Microsoft Word xulqi ogishgan bolalar psixologiyasi

15-Mavzu: Dars jarayonida tarbiyasi qiyin o’smirlar bilash ishlash 
 
                                         Reja: 

---

1. Dars jarayonida xulqi og’ishgan bolalar bilan olib boriladigan ishlar. 
2. Dars jarayonida diqqat, xotira, irodaning roli. 
3. O’qituvchining dars materialini o’zlashtirmoqchi o’smirlar bilan olib boriladigan 
ishlari. 
 
Tayanch iboralar: xulqi og’ishgan bolalarbilan ishlashda talablar, diagnostik 
mezonlar. L.S.Vigotskiy nazariyasi. dars jarayoni, tarbiyasi kiyin o’smirlar, dare 
jarayonida dikkat, xotira, irodaning roli, darsni o’zlashtiruvchi o’quvchilar bilan olib 
boriladigan ishlar. 
 
Usmir nima uchun kupol? Nima uchun u topshiriklarni bajarishni xohlamaydi? U 
o’zini barcha darelarda shunday tutadimi? Kimlar unga ta’sir utkaza oladi? Uning xatti-
harakatining sababi maktabda, o’kishiga salbiy munosabatdami yoki maktabdan 
tashkaridami? 
Barcha sanab o’tilgan va shunga o’xshash ko’pgina savollarga javob bergandan 
keyingina o’smirni to’gri tushunish. xamda u bilan individual ish olib borishning 
samarali yo’lini tanlash mumkin. 
Darsda o’quv materiali muvaffakiyatli o’zlashtirishning muhim psixologik sharti 
o’quvchilarning diqqatidir. Dikkat oldidan muljallangan va mo’ljallanmagan, ixtiyoriy va 
ixtiyorsiz oo’lishi mumkin. Oldidan muljallangan (ixtiyoriy) dikkat oshishining faoliyati 
obyektiga ongli munosabatdan kelib chiqadi va muayyan bir iroda kuchi bilan boglik 
bo’ladi. 
Aytib o’tilganidek, tarbiyasi kiyin usmirlarda mas’uliyatli his etish xam yetarli 
tarbiyalanmagan iroda xam kupincha yetishmaydi. Shu sababli darsda ularning diqqatlari, 
ham ko’pincha beqaror bo’ladi. Umuman olganda, diqkat qilmaydigan o’quvchilar 
bo’lmaydi. Fakat bemor kishidagina (fikrini bir yerga to’plash qobiliyati butunlay 
bo’lmasligi mumkin. Shuning uchun avvalo o’kuvchi qachon, kayerda va kanday 
vaziyatda, ayniksa diqqat kilmasligini, uning sababi nimada ekanligini aniklash zarur. 
«Qiziqarli ish, kiziqarli dars o’smirni shunchalik rom kilib oladiki, u charchash 
nimaligini bilmasdan, juda uzoq vakt kizikib ishlashga kobiliyatli bo’lib qoladi, zotan, 
agar ishi bilinib qolsa, yana avvalgi ishtiyoqi bilan kirisha oladi, unga hyech qanday 
o’zini qistash va zo’rlashsiz qaytadi», o’kuvchilarning dikkatini nazorat kilib, pedagog u 
darsga kanchalik tez kirishib ketishini frontal topshiriklarni qanday bajariщini kuzatadi, 
yangi material yuzasidan savollar beradi boshqa o’kuvchilarning javoblarini to’ldirini 
tavsiya kiladi. 
Ukuvchilarning bir qismi darsga birdan kirishib keta olmaydi. Bu intizosizlikdan 
tashkari, tolikish, kam harakatlilik, ayrim o’quvchilar asab tizimining faoliyatsiziligidan 
kelib chiqadi. Bunday o’smirlar hamisha pedagogning nazarida bo’lishi lozim, bu hol 
ularga o’z faoliyatlarini faollashtirishga o’z vaqtida yordam berishga imkoniyat yaratadi. 
Ayrim o’kuvchilarning dikkati butun dars davomida tarqoq bo’lib, mashg’ulot oxirida 
ayniksa susayib ketadi. Bu o’kuvchi asab sistemasining bo’shligi yoki tolikishning 
natijasi bo’lib, hakim (vrach) maslahatini (konsultasiyasini) talab etishi inkor qilinmaydi. 
Birok agar medisina yordami zarur bo’lsa, bu o’rinda yordamning o’zi kifoya kilmaydi. 
Uqituvchining dadillashtiruvchi luqmasi. murakkab bo’lmagan savol va topshiriqlari 
bilan o’kuvchini bir faoliyatdan ikkinchisiga (masalan matematik hisoblashdan, 
laboratoriya ishiga) o’tkazish bilan o’kuvchi dikkati kuchsizlanishining oldi olinishi 
mumkin. 

---

Oxirgi darslar ayniksa toliktirib yuborishini eslatib o’tamiz. Shuning uchun o’ta 
diqqattalab ishlar, murakkab xisob-kitoblar, topshirikdarni oxirgi darslarga ko’yish 
maksadga muvofiq emas. 
Darslardagi xiyla murakkab va serdikkat ish turli sabablar kompleksы bilan 
izoxlanadigan bekaror o’kuvchilarbilan olib borilishi lozim. Birinchidan. bunday 
vazifapar sistemasi o’kuvchilarning, kuchi yetadigan, shu bilan birga, uning uz kuchiga 
ishonchini mustahkamlashga imkon beradigan bo’lishi lozim; bilimlarni egallash va 
muvaffakiyatga ishonch paydo bo’lishi darajasiga qarab. topshiriklarni asta-sekin 
murakkablashtirib borish kerak: ikkinchidan. yangi bilimlarni turmush bilan boglash 
uchun hamma imkoniyatlardan foydalanish ma’kul; uchinchidan, o’kuvchilarga aktiy 
faoliyat priyomlarini usullarini egallashda yordam berishi kerak. bu bilimlarni 
egallashning o’ziga va ularni amalda ko’llashga asta- sekin kizikish uyg’otadi. 
Ko’pincha pedagoglar o’zlashtirmaydigan o’kuvchilarning xotirasi yomonligini kayd 
etadilar. Ba’zan bolalarning o’zlari xotiralaridan shikoyat qiladilar. Buning ustiga katta 
o’smirlarda va yigitlarda bilish va eslash (xotirlash) jarayonida xiyla o’zgarish yuz beradi 
zotan, bu o’zgarish ijobiy bo’ladi. 
Eslashning ixtiyoriyligi. ya’ni ko’plab faktik materiallarni oldindan mo’ljallab 
eslash konuniyati ortib bormokda. Eslash mahsuldorligi yaxshilanishi bilan bir qatorda 
uning usullari ham takomillashib bormokda bunda o’smir o’quv materialini yaxshirok 
eslab qolish uchun bir qator yordamchi vositalardan foydalanadi. Ogzaki- mantikiy xotira 
yanada rivojlanadi. mavxum (obstrakt) materialni eslash, bilimlarni so’zma-so’z emas, 
mazmunini tushunib o’zlashtira boshlaydi. Uzlashtirmokchi o’quvchilar bilan ish olib 
borishda mana shularning barchasi hisobga olinishi kerak. 
Tarbiyasi kiyin o’smirlarni tadqik etishda psixologiyadadiagnostika va korreksiya 
ishlari uchun yagona yondoshish yo’q. Har bir yondashishlar o’zining kuchli va zaif 
tomonlariga ega va u yoki bu metodni tanlash bir kagor shartlarga: 
a) psixologning kasbiy tayyorgarlik darajasining xarakteriga; 
b) uning qaysi nazariyaga kuprok yaqinlashishga; 
v)uslubiy vositalarga; 
g)nihoyat konkret vokeaning holatning xususiyatlariga boglikdir. 
Birinchi yondoshish sifatida kuyidagilarni ajratishimiz mumkin. Psixologning 
vazifasi - kiyinlikni keltirib chikaruvchi sabablarini topishi va moye korreksiya 
metodlarini aniq o’tashi shart. Maktab psixologi maktab direksiyasi tomonidan talab yoki 
surovga kanday munosabatda bulishi kerak, degan savol turadi. Bu maktab psixologi 
javob berishi kerak bo’lgan birinchi savoldiru Bu borada surovga ikkita prinsipial 
jihatdan turlicha bo’lgan~~munosabat va shunga moye xolda ikkita turli ishlash 
strategiyalari mavjudligini e’tirof etish mumkin. 
 
Birinchi strategiya surovlariga nospesifik javob kaytarish bo’lib hisoblanadi. U 
ikkita yul bilan amalga oshishi mumkin. Birinchidan, surovga javoban (birok uning 
mazmunga bog’liq bo’lmagan xolda) psixodiagnostik tadbirni mujassamlashtiruvchi 
metodlarning batareyasi ayrim standart to’pla^ ko’rinishda ko’llaniladi. Amaliy 
psixologlar tomonidan bu usul u yoki bu shaklda qo’llaniladi. chunki ma’lum bo’lgan. 
ko’rilishi kiyin bo’lgan qiyinchiliklar bilan bir qatorda «yashirin» holdagi bolaning 
shaxeiy rivojlanishidagi «defektlarni» ajratish imkoniyatini ochish kerak. Bunday 
diagnostik tadbirning asosiy maksadi - o’kuvchining psixik rivojlanish darajasining 
umumiy tavsifini yaratish. shu pozisiyasidan so’rovni verifikasiya va mumkin bo’lsa 
reinterpritasiyasini utkazishdir. Bunday ko’p yoklama va tulik diagnostika natijalari 
psixolog uchun xam, ota-ona va o’kituvchilar uchun xam tarbiyasi «kiyin» bola bilan 

---

rivojlantiruvchi va korreksion ishlarning yo’llarini aniklash imkoniyatini beradi. 
Keltirilgan usul ma’lum afzalliklari bilan bir katorda ma’lum kiyinchiliklarga xam ega. 
Avvalom bor, bu usul juda katta, kup vakt talab etadi va shunga kura uni amalga oshnrish 
xamma vakt xam mumkin bulmaydi. Bu yerdatalim va vakt sarf bo’lishi fakat 
psixologning muammosi bo’lib qolmasdan. balki tarbiyasi «kiyin» o’kuvchining 
muammosi xamdir, chl-nki u xam tolikadi, tekshirishda ishtirok etishdan bosh tortadi, 
bosh tortmagan vaziyatda esa. o’zi sezmagan xolda ushbu vaziyatni sof format bajariladi. 
Amaliyotning ko’rsatishicha, o’kuvchiga xos kiyinchiliklar vezual metodikalar bilan 
ishlaganda paydo bo’lar ekan. Bundan tashkari psixolog ko’llayotgan testlar batariyasi 
eng to’lik bo’lishidan kat’iy nazar, shaxening akliy xarakteristikasi u'chun doim yetarli 
bulmaydi. 
Ikkinchidan,  so’rovga nospesifik javob kaytarish usulidir. Uni psixologiya fani va 
amaliyotiga xissa ko’shgan mashxur amerika psixologi K.Fodjere olib kirgan. Uning 
n\tsgai nazaricha tarbiyasi «kiyin» yoki uning terminologiyam buyicha «muammoli» 
bolalar bilan ishlash uchun so’rovning mazmuni kiyinchiliklar sabablarini tushunishiga 
teng bo’lib, hal qiluvchi ahamiyatga ega emas. Muammoli bola bilan ishlashda ent 
muximi shunday sharoit yaratish kerakku, bunda bola shaxeini yaxlit riyujlantirish asos 
kilib olinib, unda mavjud bo’lgan xulk-atvor, xatga-xarakatning sachbiy ustanovkalaridan 
voz kechib, yangiliklarni yaratishga majbur qilish takozo etiladi. Surovga nospesifik 
javob kaytarish strategiyasida karama-karshi bo’lgan strategiya olingan surovga kat’iy 
moye xolatda diagnostik usularni tayinlashdan iborat. Masalan, yomon o’zlashtirish 
to’g’risida so’rov tushsa, birinchi navbatda bilish jarayonlari analiz kilinib, so’nggina 
agar bu diagnostika o’zlashtira olmaslik sabablarini ochib bera olmasa. boshka 
xususiyatlari ko’rib chikiladi. Diagnostika natijalariga moye xolda korresion ishlar 
ko’riladi va ko’pincha trening ko’rinishda amalga oshiriladi. Masalan. xotiraniig kucheiz 
rivojpanishida uni mashklantirish yetarli darajada rivojlanmagan ixtiyoriylikda uni 
shakllantirishning maxsus dasturri programmasi kiritiladi. ijtimoiy xatti-xarakat, xulk-
atvor buzilganida moye ijtimoiy xarakag shakllantiriladi va xokazo. 
Albatga o’zida ikkala Strategiya elementlarini xal kil gai turli oralik xarakatlari 
xam uchraydi. 
Bu strategiyalar uchun umumiy bulgan narsa, ular xar bir xolatni individual taxlil 
(analiz) qilish uchun mo’ljallangai. Ong rivojlangan shaklda bunday taxlil (analiz) fakat 
«orkada qolish zonasi», «defekt strukturasi» va hokazoni oddiy «kesib olingan» qayd 
qilishni nazarda tutmasdan, balki yaxlit shaxe shakllanishining dinamikasini genetik 
tahlilni nazarda tutadi. Uning kontekstida defektning joyi va ahamiyati aniqlandi. 
Bunday yondoshishning metodologiyasi L.S.Vigotskiyning «qiyin bolalikning 
diagnostik va pedagogik klinikasi» deb nomlangan kitobida keng yoritilgan. 
Uning hukmlaridagi asosiy jixatlarni misol tarikasida keltiramiz. Etiologik 
tahlilning markaziy muammosi sifatida: 
a) simptom 
paydo 
bo’lishi 
mexanizmlarini yechish; 
b) kanday 
rivojlangan; 
v) 
kanday mexanizm yordamida paydo buldi va urganildi; 
g) 
simptom kanday sababga asoslanganligini aniqlashni ko’rsatish mumkin. 
Tadkiqot yo’nalishi bu yordam xuddi aylana tarzida bo’lib, simptomni aniklashdan 
boshlanib, so’ngra bu 
simptomlardan ularni markazida, asosida yotuvchi jarayonlarga egilib, bizni diagnozga 
olib keladi. U bizni yana diagnozdan simptomga yo’naltirib, sababiy motirovka va bu 
simptomlarni 

---

kelib chikishini ochib berishi kerak. Agar bizning diagnoz to’gri bo’lsa, u holda simptom 
paydo bo’lishi mexanizmlarini ochish yordamida o’zining xakdigini isbotlash kerak. 
Ushbu 
rivojlanish jarayonining o’zini ko’rsatuvchi tashqi ifodalanishi bizga tushunarli bo’lishi 
lozim. Diagnoz doimo biz yukorida aytib o’tilgan shaxening murakkab strukgurasini. 
nazarda tutishi 
hamda uning struktura va dinamikasini aniklash lozim bo’lsa. U hamda etiologik tahlil 
ushbu shaxening murakkab struktura va dinamikasi aniklanuvchi sindromning 
(simptomlar yigindisi) 
dinamik zanjirining mexanizmini ochgan bulishi lozim.