Andijon davlat universiteti pedagogika fakulteti psihologiya kafedrasi
Ma’naviy barkamol , sog‘lom avlodni tarbiyalashda oilaviy muhitning
Yüklə 0,59 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2.3. Ma’naviy barkamol , sog‘lom avlodni tarbiyalashda oilaviy muhitning
o‘rni. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayotni barpo etishda ma’naviy barkamol, komil insonni tarbiyalab voyaga yetkazish biz uchun umummilliy miqyosidagi kechiktirib bo‘lmaydigan vazifa bo‘lib qolmoqda. O‘z istiqboli, kelajagini o‘ylagan har qaysi inson, xalq, millat, mamlakat o‘z farzandlarining ma’naviy – ma’rifiy tarbiyasi haqida o‘ylashi va qayg‘urishi kerak. Zero, buyuk ma’rifatparvar bobomiz Abdulla Avloniy ta’kidlaganidek: «Tarbiya bizlar uchun yo hayot-yo mamot, yo najot – yo halokat, yo saodat – yo falokat masalasidur». Bolalarni tarbiyalashda ota-ona, oila, maktab, jamiyat a’zolarining ta’siri hal qiluvchi ahamiyatga ega. Shuni inobatga olgan holda, ma’naviy barkamol avlodni tarbiyalashda ota-onaning, oilaning o‘rni haqida so‘z yuritamiz.Bolaning xarakteri, tabiati, tarbiyasi, dunyoqarashi, atrofdagilarga munosabati oila sharoitida qaror topadi. Shuningdek, bola ma’naviyatini shakllantirish ta’lim-tarbiya tizimi bilan ham uzviy bog‘liqdir. Bola tarbiyasini qachon boshlash lozim, uning tarbiyasida nimalarga ko‘proq e’tibor berilish kerak, bu jarayonda oila va o‘quv dargohining roli qanday? kabi savollar ko‘p ming yillik tarix davomida insoniyatni o‘ylantirib kelmoqda. Ota-ona bolaning birinchi ustozlaridir. Bola ota-onasining hatti- harakatlarini ko‘rib, ularni o‘rganib ulg‘ayadi. Bir olimning yoniga uch oylik chaqaloq bilan kelib, undan “bola tarbiyasini qachon boshlash kerak?”, - deb so‘raganlarida, olim: “o‘n ikki oy kechikdingiz”, deb javob bergan ekan. Ya’ni, tarbiyani bola tug‘ilganidan keyin emas, balki homiladorlik davridanoq boshlash kerak. Bunda onaning o‘rni muhim ahamiyat kasb etadi. Ingliz shoiri va dramaturgi O. Goldsmit aytganidek, ayollar insoniyatning ilk murabbiylaridir. Zero, tug‘ilmagan bolaning olamga nisbatan ishonch va ishonchsizlik hissi bolaga onadan kelib tushuvchi ma’lumotlar asosida shakllanadi. Onaning his-tuyg‘ulari bola psixikasi va xarakterining shakllanishida yo ijobiy, yo salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Tug‘ilajak bola jismoniy rivojiga onaning hayot tarzi, ovqatlanish madaniyati, zararli odatlari bor yoki yo‘qligi ta’sir ko‘rsatadi. Ya’ni, agar ota yoki onada salbiy 50
odatlar bo‘lsa, bu ularning farzandlarida qaytalanadi. Bu odatlar bolaning jismoniy holatigagina emas, balki uning ruhiy-ma’naviy holatiga ham ta’sir qiladi, albatta. Ota-onaning bolaga go‘daklik chog‘idan sevgi, mehr berishi, to‘g‘ri parvarish va tarbiya qilishi unda ishonch tuyg‘usini shakllantiradi. Bu davrda ota-ona va farzand o‘rtasida iliq, yoqimli taassurot uyg‘onadi. Bola boshqalar bilan ham shunday munosabatga kirishadi. Bolaning o‘ziga ishonishi, o‘zini hurmat qilishi muhim bo‘lib, ota-ona doimo uni tinglashi, uni rag‘batlantirishi, unda sevgi, mehr, hurmat, sabr-qanoat va ishonch tuyg‘ularini uyg‘otishi lozim. Olimlar jamiyatda tez tushkunlikka tushadigan insonlarni o‘rganib tahlil qilganlarida, ularning ko‘pchiligi bolalik davrida yaqinlari tomonidan kam e’tibor berilgan yoki umuman e’tiborsiz o‘sganliklari aniqlangan. Oilada yetarli mehr va samimiylikni ko‘rgan bola axloqiy qadriyatlarni o‘zida mujassamlashtirishga intiladi. Valid ibn Numayr ibn Avsdan rivoyat qilinadi: “U otasining “Solihlik Allohdan, odob otalardan”, - deganini eshitgan ekan. Bundan ma’lum bo‘ladiki, bolaning kim bo‘lib yetishishi Alloh taoloning qadari bilan bo‘lsa ham, uning odobli bo‘lishida ota-onaning o‘rni katta. Zero, Allohning O‘zi bolaning kim bo‘lib yetishishiga ota-ona tomonidan beriladigan tarbiyani sabab qilib qo‘ygan. Agar uyda kattalar baqirib chaqirishsa, bunday oilada ulg‘ayayotgan bolaga sokin va sabrli bo‘lishni o‘rgatish qiyin. Zero, qush uyasida ko‘rganini qiladi. Bola jamiyat qadriyatlari va madaniyatini oiladan o‘rganishni boshlaydi. U, eng avvalo, ota va onasidan ibrat oladi. Bola uyda hamma narsani kuzatishi, eshitishi, ko‘rishi, taqlid qilishini unutmagan holda harakat qilish lozim. Ota-ona qanchalar yaxshi tarbiya bermasin, o‘z xulq-atvorini tuzatmasa, bolasining boshqalarga ibrat bo‘ladigan farzandga aylanishini kutmagani ma’qul. Bolani qattiq nazorat qilish, unga baqirish, yonida janjallashish, vaqtida ovqatlantirmaslik, atayin yig‘latish – endigina ishonch tuyg‘usi uyg‘onayogan bolaga katta yomonlik qilish bilan teng. Natijada bola qo‘rqoq, ichimdagini top, deydigan bo‘lib qoladi. Kattalar buni sezmasliklari mumkin. Biroq, mutaxassislar fikricha, ota-onaning tez-tez janjallashishlari bolaning kasalliklarga oson chalinishi, yolg‘on gapirishi va tartibsiz bo‘lishining bosh
51
sababidir. Farzand maktabga ilk qadamini qo‘yganidan boshlab, qiyinchiliklarni yengishga ishonishi lozim. Savollariga u tushunadigan tarzda javob berish kerak. Unga dalda bo‘lish, qoqilganida o‘rnidan turib, oldinga intilishni o‘rgatish lozim. Shuningdek, ularga imkoniyat darajasini inobatga olgan holda topshiriqlar berish kerak. Bu haqda amaliy psixologiyada quyidagi fikr keltiriladi: “Odamning bironta faoliyatining muvaffaqiyat bilan bajarilishi, avvalo odamda bo‘lgan bilim saviyasi va malakasiga bog‘liqdir”. Insondagi malaka esa yillar davomida shakllanib boradi. Bugungi kunda ta’lim tizimini takomillashtirish, raqobatbardosh kadrlarni tayyorlash mustaqil O‘zbekistonning asosiy maqsadlaridan biri hisoblanadi. Bu maqsad yo‘lida katta ishlar olib borilayotgani ham sir emas. Yoshlar bilim olishga undalmoqda va ularga zarur shart-sharoitlar yaratilmoqda. Bolalarga yuragidagi tuyg‘ularni so‘z bilan ifodalashlari uchun ko‘maklashish darkor. Tuyg‘ularini ifodalay olmagan bola o‘zini chorasiz his qiladi. Bolaning aytgan gaplari, so‘zlayotgan voqealari ota-ona uchun shunchaki oddiy gapdek tuyulsada, bola uchun e’tiborli va muhim bo‘lib ko‘rinadi. Farzandni vaqtida va e’tibor bilan tinglamaslik, vaqt o‘tishi bilan bola va ota-ona orasida jarlikni paydo qiladi. Hatto, begonalardek uzoqlashuvga sabab bo‘lib, bunday vaziyatda bolalarda jinoyat ko‘chasiga kirish yoki o‘z joniga qasd qilish kabi holatlar kuzatilishini ta’kidlash mihimdir. Olimlar o‘z joniga qasd qilishni ko‘pincha psixologik inqiroz bilan bog‘laydilar. Bu avvalo shaxsning ichki shaxsiy aloqalarini uzilishi, o‘zi taalluqli bo‘lgan ijtimoiy guruhdan begonalashuvi oqibatida paydo bo‘ladi. Har bir inson necha yoshda bo‘lishidan qat’i nazar “meni sevadilar” degan tuyg‘u bilan yashashni istaydi. Bolani tushunishda va qiynayotgan muammolarini hal qilishda uning gapirishiga qulay vaziyat yaratish, eshitish muhimdir. Bola so‘zini tamomlamasdan biron fikrni bildirish yoki qarshi fikr aytish noo‘rin. Bola o‘zini bezovta qilayotgan narsani tushuntirishda, tuyg‘ularini ifodalashda ba’zan qiynaladi. Shuning uchun suhbat chog‘ida unga dalda berishlarini xohlaydi. Bunday vaqtlarda bolaga zarda qilmasdan, muloyimlik bilan so‘zlashish, gap orasida “shundaymi?”, “Ha, barakalla”, “shunday degin”, “qiziq, keyin nima 52
bo‘ldi” singari dalda beruvchi so‘zlardan foydalanish zarur. Bu bilan bola o‘zining ishonchli suyanchi, ko‘makchisi, mehriboni borligini his qiladi. Hozirgi davrda komil insonni shakllanishi va jamiyatda o’z o’rnini topishi o’ziga xos xususiyat va imkoniyat, qonuniyatlarga egadir. Bularni shakllanishi esa oiladan boshlanadi. Oila ta’lim-tarbiyaning boshlang’ich mexanizmi bo’lib xizmat qiladi: unda ta’lim-tarbiya, shaxslararo munosabatlar, milliy an’ana va qadriyatlar, urf-odatlar hamda ijtimoiy muammolarning kelib chiqishi ham ularni bataraf etish chora-tadbirlari oilada o’rganiladi. Oila - ijtimoiy, tabiiy omillar asosida shakllangan kichik jamoa sifatida ikki jinsga mansub bo’lgan shaxslar o’rtasidagi munosabatlarning birga hayot qurib nasl qoldirish, faqat farzandni dunyoga keltirish emas, balki ularni ma’naviy va jismoniy barkamol topdirib, hayotga mustaqil qadam qo’yishiga sharoit yaratishdir. Professor O.Musulmonova ta’kidlaganidek: “Oilaning asosi er-xotin yoxud ota-onadir. Modomiki, er-xotin oilaning tamal toshlarini mustahkam bunyod etishga mas’ul ekanlar, ular unda uchraydigan turmush qiyinchiliklari, hayot quvonchlari-yu, tashvishlarini boshdan kechirishda, oilani idora etishda, farzand tarbiyasida mas’uldirlar” 4 .
Uning eng asosiy vazifasi esa farzandini yaxshi tarbiyalab, jamiyatda o’zining munosib o’rnini egallashini ta’minlashdir. Oila jamiyat bag’rida tashkil topadi, taraqqiyo etib borar ekan, o’zi ana shu jamiyatning kichik bir bo’lagi sifatida namoyon bo’ladi. Oila taraqqiyotini uch yo’nalishda tanlash maqsadga muvofiqdir: 1. Oilaning demografik taraqqiyoti 2. Oilaning ijtimoiy taraqqiyoti. 3. Oilaning iqtisodiy taraqqiyoti. Oilaning demografik taraqqiyoti deganda oilaning miqdori, shaklanishi va demografik tarkibi ma’lum davrlarda o’zgarib borishi tushuniladi. Oilaning ijtimoiy taraqqiyoti esa oila a’zolarining ma’lumotliligi darajasi, ijtimoiy mavqei salomatligi borasida o’zgarish hamda ularning ta’lim-tarbiya, urf-odat, fan va
4
53
madaniyat tabiatda va jamiyatda bo’lgan munosabatlarini takomillashib borishidir. Oilaning oziq-ovqat, kiyim-kechak, uy-joy va boshqa yashash uchun bo’lgan narsalar bilan ta’minlanishi darajasining o’zgarib borishi uning iqtisodiy taraqqiyotini belgilaydi. Ko’rinib turibdiki, oila o’z mohiyatin bilan jamiyat hayotida turli qirralarni aks ettiradi. Oila paydo bo’lganidan to hozirgi davrlarga qadar uning turlari va ijtimoiy-demografik tarkibi muntazam o’zgarib bormoqda. Oila turlari va tarkibida sodir bo’lgan o’zgarishlar va ularga ta’sir etuvchi omillarni jamiyat taraqqiyotinng har bir bosqichlari uchun alohida o’rganish ham oila sotsiologiyasini asosiy yo’nalishlaridan biri oilaning mohiyati va faoliyatini o’rganishdir. Oilaning eng muhim vazifasi - bu farzandlarning tug’ilishi, ya’ni jamiyat davomiyligini ta’minlovchi yangi avlod yaratishdir.Oila bugungi shaklida oila a’zolari bir-birlari bilan umumiy turmush, iqtisodiy-mulkiy, ma’naviy-mulkiy, psixologik munosabatlar, o’zaro javobgarlik his-tuyg’ulari bilan bog’lanib turadilar. Oilada har bir oila a’zolarining o’z ijtimoiy o’rni bordir. Oila paydo bo’lib to tugagunga qadar bir qancha bosqichlarda o’tadi.Ular oilaning tashkil topishi, birinchi farzandi tug’ilishi, oxirgi farzand tug’ilishi, oilasini tashkil etgan er yoki xotinning dunyodan ko’z yumushi.Yuqorida keltiradigan jarayonlar oilaning hayoti davrlari bo’lib, oila davomiyligiga muntazam qaytarilib turadi. Ko’p yillik ilmiy kuzatish va tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, inson o’z umri davomida oladigan barcha informatsiyaning 70 foizini 5 yoshgacha bo’lgan davrida olar ekan.Bolaning ongi asosan 5-7 yoshda shakllanishini inobatga oladigan bo’lsak, aynan ana shu davrda uning qalbida oiladagi muhit ta’sirida ma’naviyatning ilk kurtaklari namoyon bo’la boshlaydi. Yosh avlodni jismoniy va ma’naviy jihatdan kamol toptirish eng muhim va ustuvor hamda doimiy ravishda bajarishimiz lozim bo’lgan vazifamiz ekan, oilada farzandlar tarbiyasi va kamoloti bobida avvalambor, oilada ruhiy muhit sog’lomligi va farzandlar nazoratiga muhim e’tibor qaratish lozim bo’ladi. Ma’lumki, sog‘lom bola – deganda jismoniy, aqliy, ahloqiy va ma’nan yetuk shaxsni nazarda tutamiz yoki yurtboshimiz I.A.Karimovning fikrlariga ko‘ra “Ham jismoniy, ham ma’naviy jihatdan sog‘lom, hech kimdan kam bo‘lmasdan
54
boshini baland ko‘tarib yashaydigan, Vatanimizning taqdiri va kelajagi uchun ma’sulyatni o‘z zimmasiga olishga, xalqimiz intilayotgan kelajagi buyuk davlatni barpo etishga qodir bo‘lgan barkamol avlod” 5 ,. Shunday ekan, sog‘lom bolani tarbiyalashda har
qanday sinalgan, hayotiy tajribadan o‘tgan, milliy qadriyatlarimiz, urf-odatlarimiz va an’analarimizga tayangan holda jahon pedagogikasida muvaffaqiyatli tajribadan o‘tgan ta’lim usullarini tanlagan holda bolani tarbiyalashga yondoshsak hech mubolag‘asiz yuqoridagi vazifalarni hal etgan bo‘lamiz. Hozirgi kunda 7 yoshgacha bo‘lgan bolalar (maktabgacha yoshdagi bolalar) tarbiyalashda «Bolaga yo‘naltirilgan muhit metodikasi» keng qo‘llanilmoqda. «Bolaga yo‘naltirilgan muhit metodikasi» bu bola shaxsiga yo‘naltirilgan ta’limda maktabgacha ta’lim muassasasining mazmunida bolalarning kognetiv (aqliy) , muloqatga kirishishi va nutqining rivojlanganligi, ijtimoiy – xissiy va jismoniy motor rivojlanishiga sharoit yaratilishini ta’minlash juda muhimdir. Bolaning rivojlanishiga sharoit nafaqat guruh xonalarida , balki muassasa hovlida, yo‘laklarida , o‘yin maydonchalarida ham yaratilgan bo‘lishi shart. Bu yerda bolani sog‘lom etib tarbiyalashda muhit haqida gap ketar ekan, avvalo bolaga yo‘naltilgan muxitning quyidagi talablarini e’tiborga olish juda muhimdir.
Bolaning sog‘ligini qo‘llab – quvvatlashga mos: yorug‘likning yetarli bo‘lishi, toza havo, toza joy, issiq xona.
Bolani turli kashfiyotlar qilishi, ijodkorligini oshirishi, tajriba – sinov o‘tkazishga qulay bo‘lishi.
Bolaning aqliy qobilyati, mantiqiy tafakkuri, ruxiy jarayonlarini taraqqiy ettirishga xizmat qilishi.
imkonini berishni rivojlantirishi.
5
|