ZabiTƏ teymurlu

Zabitə Teymurlu 

 
22
 

 
1.  Azərbaycan dili dialektlərində söz əvvəlində dilarxası, növlü, 
kar x samitinin mövqeyində türk dilində olduğu kimi h boğaz 
samitinin işlənməsinə Ordubad və Yardımlı şivələrində təsadüf 
edilir:  horuz,  hermən,  hurcun,  hala  (Ord.),  harman,  hortdan, 
hurcun, hiyar, hasta (Yar.-Telavar, Üzü, Ostayır) (27, 267). Azər-
baycan dilində x samiti ilə başlayan və bitən sözlər türk dilində 
h və ya k samiti ilə, sözün ortasında isə həmin samitlərdən baş-
qa bir də ş samiti ilə işlənir. Hər üç samit x səsinə nisbətən daha 
kardır: haber «xəbər», çok «çox», arşiv «arxiv».  
2.  Azərbaycan ədəbi dilində ahəng qanununa tabe olmayaraq, sö-
zün əvvəlində i səsi gəldiyi halda, Qazax, Gəncə dialektlərində 
və Qarabağın bəzi şivələrində ı səsi özünü göstərir. Məsələn, 
ışıx, ılxı, ıldırım və s. (59, 56). Türk dilində Azərbaycan dilindən 
fərqli olaraq sözün əvvəlində ı saitinin işlənməsi normal haldır: 
ışık “işıq”, ırak “iraq”, ısı “istilik”.  
3.  Azərbaycan dili dialektlərində (xüsusən Zaqatala-Qax şivəsin-
də) y səsinin artımı qabarıq şəkildə özünü göstərir. Naxçıvan 
və qərb dialektlərində də y səs artımının izlərinə təsadüf edilir. 
Qazax dialektində söz əvvəlində y səsi möhkəm deyil. Lakin Qa-
zax dialektinin əhatə etdiyi rayonların bəzi kənd şivələrində y 
səsinin artımı müşahidə olunur: yuldurum // yıldırım, yılxı (Za-
qatala, Qax) (59,94). Türk dilində bəzi sözlərdə söz başında qə-
dim fonemlərdən olan y saxlanmışdır.  Azərbaycan ədəbi dilin-
də isə bunlar səs düşümünə uğramışdır: yıldırım “ildırım”, yıldız 
“ulduz”, yılkı “ilxı”.  
4.  Azərbaycan dilində çoxhecalı və bəzi təkhecalı sözlərin sonun-
da işlənən d, b, g, c cingiltili samitləri tələffüz zamanı karlaşır, 
yəni kar qarşılığı ilə deyilir. Bu cür sözlər türk dilində d, b, g, c 
samitləri kar qarşılıqları olan t, p, k, ç qarşılıqları ilə yazılır və 
tələffüz edilir. Bu hala Azərbaycan dili dialektlərində də təsa-
düf edilir. Məsələn, kitap (Naxçıvan, Ordubad, Ağdam, İrəvan, 
Zaqatala, Muğan), hesap, məktup, qulup, məktəp (Muğan, Nax-
çıvadan, Ordubad); dört, qurt, süt, arvat, noxut, palıt, bulut (Qa-
zax, Gəncə, Qarabağ, Şərur, Naxçıvan, Ordubad, Muğan) və s.(59, 
89, 90 ). 

---