tolesiz qilishning eng sinalgan usuli qandayligini bilasizmi ,-u nima desa hammasiga ho’p deng “ Qaysi bir ilmiy ma’noda ijobiy fikr, ammo bugungi kunda bu tarbiya sohasida jiddiy muammolar tugdirayotgan savoldir. Bizning fikrimizcha, bunday ota-onalar farzandlarini og’zidan chiqqanini muhayyo qilish orqali ularni xursand qilishdan ko’ra o’zining tinchligini o’ylaydiganlar desak adashmaymiz.Eng achinarlisi shuki, bunday ota-onalarning tarbiyasini olgan bolalar kelajakda o’zgalar manfaatidan ko’ra o’zining manfaatini o’ylaydigan, turmushdagi arzimagan qiyinchiliklariga dosh berolmaydigan, insonlar bo’lib yetishib chiqmasligiga hech kim kafolat berolmaydi. Yana shuni ham e’tibordan chetda qoldirmaslik kerakki, aksariyat ota-onalar yuqoridagi salbiy holatlar o’z farzandlari bilan yuz berganda nega shunday bo’lganligini o’ylaydilar. Oila a’zolarining o‘zaro muomalalarini organish shuni ko’rsatdiki maktab o‘quvchilarining o‘qishga va mehnatga bo‘lgan munosabatiga bevosita ta’sir qiluvchi oila muhitidagi holatlar va omillar alohida o’rin tutadi. Birichidan: ota-onalarning jamoatchilik faoliyati ularning mafkuraviy qarashlari va ishga nisbatan munosabatlari bola tarbiyasiga ta]siri kuchli bolar ekan,. Ikkinchidan: oila ichidagi munosabatlari ota va ona munosabati, ota- onalarning buva va buvisiga munosabatlari, aka-ukalar va opa-singillarning o‘zaro munosabatlari. Uchinchidan: ota-onalarning tarbiyaviy-pedagogik faoliyat ularning tarbiyaviy muammolari, qiziqishlari maktab
bilan hamkorliklari, o‘quvchilarga darya tayyorlash kezida ota-onalarning yordami, ularning tarbiyaviy ahamiyati. 58
To’rtinchidan: oilada bolalalarning ta’limga munosabatlari va ijtimoiy normalarni bajarishllari vaboshqalar. Demak oila muhitini uch toifaga: ijobiy, o‘zgaruvchan va salbiy toifalarga ajratish imkoniati tug’ildi. Bu esa, oilada shaxsni shakllantirish jarayonini o‘rganish baxtli bolalik – bu oiladagi quvonchli hamjihatlikning hamda ota-onalarning bolalariga g‘amxo‘rligining samarasidir, degan xulosaga keldi. Shu asosda oilada farzand tarbiyasiga yondashishning oilalarni yo‘nalishiga qarab, uch toifaga mansub ekanligini ko‘rsatib berish mumkin.
1.Ijtimoiy ilg‘or yo‘nalishdagi oilaga xos bo‘lgan oilalar bizdagi oilalarning ko‘pchilik qismini tashkil qiladi. Bunday oilalarda shaxslararo munosabatlar axloq prinsiplari va qoidalaridan kelib chiqqan holda amalga oshiriladi, shuningdek har tomonlama kamol topgan shaxsning ijtimoiy ideali nazarda tutiladi. Ijtimoiy ilg‘or yo‘nalishdagi oilalarning voyaga yetgan a’zolari ishlab chiqarishda, korxonada, jamoat ishlarida faol qatnashadilar, ilg‘or madaniyatga nisbatan qiziqishlarini namoyish qiladilar, shuning bilan birga bu narsaga o‘z farzandlarida ham havas uyg‘otadilar. Oilada goho namoyon bo‘ladigan ziddiyatlarni juda qisqa muddatda hamjihatlik bilan bartaraf qiladilar. Ushbu toifaga mansub oilalarda xo‘jalik ashyolari, asboblari, qimmatbaho materiallar har xil ehtiyojlarni qondirish vositasi sifatida qaraladi, bu narsalar shaxsning kelajak istiqboli bilan mutlaqo bog‘lanmaydi. 2.Ziddiyatli yo‘nalishga ega bo‘lgan oilada barqaror yo‘nalish bo‘lmaydi. Oilaviy turmush munosabatlari uzluksiz ravishda biron -bir g‘oyaning boshqa g‘oya bilan o‘zaro niqoblangan kurashi bosqichida bo‘ladi, u yoki bu qarashlarning ustunligi, istiqboli hech qanday ahamiyat kasb etmaydi. Bunday holatning ko‘zga tashlanishi eskilik bilan yangilik o‘rtasidagi kurashni anglatmaydi. Er-xotinning yoki boshqa voyaga yetgan oila a’zolarining murosasiz pozitsiyalari ko‘pincha ularning fe’l-atvor xususiyatlaridagi tafovut negizi bilan bog‘liq bo‘lib, mutlaqo eskilik sa rqiti
59
mohiyatidan kelib chiqmaydi. Oilada so‘z bilan ish birligi masalasi bir - biriga qarama-qarshi yo‘nalishda bo‘ladi. Faqat burch hissigina, muayyan majburiyatni bajarishgina oila a’zolarni o‘zaro birlashtirib turadi. Mana bunday oilalarda er-xotinning bolalarga ta’sir o‘tkazish uchun kurashi, raqobati yaqqol namoyon bo‘ladi. 3.Past darajadagi ijtimoiy yo‘nalishga mansub oilalarda ko‘pincha ishchanlik udumi va ideallari hokimlik qiladi. Mazkur oilalarda barcha narsa yagona narsaga bo‘ysundirilgan, ya’ni mol-dunyo to‘plashga, moddiy- maishiy jihatdan ustunlikka erishishiga qaratilgan boladi. Voyaga yetgan oila a’zolarining, ota-onalarining korxona, muassasada, tashkilotda mehnat qilishi ana shu ko‘zlangan maqsadga yetish vositasi sifatida, har qanday mehnat esa, ish haqi miqdori bilan o‘lchanadi. Oila boshlig‘ining zo‘ravonligi, zolimligi, unga ko‘r-ko‘rona va so‘zsiz bo‘ysunishlik, sajda qilishlik, zaif va nimjon oila a’zolari farovonligini poymol qilishga intilishi va hokazolar ustun bo‘ladi. Meshchanlik ideal iva diniy e’tiqod doirasidan tashqari chiqish hollari (kitob o‘qish ijtimoiy turmush faoliyatida ishtirok etish) kamsitilib, bekorga vaqt sarflab deb baholanadi. Shu boisdan past darajadagi ijtimoiy yo‘nalishga mansub oilalardan xudbin, qo‘rqoq, jamiyat uchun kam nafi tegadigan o‘g‘il-qizlar yetishib chiqishi mumkin. Jumladan, har bir oila a’zolarining yashayotgan mikromuhitda tutgan o‘rni va erishgan obro‘li, oilalarda er-xotin munosabatlari, ota-onalarning farzandlarga nisbatan muomalalari, turli yoshdagi farzandlarning o‘zaro
muloqoti, ularning ota-onalarga munosabatlari, oila a’zolarining begona kishilar bilan muloqotga kirishishi xususiyatlari, ular o‘rtasida o‘zaro yordam va birdamlilik xususiyatlari, uy - ro‘zg‘or yumushlari taqsimoti, xordiq chiqarish, oila a’zolarida muloqot ko‘lamining kengayishi kabi shaxslararo munosabatlarning rang -barang jihatlarini oilada bola ongiga sngdirishs maqsadga muvofiqdir Oilaning har bir a’zosi, ota-onalar ham bolalar ham muayyan intellektual saviyaga ega. Har bir oila a’zosi butun oilaga va oila o‘zining 60
har bir a’zosiga ta’sir etadi. Aytish mumkinki, farzandlarning aqliy tarbiyasida oiladagi umumiy intellektual saviyaning yuksalishi uchun zaruriy sharoitlarni yuzaga keltirish benihoya muhim. Bolaning to‘kis aqliy rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan oilaviy muhitni ma’naviy-ma’rifiy saviya va tegishli tajribaga ega, mustaqil fikrli, dunyoqarashi keng, milliy an’ana va qadriyatlardan boxabar ota-onalargina yaratib bera oladilar. Oila tarbiyasi kabi kata ma’suliyat birinchi navbatda ota va ona zimmasiga tushadi. Shu o‘rinda bir narsani alohida o‘qtirish kerakki, bolalar tarbiyasida asosiy ta’sirchan kuch-qudrat, bu-Onadir. Darhaqiqat ota ko‘pchilik xalqlarda oilaning moddiy ehtiyojlarini qondirish va ta’minlash, qolaversa oilaning xo‘jalik ishlari bilan band bo‘ladi. Bu o‘zbek oilalari tarixidan ma’lum bo‘lgan haqiqat va ota - bobolarimizdan meros bo‘lib qolgan an’anadir 1 . Oilada bola tarbiyasida oilaning har bir a’zosi ya’ni, bobo, buvi, ota-ona, opa, aka, amma, xola, tog‘a. Qo‘yingki qo‘ni-qo‘shni, mahalla, maktab, jamoatchilik birdek ma’suldir. Xalqimizda «Bir bolaga yetti qo‘shni ota-ona», «Bir tog‘a yetti ota o‘rnida», «Mahallang-otang-onang» kabi maqollar bejiz aytilmagan. Shuning uchun bola tarbiyasida barchaning tal abi, munosabati bir xil bo‘lmog‘i lozim. Tarbiyachilar o‘rtasidagi tarbiya ullarining, talab va fikrlarining har xilligi bolani tarbiyasizlikka olib keladi. Pedogagik qarovsizlik ham oiladan boshlanadi. Oila, maktab va mahallaning hamkorligi davr talabi darajasida bo‘lmasa, ayniqsa, ota-onaning o‘zaro munosabatlaridagi nuqsonlar bola ruhiyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Psixologiya fanida o‘z-o‘zini tarbiyalashning motivlari chuqur o‘rganilgan bo‘lib, “ Maktab- oila” hamkorligi doirasida bolani o‘z-o‘zini tarbiyalashi, ya’ni o‘z-o‘zini idora etishi, o‘z-o‘zini to‘g‘ri boshqarishi, o‘z faoliyatini tahlil qilib, o‘z-
1 Oila etikasi psixologiyasi. 1991 yil. O‘qituvchi 70 bet. 2 Oila ma’naviyati milliy g‘urur. T. O‘q. 1999 yil. 49-50-bet. 1 Оила этикаси психологияси. 1991 йил. Ўқитувчи 70 бет. 61
o‘ziga baho bera olishi muhim omil sanaladi. Bolaning nazoratsizligi hamda qarovsizligi deviant xulq- atvorni keltirib chiqaruvchi omil hisoblanadi.Bu jarayonda asosan ota-ona, ularda bola tarbiyasiga nisbatan befarqlik sabab bo‘ladi. Bolaning ish va bo‘sh vaqti uni maqsadli yo‘naltirishda tarbiya muassasasi ota- onalar bilan yaqindan hamkorlik qilishi lozim. |