Mövzu 1: Üzvi kimyanın predmeti, inkişaf tarixi və nəzəri məsələləri. Doymuş karbohidrogenlər, adlandırılması, quruluşu, alınma üsulları, fiziki – kimyəvi xassələri və tətbiqi

Mövzu 14: Kolloid kimya. Kolloid sistemlərin alınması və 
təmizlənməsi. Koaqulyasiya. Peptidləşmə.
 
 
 
Kolloid kimya yüksək dispersliyə malik heterogen sistemlərin fiziki-kimyəvi 
xassələrini  öyrənir.  Kolloid  hissəciklər  böyük  xüsusi  səthə  malik  olduqlarından 
kolloid sistemdə səth hadisəsi böyük rol oynayır. 
 
Əgər  hər  hansı  bir  faza  xırdalanmış  şəkildə  digər  fazanın  həcmində 
paylanarsa  belə  sistemlərə  dispers  sistemlər  deyilir.  Həcmdə  paylanan  faza 
dispers  faza,  həcmində  paylanma  baş  verən  faza  dispers  mühit  adlanır.  Dispers 
sistemlər dispersliyə görə fərqləndirilirlər: 
D=
 
1
1

m
a
 
 
a- hissəciklərin diametridir. Bəzən dispers sistemlər xüsusi səthlə xarakterizə 
olunurlar.   
S
xus
=
V
S
 
Xüsusi  səth  hissəciyin  səthinin  sahəsinin  onun  həcminə  olan  nisbətidir. 
Aydındır ki, disperslik böyük olduqca xüsusi səth də böyük qiymətə malik olur. 
Dispersliyə görə dispers sistemlər 3 yerə bölünürlər:  
1.  Kobud dispers sistemlər. Bu halda hissəciklərin ölçüsü  a>10
-7 
m 
2.  Kolloid dispers sistemlər. Bu halda hissəciklərin ölçüsü  a=10 
-7
10 
-9
m 
3.  Molekulyar dispers sistemlər a<10 
-9
m 
Kobud  dispers  sistemlər  heterogendirlər,  özbaşına  əmələ  gəlmirlər, 
termodinamiki davamsızdırlar. Heç bir süzgəcdən keçmirlər, dializə uğramırlar, adi 
mikroskopla,  bəzən  gözlə  də  görünürlər.  Molekulyar  dispers  sistemlər  özbaşına 
əmələ  gəlirlər,  termodinamiki  davamlıdırlar,  dializə  uğrayırlar.  Ultramikroskopda 
hissəciklər  görünmür,  bütün  süzgəclərdən  keçirlər.  Bu  sistemlər  həqiqi  məhlullar 
da adlanırlar. Onlar fiziki kimyada öyrənilir. 
Kolloid  sistemlər  ultramikroheterogendirlər.  Bu  sistemlərdə  hissəciklər  adi 
mikroskopda  görünmürlər,  ultramikroskopda  görünürlər.  Adi  süzgəcdən  keçirlər, 
ultrasüzgəclərdən  keçmirlər.  Termodinamiki  davamsızdırlar,  ancaq  təbəqələşmə 
çox yavaş sürətlə baş verir. Kolloid sistemlərdə hissəciklər molekul, atom və ionlar 
kompleksindən  ibarət  olur  ki,  bu  da  mitsella  adlanır.  Hissəcikləri  davamlı  etmək 
üçün  sistemə  stabilizator  əlavə  olunur.  Stabilizator  hissəciyin  səthində  adsorbsiya 
olunaraq  onların  bir-biri  ilə  birləşməsinin  qarşısını  alır.  Məs.,  bitki  yağı  ilə  suyu 
qarışdırıb  çalxalasaq  alınmış  dispers  sistem  tezliklə  təbəqələşəcəkdir.  Ancaq  bu 
sistemə  2%-li  sabun  məhlulu  əlavə  etsək  və  çalxalasaq,  alınmış  dispers  sistem 
davamlı  olacaqdır.  Burada  sabun  stabilizator  rolunu  oynayır.  Sabun  molekulunun 

 
114 
 
qeyri-polyar    hissəsi  yağ  hissəciklərində  həll  olur.  Polyar  hissə  suyun  həcminə 
doğru yönəlir. 
Dispers  faza  və  mühitin  aqreqat  halına  görə  8  cür  dispers  sistem 
fərqləndirilir.  Qazın  qazda  dispers  sistemi  mümkün  deyil.  Çünki  bu  sistemlər 
həmişə homogendirlər. 
Dispers  faza  və  mühitin  qarşılıqlı  təsirinə  görə  liofil  və  liofob  sistemlər 
fərqləndirilir. Liofil sistemlərdə dispers faza ilə mühit arasında qarşılıqlı təsir güclü 
olur.  Buna  misal  olaraq  zülalın  suda  məhlulunu  göstərmək  olar.  Liofob  sistemdə 
dispers  faza  ilə  mühit  arasında  qarışılıqılı  təsir  zəif  olur.  Misal  olaraq  qızılın, 
kükürdün suda zollarını göstərmək olar (dispers faza bərk, dispers mühit maye olan 
kolloid sistemlər zollar adlanır). 
Qeyd 
etmək 
lazımdır 
ki, 
irimolekullu 
birləşmələrin 
məhlulları 
termodinamiki  davamlıdırlar,  özbaşına  əmələ  gəlirlər,  homogendirlər,  lakin 
bunlara  baxmayaraq  bu  məhlullar  kolloid  kimyada  öyrənilir,  çünki  bu  məhlullar 
molekulyar  –kinetik  xassələrinə  görə  kolloid  məhlullara  oxşayırlar.  Kolloid 
sistemlər  təbiətdə  geniş  yayılmışdır.  Qan,  onurğa  beyni  mayesi,  seliklər,  torpaq, 
çörək, əksər ərzaq məhsulları, bulanıq su və s. kolloid sistemlərdir. 
 
Kolloid sistemlərin alınması və təmizlənməsi. 
Kolloid  hissəciklərin  ölçüsü  kobud  dispers  və  həqiqi  məhlul  hissəciklərinin 
ölçüləri  arasında  yerləşdiyindən  kolloid  sistemlərin  alınmasının  2  ümumi  üsulu 
vardır: 
1.  Kondensləşmə 
2.  Dispersləşmə 
Kondensləşməni  fiziki  və  kimyəvi  yolla  həyata  keçirmək  olar.  Məs.,  su 
buxarı  olan  havanı  soyutmaqla  kolloid  sistem-duman  alınır.  Qeyd  etmək  lazımdır 
ki,  kondensləşmə  zamanı  ilkin  kondensləşmə  mərkəzlərinin  ölçüsü  çox  kiçik 
olduğundan xüsusi səthi çox böyük olur. Ona görə də bunların səth enerjisi böyük 
olduğundan  həmin  kondensləşmə  mərkəzləri  yox  olurlar.  Kondensləşmə 
mərkəzlərinin  böyüməsi  üçün  məhlulun  qatılığı  doymuş  məhlulun  qatılığından 
böyük  olmalıdır.  Kondensləşmə  mərkəzlərinin  sayı  çox,  onların  böyümə  sürətləri 
kiçik  olduqda  kolloid  sistemlər  alınır.  Kondensləşmə  mərkəzlərinin  sayı  az, 
böyümə sürətləri böyük olduqca, çökmə və ya təbəqələşmə baş verir. 
Müxtəlif  kimyəvi  üsullarla  kolloid  sistemlər  almaq  olar.  Bu  zaman    elə 
reaksiya  aparılır  ki,  dispers  mühitdə  həll  olmayan  faza  alınsın.  Məs,  oksidləşmə 
reaksiyaları 
H
2
S+SO
2
→S+ H
2
O 
Reduksiya reaksiyaları 
HAuCl
4
+ H
2
O
2
→Au+HCl+ O
2 

 
115 
 
Hidroliz reaksiyaları 
FeCl
3
 +H
2
O→Fe(OH)
3
+HCl 
Mübadilə reaksiyaları 
AgNO
3
+KJ→AgJ+KNO
3 
Kolloid  sistemləri  alarkən  nəzərə  almaq  lazımdır  ki,  dispers  fazanın 
çökməməsi  üçün  kondensləşmə  mərkəzlərinin  sayı  çox,  böyümə  sürəti  kiçik 
olmalıdır.  Bunun  üçün  götürülən  məhlulların  qatılıqları  kiçik  olmalıdır.  Məs., 
sonuncu  reaksiyada  AgNO
3
  və  KJ-in  0,1  M  məhlullarını  götürsək  çöküntü 
alınacaq.  Əgər  məhlulları  100  və  1000  dəfə  durulaşdırsaq,  onda  kolloid  sistem 
alınacaqdır.  Kolloid  sistemin  davamlı  olması  üçün  sistemə  stabilizator    əlavə 
olunmalıdır.  Sonuncu  halda  stabilizator  rolunu  reagentlərdən  biri  oynaya  bilir. 
Əgər  AgNO
3
-ü  artıq  götürsək,  onda  reaksiyadan  sonra  məhlulda  Ag
+
  ionları 
qalacaqdır. Ag
+
 ionları AgJ aqreqatlarının səthində adsorbsiya alınaraq onlara «+» 
yük verir və onların birləşərək çökməsinin qarşısını alır. 
Həlledicini dəyişməklə də həqiqi məhluldan kolloid məhlul almaq olar. Məs, 
S-ün  spirtdə  məhlulunu  damla-damla  suya  əlavə  etsək  S-ün  suda  kolloid 
məhlulunu alarıq. 
Dispersləşmə  üsulu.  Müxtəlif  üsullarla  dispersləşmə  mümkündür. 
Dispersləşməni  mexaniki,  fiziki,  fiziki-kimiyəvi  üsullarla  aparmaq  olar.  Mexaniki 
üsulda  hissəciklər  müxtəlif  dəyirmanlarda  xırdalanırlar.  Kolloid  sistemlər  almaq 
üçün kürə dəyirmanlarından istifadə olunur. Fiziki üsullara misal olaraq sistemdən 
ultrasəs keçməsini  misal göstərmək olar. Mühitdən ultrasəs keçdikdə yerli sıxılma 
və  genişlənmə  baş  verdiyindən  hissəciklər  xırdalanırlar.  Fiziki-kimyəvi  üsulla 
kolloid  sistem  alınmasına  aşağıdakını  misal  göstərmək  olar.  Təzə  çökdürülmüş 
Fe(OH)
3
 üzərinə FeCl
3
 məhlulu əlavə etsək kolloid məhlul alınar.  
Müxtəlif  üsullarla  alınmış  kolloid  sistemlər  bu  və  ya  digər  dərəcədə  digər 
maddələrlə  çirklənmiş  olurlar.  Kolloid  sistemləri  təmizləmək  üçün  dializdən  və 
süzgəcləmədən istifadə olunur. Dializin mahiyyəti aşağıdakı şəkildə əks olunur. 
                 
 
 
 (2)  qabında  kolloid  məhlul,  (1)  qabında  su  yerləşdirilir.  (2)  qabının  aşağı 
hissəsi yarımkeçirici xassəyə malikdir, kolloid hissəcikləri keçirmir, kiçik molekul 
və  ionları  keçirir.  (1)  qabından  daim  təmiz  su  axıdılır.  Qarışıqlar  adətən  kiçik 
molekullu  olduqlarına  görə  (2)  qabından  (1)  qabına  keçirlər  və  su  ilə  yuyulurlar. 

 
116 
 
Dializin  mənfi  cəhəti  odur  ki,  proses  çox  yavaş  sürətlə  gedir.  Başa  çatması  üçün 
həftələr,  bəzən  aylar  lazımdır.  Digər  tərəfdən  prosesin  aparılması  üçün  çoxlu 
miqdarda su lazımdır. Dializi sürətləndirmək üçün elektrodializdən istifadə edirlər. 
Elektrodializator yarımkeçirici arakəsmələri olan 3 hissədən ibarətdir. Orta hissəyə 
təmizlənəcək kolloid məhlul tökülür. Kənarlarda katod və anod yerləşdirilir. Katod 
və  anod  təmiz  su  ilə  yuyulur.  Elektrodializ  qısa  müddətə  (bir  neçə  dəqiqə  və  ya 
saat) başa çatır və həlledici sərfi azdır.  
Süzgəcləməni aparmaq üçün ultrasüzgəcdən istifadə olunur. Bildiyimiz kimi 
kolloid  hissəciklər  ultrasüzgəcdən  keçmirlər,  kiçik  molekul  və  ionlar 
ultrasüzgəcdən  keçirlər.  Ona  görə  də  süzgəcləmə  üsulu  ilə  kolloid  sistemi 
təmizləmək  olur.  Süzgəcləməni  sürətləndirmək  üçün  təzyiqlər  fərqi  tətbiq  olunur, 
proses ya aşağı təzyiqdə, ya da təzyiq altında aparılır. 
 
Kolloid hissəciyin quruluşunun mitsella nəzəriyyəsi 
 
Kolloid  hissəciyin  quruluşunun  mitsella  nəzəriyyəsi  ikiqat  elektrik  təbəqəsi 
nəzəriyyəsi  əsasında  əmələ  gəlmişdir.  Əvvəllər  bu  nəzəriyyə  bütün  kolloid 
sistemlərə,  o  cümlədən  liofil  zollara  da  aid  edilirdi.  Sonralar  müəyyən  edildi  ki, 
liofil  zollar  (daha  dəqiq  irimolekullu  birləşmələrin  məhlulları)  fərqli  quruluşa 
malikdirlər. 
İstənilən  liofob  kolloid  məhlul  iki  hissədən  –mitsella  və  mitsellalar  arası 
mayedən  ibarətdir.  Mitsella  dispers  fazanı,  mitsellalar  arası  maye  dispers  mühiti 
təşkil edir. 
AgNO
3
+KJ→AgJ+KNO
3
 reaksiyası üzrə alınan (KJ artıq götürülür) gümüş-
yodid  hidrozolunun  quruluşuna  baxaq.  Bu  olacaq.  Həllolmayan  AgJ  kristalı  
(aqreqat)  səthində  J
-
  ionlarını  adsorbsiya  edərək  nüvəni  əmələ  gətirir.  Mənfi 
yüklənmiş  nüvə  K
+
  ionlarının  bir  hissəsini  adsorbsiya  və  elektrostatik  qüvvələr 
hesabına özünə birləşdirir. 
Nüvə  və  onunla  möhkəm  birləşmiş  əks  ionlar  kolloid  hissəcik  adlanır. 
Mitselladan  fərqli  olaraq  kolloid  hissəcik  yükə  malikdir.  Verilmiş  halda  yükü 
mənfidir.  Kolloid  hissəciklə  zəif  birləşmiş  əks  yüklü  ionlar  mitsellanın  diffuz 
təbəqəsini əmələ gətirirlər. 
 
 
 
 
 
 
 

 
117 
 
Verilmiş mitsellanın quruluşunu belə göstərə bilərik: 
                hissəcik 
          
 
     nüvə 
  
{[AgJ]
m 
· nJ
- 
(n – x)K
+
}
x- 
xK
+ 
   
  aqreqat 
 
 
 
                  mitsella 
   m - aqreqatda olan molekulların sayı (aqreqat kvadrat mötərizədə göstərilmişdir); 
   n - aqreqat səthində  güclü adsorbsiya olunmuş J
- 
ionlarının sayı; 
   x – kolloid hissəciklə zəif birləşmiş əks yüklü iyonların sayı; 
   n – x  -  adsorbsiya təbəqəsinə daxil olan əks yüklü ionalrın sayı. 
 
Koaqulyasiya 
 
Kolloid  sistemlər  böyük  səthə  malik  olduğundan  səth  enerjisini  azaltmaq 
üçün birləşərək iri aqreqatlar əmələ gətirirlər. Bu proses koaqulyasiya adlanır.  
Müxtəlif  faktorların-temperaturun,  uzunmüddətli  dializin,  elektrolitin, 
mexaniki  təsirin,  elektrik  cərəyanının  təsirindən  və  s.  koaqulyasiya  baş  verir. 
Elektrolit  təsirindən  hidrofob  zolların  koaqulyasi  daha  mühümdür  və  daha  yaxşı 
öyrənilmişdir.    Koaqulyasiyanın  baş  verməsi  üçün  elektrolitin  kifayət  edən 
minimal qatılığna koaqulyasiya həddi deyilir. 
Müəyənləşdirilmişdir  ki,  yükü  kolloid  hissəciyin  yükünün  əksi  olan  ionlar 
koaqulyasiya törədirlər. Koaqulyator ionun yükü artdıqca onun koaqulyasiya edici 
təsiri çox sürətlə artır. (Şults-Gardi qaydası). Məs.: mənfi yüklənmiş As
2
S
3
 zoluna 
K
+
,  Ba
2+
,  Al
3+
  kationlarının  xloridləri  ilə  təsir  etdikdə  ionların  koaqulyasiya 
hədlərinin nisbəti belə olur:  
C
KCl
:C
2
BaCl
:C
3
AlCl
=49,5:0,69:0,093 (mmol/l).  
Şults-Gardi  qaydası  təqribi  xarakter  daşıyır.  Elektrolitin  koaqulyasiyaedici 
təsiri  yalnız  ionların  yükündən  asılı  deyil.  İonun  adsorbsiya  qabiliyyəti  yüksək 
olduqca  koaqulyasiyaedici  təsiri  böyük  olur.  Məs:  böyük  ölçülü  üzvi  ionlar  güclü 
adsorbsiya  olunduqlarından  onların  koaqulyasiya  həddi  kiçik  olur.  (Koaqulyasiya 
edici təsiri qüvvətli olur). 

 
118 
 
İonun hidratlaşması böyük olduqca koaqulyasiya edici təsiri kiçik olur. Məs. 
Qələvi  metal  kationlarının  koaqulyasiya  edici  təsiri  belə  dəyişir:  Cs
+
>Rb
+
  >K
+
  > 
Na
+
 >Li
+
. 
Elektrolit qarışığı üçün 3 hal mümkündür. 
1.  Elektrolitlərin koaqulyasiya edici təsiri cəmlənir 
2.  Elektrolit  qarışığının  təsiri  təmiz  elektrolitlərin  təsirləri  cəmindən 
kiçikdir. Bu, ionların antaqonizmi adlanır. 
3.  Elektrolit  qarışığının  təsiri  təmiz  elektrolitlərin  təsirləri  cəmindən 
böyükdür. Bu, ionların sinergizmi adlanır. 
Müxtəlif  hidrofob  kolloidlərin  qarışması  da  koaqulyasiya  doğurur.  Bu,  o 
halda olur ki, qarışan kolloid hissəciklərin yükləri müxtəlif olsun. 
Verilmiş  zol  ona  görə  davamlıdır  ki,  onu  təşkil  edən  kolloid  hissəciklərin 
yükü  eyni  işarəlidir.  Zol  üzərinə  elektrolit  əlavə  etdikdə  diffuz  təbəqədə  olan  əks 
ionlar  adsorbsiya  təbəqəsinə  keçirlər.  Nəticədə  kolloid  hissəciklər  yükünü  itirib 
neytrallaşır və birləşərək koaqulyasiya edirlər. 
İstənilən  zolun  koaliqasiyası  ani  olaraq  baş  vermir,  müəyyən  müddət  tələb 
edir.  Koaqulyasiya  prosesinin  zamandan  asılı  olaraq  getməsini  kolloid  məhlulun 
xassələrinin  dəyişməsinə  görə  müşahidə  etmək  olar.  (Məs.,  rəngin  dəyişməsinə 
görə, bulantının artmasına  görə, Tindal konusunun parlaqlığının  dəyişməsinə  görə 
və  s.).  Koaqulyasiya  prosesini  müşahidə  etmək  üçün  ən  etibarlı  üsul 
ultramikroskopda hissəcikləri saymaqdır. 
Koaqulyasiya  sürəti  adi  II  tərtib  kimyəvi  reaksiyaların  kinetikası  ilə 
müəyyənləşir.  Fərq  ondadır  ki,  adi  kimyəvi  reaksiyada  iştirak  edən  molekullar 
sonradan  reaksiyada  iştirak  etmir.  Kolloid  hissəciklər  isə  toqquşaraq  birləşdikdən 
sonra  yenə  də  koaqulyasıya  prosesində  iştirak  edirlər  və  daha  mürəkkəb 
komplekslər əmələ gətirirlər.  
Koaqulyasiyanın  əvvəlində  ikili,  üçlü  və  s.  hissəciklərin  əmələ  gəlməsi 
yavaş  sürətlə  gedir;  sonra  koaqulyasiya  edici  elektrolitin  qatılığı  artdıqca 
koaqulyasiya  xeyli  sürətlənir.  Ona  görə  də  yavaş  və  sürətli  koaqulyasiya 
fərqləndirilir. (Bunu gizli və aşkar koaqulyasiya ilə qarışdırmaq olmaz). 
Koaqulyasiya  sürətinin  elektrolitin  qatılığından  asılılığı  qrafikində  OS  xətti 
gizli koaqulyasiyanı göstərir. S nöqtəsi koaqulyasiya həddidir, bundan sonra aşkar 
koaqulyasiya  başlayır.  SK  yavaş  koaqulyasiyaya,  KN  sürətli  koaqulyasiyaya 
uyğundur. 

 
119 
 
    O
 
Koaqulyasiya sürətinin elektrolitin qatılığından asılılığı. 
 
Sürətli  koaqulyasiya  daha  yaxşı  öyrənilmişdir.  Bu  zaman  kolloid 
hissəciklərin  istənilən  toqquşması  onların  birləşməsi  ilə  nəticələnir.  Koaqulyasiya 
sürəti aşağıdakı tənliklə müəyyənləşir: 
1
1
0
1
















m
m
m
n
n




 
m
n
-  m  hissəcikdən  ibarət  və

müddətində  koaqulyasiyaya  uğrayan 
hissəciklərin sayı; 
 
0
n
- hissəciklərin başlanğıc sayı; 

-hissəciklərin sayının 2 dəfə azaldığı vaxt; 

-zaman. 
 
Peptidləşmə 
Hidrofob  zolların  koaqulyasiya  məhsulları  olan  çöküntülər  və  ya  koagellər 
elektrolit  təsirindən  kolloid  halına  keçə  bilərlər.  Bu  proses  pertidləşmə  (və  ya 
dekoaqulyasiya)  adlanır.  Koagellərin  zola  keçməsinə  səbəb  olan  maddələr 
peptizator  adlanır.  Məs.,  dəmir  3-  hidroksid  koageli  FeCl
3
,  AlCl
3
,  HCl  təsirindən 
zola çevrilə bilir və bu maddələr peptizatordur. 
Peptidləşmə  prosesi  əsasən  adsorbsiya  ilə  şərtlənir.  Nəticədə  dispers 
hissəciklərin  diffuz  təbəqəsində  əks  ionların  qatılığı  artır  və  kolloid  hissəcik  yük 
əldə edir. Broun hərəkəti nəticəsində hissəciklər asılı vəziyyətə keçirlər. 
Koaqulyasiya  kimi  pertidləşmə  də  kolloid  hissəciyin  nüvəsində  dəyişikliyə 
səbəb olmur. Çünki, bu proseslər fazalararası sərhəddə baş verir. 

 
120 
 
           
 
 
Peptizator  təsirindən  alınan  zolun  qatılığının  peptizatorun  qatılığından 
asılılığına  baxaq.  Peptizatorun  kiçik  qatılığında  yalnız  adsorbsiya  baş  verir, 
çöküntünün  həll  olması  baş  vermir  (AB  xətti).  Peptizatorun  yüksək  qatılığında 
həllolma  kəskin  artır  və  peptizatorun  qatılığından  asılı  olmur  (BC  və  CD  xətləri). 
Peptizatorun artıq miqdarında koaqulyasiya baş verir (DE). 
Peptidləşmə  təbiət  və  texnikada  böyük  rol  oynayır.  Torpağın  birvalentli 
kation duzları ilə işlənməsi onun kolloid hissəsinin peptidləşməsinə səbəb olur. Bu 
halda potensial təyinedici ionların adsorbsiyası baş vermir, diffuz təbəqədə ionların 
mübadiləsi baş verir. 
Qaratorpaq zonalarda kolloid hissəciklərin diffuz təbəqəsində əsasən Ca
2+
 və 
Mg
2+
  ionları  olur  ki,  nəticədə  zeta-potensialın  (diffuz  potensialın)  qiyməti  kiçik 
olur.  İtələmə  qüvvələri  kiçik  olur.  Torpaq  kolloidləri  koaqulyasiya  etmiş  halda 
olurlar  və  yuyulmurlar.  Torpağı  NaCl  məhlulu  ilə  işlədikdə  diffuz  təbəqədə  olan 
Ca
2+
  və  Mg
2+
  ionları  Na
+
  ionları  ilə  əvəz  olunur.  Nəticədə  torpaq  kolloidləri 
peptidləşir. Zol halına keçmiş kolloidlər asanlıqla yuyulurlar və üst qatlardan aşağı 
qatlara keçirlər. nəticədə torpaq qiymətli aqronomik xassələrini itirir. Buna görə də 
bəzən Ca
2+
 ionlarını torpağın məhsuldarlığının keşikçisi adlandırırlar. 
 
Tiksotropiya 
 
Əgər  dəmir  3-hidroksid  zoluna  azacıq  miqdarda  koaqulyator  (məs.  NaCl) 
əlavə  etsək  zolun  özlülüyü  artır.  Zaman  keçdikcə  zol  bütöv  həlməşiyə  (gelə) 
çevrilə bilir. Alınmış zolu  güclü silkələdikdə onun özlülüyü azalır (axıcılığı artır). 
Ancaq zolu sakit saxladıqda yenidən gelə çevrilir. Zol↔gel izotermik dönər keçidi 
tiksotropiya adlanır. 
Tiksotrop gellər zolun hissəcikləri asimmetrik olduqda (məs., çubuğa oxşar) 
daha  asan  əmələ  gəlirlər.  Tiskotrop  strukturlar  kolloid  hissəciklərin  və 
elektrolitlərin  yalnız  müəyyən  qatılığında  əmələ  gəlirlər.  Dönər  həlməşikləşmə 
zeta-potensialın  (diffuz  potensialın)  kritik  qiymətdən  azacıq  böyük  qiymətində 
müşahidə  olunur.  Bu  halda  kolloid  hissəciyin  yükü  azdır,  lakin  koaqulyasiyaya 
imkan vermir. Bu halda kolloid hissəciklərin arasında qarşılıqlı təsir qüvvələri hiss 

 
121 
 
olunacaq  dərəcədə  olur  və  onlar  özünəməxsus  tor  (karkas)  əmələ  gətirirlər.  (Gel 
əmələ  gəlir).  Güclü  silkələdikdə  hissəciklər  arasında  rabitələr  qırılır,  gel  zola 
çevrilir. Sakit saxladıqda Broun hərəkəti nəticəsində hissəciklər toqquşduqda onlar 
arasındakı rabitələr bərpa olunur, zol yenidən gelə çevrilir. 
 
Zülalların izoelektrik nöqtəsi 
 
 
Zülalların molekulunu sxematik olaraq belə göstərmək olar: 
H
2
N-R-COOH 
Bu formulda yalnız  
-NH
2
  və  –COOH  qruplarının  olması  göstərilib, 
onların sayı və R qrupunun tərkibi göstərilməyib. 
Tərkibdə  -NH
2
  və  –COOH  qruplarının  olması    zülal  molekulunu  amfoter 
edir. Bundan başqa zülal molekulu bipolyar ion (və ya amfion) əmələ gətirir: 
H
2
N-R-COOH

+
H
3
N-R-COO
-
 
 
Buna  görə  də  sulu  məhlulda  zülal  molekulları  əsasən  amfion  formasında 
olurlar.  Məhlulda  pH-ın  qiymətindən  asılı  olaraq  zülal  kation  və  ya  anionu  əmələ 
gəlir. 
1.  turş mühitdə kation əmələ gəlir   
+
H
3
N-R-COO
-  
+H
+ 

 
+
H
2
N-R-COOH 
2.  qələvi mühitdə anion əmələ gəlir  
+
H
3
N-R-COO
-  
+OH
- 

 H
2
N-R-COO
- 
+H
2
O 
Deməli,  məhlulun  turşuluğunu  dəyişməklə  elə  şərait  yaratmaq  olar  ki, 
hissəciyin ümumi yükü sıfır olsun. Yəni sistem izoelektrik halında olsun. Sistemin 
izoelektrik halında olduğu pH-ın qiymətinə izoelektrik nöqtəsi deyilir. 
Əksər  zülali  maddələr  turşu  xassəyə  malikdirlər  və  onların  izoelektrik 
nöqtəsi turş mühitdə yerləşir. 
İzoelektrik nöqtəsi aşağıdakı xüsusiyyətləri ilə xarakterizə olunur: a) zülalın 
elektrolit  kimi  ionlaşması  minimaldır;  dissosiasiya  edən  –COOH  və  –NH
3
OH 
qruplarının sayı bərabərdir və minimaldır;  
b) zülal məhlula cüzi miqdarda və bərabər sayda H
+
 və OH
-
 ionları verir; 
v) zülal hissəciklərinin əksəriyyəti dissosiasiya etməmiş halda və ya amfion 
halında olurlar. 
Müxtəlif  zülalların  izoelektrik  nöqtələri  müxtəlifdir.  Ona  görə  də  pH-ın 
verilmiş qiymətində onların yüklərinin qiyməti  müxtəlif olur və elektrik sahəsində 
onların  hərəkət  sürəti  müxtəlif  olur.  Bundan  zülali  maddələrin  elektroforetik 
analizində istifadə olunur. 
 

 
122 
 
Mövzu 15: Kolloid məhlulların optiki və molekulyar-kinetik xassələri. 
Kolloid sistemlərdə səthi hadisələr və adsorbsiya.  
Bildiyimiz  kimi,  işığın  qarşısındakı  maneələrin  ölçüsü  işığın  dalğa 
uzunluğundan böyük olduqda işıq əks olunacaqdır. Əks olunma həndəsi optikanın 
qanunlarına  tabe  olur.  Bu  zaman  daxili  əks  olunma  və  udulma  da  mümkündür. 
Əgər  maneənin  ölçüsü  işığın  yarım  dalğa  uzunluğundan  kiçik  olarsa,  onda 
difraksiya  yayılması  baş  verir.  Bu  zaman  hər  bir  hissəcik  intensivliyi  daha  kiçik 
olan  işıqlanma  mərkəzi  rolunu  oynayır.  Kolloid  hissəciklərin  ölçüsü  1-100  nm, 
görünən  işığın  dalğa  uzunluğu  380-760  nm  olduğuna  görə  kolloid  sistem  üzərinə 
görünən  işıq  düşdükdə  difraksiya  yayılması  baş  verəcəkdir.  Kolloid  sistemlərin 
mühüm  optiki  xassələri  opalessensiya,  Tindal  effekti  və  kolloid  sistembrin 
rəngləridir. 
İşığın  kiçik  hissəciklər  tərəfindən  yayılması  hadisəsi  opalessensiya  adlanır. 
Opalessensiya  yalnız  əks  olunan  işıqda,  yəni  yandan  və  qaranlıq  fonda  müşahidə 
olunur.  Maye  və  qaz  mühitlərində  opalessensiya  hadisəsi  Tindal  tərəfindən 
öyrənilmişdir. 
Əgər  bir  stəkanda  natrium  xlorid  məhlulu,  digər  stəkanda  yumurta  zülalı 
hidrozolu  götürsək,  onları  fərqləndirmək  çətindir.  Hər  iki  maye  rəngsizdir  və 
şəffafdır. 
Əgər  bu  məhlullara  nazik  işıq  şüası  salsaq  NaCl  məhlulunda  heç  pg 
müşahidə  olunmur.  Zülal  hidrozolu  məhlulunda  yandan  baxdıqda  getdikcə 
böyüyən işıq konusu müşahidə edəcəyik. Bu Tindal effekti adlanır. 
İşıqlanan  konusa  yan  tərəfdən  baxsaq  bənövşəyi-göy  rəngdə,  keçən  şüa 
istiqamətində baxsaq qırmızı-narıncı rəngdə görünəcək. 
Bu  hadisəni  ilk  dəfə  Faradey  müşahidə  etmiş,  Tindal  ətraflı  öyrənmişdir. 
Tindal effektinin izahını Reley vermişdir. Reley qanununa görə: 
                                                                                
0
4
2
J
nV
k
J
yay


 
J
yay
- düşən şüaya perpendikulyar istiqamətdə yayılan 
şüanın  intensivliyidir;  k-  dispers  faza  və  dispers  mühitin  şüasındırma 
əmsalından  asılı  olan  sabitdir;  n-  vahid  həcmdə  olan  hissəciklərin  sayı;  V-  bir 
hissəciyin həcmi; λ - düşən işığm dalğa uzunluğu; J
0
- düşən işığın intensivliyidir. 
Göründüyü kimi,  yayılan  işığın  intensivliyi  düşən  işığın  dalğa  uzunluğunun 
üstü  4-lə  tərs  mütənasibidr.  Düşən  işığın  dalğa  uzunluğu  böyük  olduqca  yayılan 
işığın  intensivliyi  kiçik  olacaq,  dalğa  uzunluğu  kiçik  olduqca  yayılan  işığın 
intensivliyi  böyük  olacaq.  Ona  görə  də  kolloid  sistemin  üzərinə  görünən  ağ  işıq 
düşdükdə  yayılan  işıqda  göy-bənövşəyi,  keçən  işıqda  narıncı-qırmızı  şüalar 
üstünlük  təşkil  edir.  Çünki  qırmızıdan  bənövşəyiyə  doğru  dalğa  uzunluğu  kiçilir. 

 
123 
 
Reley  qanununa  əsaslanaraq  səmanın  mavi  olmasını,  günəş  çıxanda  və  batanda 
qırmızı rəngdə olmasını izah etmək olar. Belə ki, biz səmanı yayılan işıqda, günəş 
çıxarkən və batarkən günəşi keçən işıqda müşahidə edirik. Qeyd etmək lazımdır ki, 
havanın  mikro  heterogen  olması,  yalnız  havada  müxtəlif  tozların  və 
kondensləşnmiş suyun nəticəsi deyil. Həmçinin fluktuasiya nəticəsində hava mikro 
heterogen olur.