Mövzu 1: Üzvi kimyanın predmeti, inkişaf tarixi və nəzəri məsələləri. Doymuş karbohidrogenlər, adlandırılması, quruluşu, alınma üsulları, fiziki – kimyəvi xassələri və tətbiqi

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
91 
 
Mövzu 12: Kimyəvi kinetika və kataliz. Kimyəvi tarazlıq.  
Raul və Vant – Hoff qanunları. 
 
Məhlullar  iki  və  daha  çox  maddədən  və  onların  qarşılıqlı  təsir 
məhsullarından  ibarət  olub,  termodinamiki  davamlı  sistemlərdir.  Məhlulların 
tərkibi onların  xassələri sıçrayışla dəyişmədən  müəyyən  həddə qədər dəyişə bilər. 
Aqreqat  halına  görə  məhlullar  qaz,  maye  və  bərk  olurlar.  Qaz  məhlullarına 
istənilən  qaz  qarışığını,  o  cümlədən  havanı  göstərmək  olar.  Maye  məhlullara  qaz, 
maye  və  bərk  maddələrin  mayelərdəki  məhlullarını  misal  göstərmək  olar.  Bərk 
məhlullara Cu-Au xəlitələrini misal göstərmək olar. Bərk məhlullar əvəzedilmiş və 
daxiledilmiş  tipli  olurlar. Əvəzedilmiş  məhlullarda  A  maddəsinin  kristal qəfəsinin 
düyün nöqtəsində olan hissəciklər B maddəsinin hissəcikləri ilə əvəz olunurlar. Bu 
o  halda  baş  verir  ki,  A  və  B  maddələrinin  elektron  quruluşu,  kimyəvıi  xassəsi 
oxşar,  ölçüləri  yaxın  olsunlar.  Daxiledilmiş  tipli  bərk  məhlullarda  A-nın  kristal 
qəfəsində  düyün  nöqtələri  arasındakı  boşluğa  B-nin  hissəcikləri  daxil  olur. 
Aydındır ki, B-nin hissəciklərinin ölçüsü boşluqların ölçüçündən kiçik olduqda bu 
hal mümkündür. 
 
Biz əsasən maye məhlullara baxacağıq. Maye məhlullarda qaz və bərk halda 
olan maddələrə həll olan maddə kimi, mayeyə həlledici kimi baxılır. Əgər mayenin 
mayedə  məhluludursa, onda  miqdarı çox olan  myaeyə  həlledici kimi  baxılır. Sulu 
məhlullarda suya həlledici kimi baxılır (miqdarından asılı olmayaraq). Tənliklərdə 
adətən həlledici 1 indeksi ilə işarələnir. Məhlulların əmələ gəlməsini üç mərhələyə 
ayırmaq olar: 
1.  Həll olan maddənin hissəciklərə parçalanması; 
2.  Hissəciklərin solvatlaşması; 
3.  Solvatlaşmış  hissəciklərin  məhlulun  həcminə  diffuziya  edərək  bərabər 
paylanması. 
I və III mərhələ endotermik, II  mərhələ ekzotermikdir. Buna görə də  mərhələlərin 
istilik effektlərinin qiymətindən asılı olaraq həllolma ekzotermik və ya endotermik 
olur.  Ancaq  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  istənilən  həllolma  zamanı  entropiya 
dəyişikliyi  ΔS>0,    Δ  G<0  olur.  Məs.,  NaCl-in  həll  olması  endotermik  prosesdir.   
ΔH>0. Ancaq, bu zaman ΔS>0  (sıfırdan çox böyükdür). Ona görə də  
Δ G=ΔH-TΔS<0 
olur və sistem termodinamiki davamlı olur. 
 
Termodinamiki baxımdan məhlulları 3 yerə bölmək olar: 
1.  İdeal məhlullar 
2.  Sonsuz duru məhlullar 
3.  Qeyri-ideal məhlullar 

 
92 
 
İdeal  məhlullar  əmələ  gələrkən  istilik  effekti  və  həcm  dəyişikliyi  müşahidə 
olunmur. Yəni,  
V=V
1
+V
2
   olur. 
 
Məhlulların kolliqativ xassələri 
 
Məhlulların bəzi xassələri məhlulda həll olan hissəciklərin ölçülərindən asılı 
olmayıb,  məhlulların  vahid  həcmində  olan  hissəciklərin  sayından  asılıdır. 
Məhlulların  bu  xassələrinə  kolliqativ  xassələr  deyilir.  Kolliqativ  xassələrə  misal 
olaraq  məhlul  üzərində  həlledicinin  doymuş  buxar  təzyiqinin  azalmasını,  osmos 
təzyiqini, 
məhlulların 
donma 
temperaturlarının 
azalmasını, 
qaynama 
temperaturlarının artmasını göstərmək olar. 
 
Osmos  təzyiqinin  mahiyyətini  başa  düşmək  üçün  osmos  təzyiqini  ölçmək 
üçün  istifadə  edilən  osmometrin  quruluşuna  baxaq.  1  qabında  təmiz  həlledici,  2 
qabında  məhlul  yerləşir.  İlkin  halda  məhlulun  və  həlledicinin  səviyyələri  eynidir. 
Bildiyimiz kimi, diffuziya maddələrin mühüm fiziki xassəsidir.  
2 qabının aşağısı yarımkeçirici membranla örtülmüşdür. 
 
                                
 
 
 
Bu  membran  həlledici  molekullarını  keçirir,  həll  olan  maddə  molekullarını 
keçirmir.  1  qabında  həlledicinin  (suyun)  qatılığı  2  qabındakına  nisbətən  böyük 
olduğundan vahid zamanda 1 qabından 2 qabına diffuz edən su molekullarının sayı 
2  qabından  1  qabına  diffuz  edən  su  molekullarının  sayından  çox  olacaqdır. 
Nəticədə  2  qabında  mayenin  hündürlüyü  artacaqdır.  Hidrostatik  təzyiqin  təsiri 
nəticəsində  2  qabından  1  qabına  keçən  su  molekullarının    sayı  artacaqdır. 
Hidrostatik  təzyiqin  müəyyən  qiymətində  1  qabından  2  qabına  və  2  qabından  1 
qabına  vahid  zamanda  keçən  su  molekullarının  sayı  bərabər  olacaqdır.  Bu  təzyiq 
müəyyən  h  hündürlüyündə  (şəkildə  verilib)  yaranacaqdır.  Hidrostatik  təzyiqin  bu 
qimətinə  osmos  təzyiqi  deyilir.  Vant-Hoff  müəyyən  etmişdir  ki,  duru  məhlullar 
üçün  osmos  təzyiqi  həll  olan  maddə  qaz  halında  olub  məhlulun  həcmini  tutarkən 
yaratdığı təzyiqə bərabərdir: 
pV=nRT 

 
93 
 
p=
V
n
 RT=cRT 
 
Məhlulun ideal olması üçün  məhlulu əmələgətirən A və B maddələrinin öz 
hissəcikləri, A və B hissəcikləri arasındakı qarşılıqlı təsir enerjisi eyni olsun. 
F
A-A
=F
B-B
=F
A-B 
İdeal  məhlullar  Raul  qanununa  tabe  olurlar.  Həm  həll  olan  maddə,  həm  də 
həlledici  Raul  qanununa  tabedir.  Bu  qanuna  görə  verilmiş  maddənin  məhlul 
üzərindəki  doymuş  buxar  təzyiqi  onun  məhluldakı  mol  payı  ilə  təmiz  halda 
doymuş buxar təzyiqinin hasilinə bərabərdir. 
P
i
=x
i
P
i
0
 
P
i
  –  məhlul  üzərində  i  maddəsinin  doymuş  buxar  təzyiqi;  P
i
0
–  təmiz  i 
maddəsi  üzərində  doymuş  buxar  təzyiqi;  x
i
-  məhlulda  i  maddəsinə  mol 
payıdır.(Verilmiş  maddə  ilə  tarazlıqda  olan  buxarın  yaratıdığı  təzyiqə  doymuş 
buxar təzyiqi deyilir). 
P
1
=x
1
P
1
0
 
x
1
=1-x
2 
olduğundan  
P
1
=(1-x
2
) P
1
0
   olar. 
Buradan  
2
0
1
1
0
1
x
P
P
P


 
alınır. Buna görə də Raul qanununu aşağıdakı kimi də ifadə etmək olar: 
Məhlul  üzərində  həlledicinin  doymuş  buxar  təzyiqinin  nisbi  azalması 
həll olan maddənin mol payına bərabərdir. 
Raul  qanunundan  istifadə  edərək  ideal  məhlullar  üçün  doymuş  buxar 
təzyiqinin tərkibdən asılılığını müəyyən etmək olar. 
 
             
 
   
Ümumi təzyiq aşağıdakı tənliklə ifadə olunur. 
P=P
1
 + P
2
=(1-x
2
) P
1
0
 +  P
2
0
 x
2
= P
1
0
+( P
2
0
-P
1
0
)x
2 

 
94 
 
Sonuncu  tənlikdən  göründüyü  kimi,  ümumi  təzyiq  tərkibin  xətti  funksiyası 
olacaq.  (Şəkildə  ideal  məhlullar  üçün  doymuş  buxar  təzyiqinin  tərkibdən  asılılığı 
göstərilmişdir). 
Sonsuz duru məhlullarda həlledici Raul qanununa tabe olur, həll olan maddə 
Raul  qanununa  tabe  olmur,  Henri  qanununa  tabe  olur.  Bu  qanuna  görə  həll  olan 
maddənin  məhlul  üzərindəki  doymuş  buxar  təzyiqi  onun  məhluldakı  mol  payı  ilə 
düz mütənasibdir. 
                                    P
2
=k∙ x
2
 
k

 P
2
0
 
 
Qeyri-ideal məhlullar ideal məhlullardan 2 cür kənara çıxırlar. 
 
a) Müsbət kənaraçıxma 
 
b)Mənfi kənaraçıxma 
 
Müsbət kənaraçıxma zamanı məhlullar əmələ gəldikdə ΔH>0  ΔV>0 . Bu, o 
zaman baş verir ki, A və B hissəcikləri arasındakı  qarşılıqlı təsir A-nın və B-nin öz 
hissəcikləri arasındakı  qarşılıqlı təsirdən kiçik olsun (zəif olsun). 
F
A-A
> F
A-B
 < F
B-B
 
 
Nəticədə  məhlullar  üzərində doymuş buxar təzyiqi  ideal  məhlullara  nəzərən 
daha  böyük  qiymətə  malik  olur  və  təzyiqin  tərkibdən  asılılıq  diaqramlarında 
qabarıq əyrilər müşahidə olunur: 
                            
 
 
 
Mənfi  kənaraçıxma  zamanı  ΔH<0    ΔV<0  olur.  Bu,  o  halda  mümkündür  ki, 
aşağıdakı ifadə ödənilsin. 
   F
A-A
< F
A-B
 > F
B-B 
 
Bu  halda  təzyiqin  tərkibdən  asılılıq  diaqramında  çökük  əyrilər  müşahidə 
olunur. 
 

 
95 
 
                       
 
 
  Osmos təzyiqi adətən π ilə işarə olunur. c- molyar qatılıqdır.                      
π= cRT 
Osmos  təzyiqi  canlı  orqanizmlərdə  böyük  əhəmiyyətə  malikdir.  Canlı 
orqanizmlərdə  toxumaların  quruluşu,  bitkilərdə  turqor  hadisəsi,  bitkilərin 
gövdələrinin,  yarpaqlarının  quruluşu  osmos  təzyiqi  ilə  əlaqədardır.  Bitkilərdə 
osmos  təzyiqinin  qiyməti  2-50  atmosfer,  bəzi  səhra  bitkilərində  100  atm-ə  qədər 
olur.  İnsanda  qanda  osmos  təzyiqinin  qiyməti  7,5-8,1  atm.  olur.  İnsanda  osmos 
təzyiqini böyrəklər tənzim edir. İnsanın turş və ya duzlu  yemək  yeyəndə susuzluq 
hissinin yaranması osmos təzyiqinin nəticəsidir. 
Bilirik  ki,  hər  bir  hüceyrə  qılafla  örtülmüşdür.  Qılaf  yarımkeçirici  xassəyə 
malikdir. Əgər hüceyrəni qatılığı hüceyrə şirəsinin qatılığına bərabər olan  məhlula 
salsaq,  onda  hüceyrənin  quruluşunda  dəyişiklik  baş  verməyəcəkdir.  Bu  cür 
məhlullara  izotonik  məhlullar  deyilir.  Əgər  hüceyrəni  molyar  qatılığı  hüceyrə 
şirəsinin  qatılığından  böyük  olan  məhlula  salsaq,  su  molekullarının  hücyerədən 
məhlula  keçidi  daha  yüksək  olacaqdır.  Nəticədə  hücyerə  büzüşəcəkdir,  plazmoliz 
baş  verəcəkdir.  Əgər  hüceyrəni  qatılığı  hüceyrə  şirəsinin  qatılığından  az  olan 
məhlula salsaq, məhluldan hüceyrəyə keçən su molekullarının sayı çox olduğundan 
hüceyrə  şişəcəkdir.  Bəzi  hallarda  hüceyrə  partlaya  bilər.  Bu  osmos  şoku  adlanır. 
Bu  cür  məhlullar  hipotonik  məhlullar  adlanır.  Qatılığı  hüceyrə  şirəsinin 
qatlığından böyük olan məhlullar hipertonik məhlullar adlanır. 
Orqanizmdə  osmos  təzyiqinin  qiymtəini  dəyişməmək  üçün  venaya  tibbi 
preparatlar izotonik məhlullar halında daxil edilir. 
Kolliqativ  xassələrə  digər  misallar  məhlulun  donma  temperaturunun 
azalması və qaynama temperaturunun artmasıdır. 
OC  əyrisi  təmiz  maye  həlledici  üzərində,  OA  əyrisi  təmiz  bərk  həlledici 
üzərində  doymuş  buxar  təzyiqinin  temperaturdan  asılılığını  göstərir, 
B
B 
  və 
A
A 
 
əyriləri məhlul üzərində doymuş buxar təzyiqinin temperaturdan asılılığını göstərir. 
 

 
96 
 
 
 
Bildiyimiz  kimi  məhlul  üzərindəki    doymuş  buxar  təzyiqi  təmiz  həlledici 
üzərindəki doymuş buxar təzyiqindən kiçik olur. Ona görə də  
B
B 
,
A
A 
 əyriləri OC 
əyrisindən aşağıda yerləşirlər. 
Maddənin  donması  o  temperaturda  baş  verir  ki,  maye  maddə  üzərindəki 
doymuş  buxar  təzyiqi  bərk  maddə  üzərindəki  doymuş  buxar  təzyiqinə  bərabər 
olsun. 
(1)  məhlulunun  donması  (C
1
)  B  nöqtəsində,  (2)  məhlulunun  donması  A 
nöqtəsində  baş  verəcəkdir.  Onların  donma  temperaturu  uyğun  olaraq  T
d
I
  və  T
d
II
 
olacaqdır.  OKB  və  OLA  üçbucaqlarının  oxşarlığına  əsasən  deyə  bilərik  ki, 
məhlulların  donma  temperaturlarının  aşağı  düşməsi  onlar  üzərində  həlledicinin 
doymuş  buxar  təzyiqinin  azalması  ilə  düz  mütənasibdir.  Məhlul  üzərində 
həlledicinin doymuş buxar təzyiqinin azalması məhlulun qatılığı ilə düz mütənasib 
olduğundan donma temperaturunun azalması qatılıqla düz mütənasib olur. 
ΔT
d
=K ∙ m 
K-krioskopik sabit və ya donma temperaturunun molyar azalması adlanır. K-
nın  qiyməti  həll  olan  maddənin  növündən  asılı  olmayıb,  yalnız  həlledicinin 
növündən asılıdır. 
l
RT
K
d
o
1000
2
,

 
l
-həlledicinin  xüsusi  kristallaşma  istiliyidir.  m-  molyal  qatılıqdır.  Molyal 
qatılıq 1 kq. həlledicidə həll olan maddə mollarının sayına deyilir. 
1
2
2
1000
m
M
m
m


 
m
2 
və  m
1 
həll  olan  maddə  və  həlledicinin  kütləsidir, M
2
-həll olan  maddənin 
molyar kütləsidir. 
Bildiyimiz kimi,  hər bir  maye onun  üzərindəki doymuş buxar təzyiqi  xarici 
təzyiqə  bərabər  olduğu  temperaturda  qaynayır.  Adi  halda  xarici  təzyiq    1  atm. 
olduğundan  təmiz  həlledici  və  məhlulların  qaynaması  T
0,q
,  T
q
I
,  T
q
II
 

 
97 
 
temperaturlarında  baş  verəcəkdir.  Göründüyü  kimi,  məhlulların  qaynaması 
həllediciyə  nəzərən  daha  yüksək  temperaturda  baş  verəcəkdir.  CMB
I
  və  CFA
I
  
üçbucaqlarının oxşarlığına əsasən deyə bilərik ki, qanama temperaturunun artması 
doymuş  buxar  təzyiqinin  azalması  və  buna  görə  də  məhlulun  qatılığı  ilə  düz 
mütənasibdir. 
ΔT
qay
=E ∙ m 
E-  Ebulioskopik  sabit  və  ya  qaynama  temperaturunun  molyar  artması 
adlanır.  E-nin  qiyməti  həll  olan  maddənin  növündən  asılı  olmayıb,  yalnız 
həlledicinin növündən asılıdır. 



1000
2
,q
o
RT
E
 

-xüsusi qaynama istiliydir,  
m-molyal qatılıqdır. 
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  məhlulların  kolliqativ  xassələri  yuxarıda 
göstərildiyi  kimi  miqdari  ifadə  edildikdə  göstərilən  tənliklər  qeyri-elektrolit 
məhlulları  üçün  ödənilir.  Elektrolit  məhlulları  üçün  təcrübi  müşahidə  olunan 
qiymətlər  hesablanmış  qiymətlərdən  böyük  olur.  Həm  qeyri-elektrolit,  həm  də 
elektrolit  məhlulları  üçün  tənliyin  formasını  eyni  saxlamaq  üçün  Vant-Hoff 
elektrolit  məhlulları  üçün  tənliklərə  izotonik  əmsal  i-nin  daxil  edilməsini  təklif 
etmişdir.  Elektrolit  məhlullar  üçün  yuxarıda  göstərdyimiz  tənliklər aşağıdakı kimi 
yazılır: 
                                        π= 
i
cRT 
ΔT
d
=
i
Km                   
i
>1 
                         ΔT
q
=
i
Em 
                             
i
=1+


1



 

-  elektrolitin  dissosiasiya  dərəcəsi, 

-  elektrolitin  dissosiasiya  etdiyi 
ionların sayıdır. 

>1, 

>0  olduğuna  görə,  həmişə   
i
>1  olur.  Yəni,  eyni  molyar  qatılıqlı 
elektrolit  məhlul  üçün  müşahidə  etdiyimiz  qiymətlər  (təcrübədə)  qeyri-elektrolit 
məhlullar  üçün  müşahidə  etdiyimiz  qiymətlərdən  böyük  olur. 
i
-nin  fiziki  mənası 
elektrolitik  dissosiasiya  nəticəsində  hissəciklərin  sayının  neçə  dəfə  artdığını 
göstərir.  
 
Kimyəvi kinetika 
 
Fiziki kimyanın kimyəvi reaksiyaların sürətini və reaksiya sürətinə müxtəlif 
amillərin təsirini öyrənən bölməsinə kimyəvi kinetika deyilir. 
 
Reaksiya  sürəti  reaksiyada  iştirak  edən  maddələrin  təbiəti,  temperatur, 
təzyiq,  qatılıq,  katalizator  və  s.-dən  asılıdır.  Vahid  zamanda  vahid  həcmdə 
reaksiyaya daxil olan maddə  mollarının sayına reaksiyanın sürəti deyilir: 

 
98 
 
dt
dn
V
1



 
 

-reaksiya sürəti; 
 
V- həcm; 
n- mollar sayı; 
t- zaman. 
Əgər reaksiya qabının həcmi sabitdirsə. Onda  
dt
dC



 
olur.  C-  molyar  qatılıqdır.  Reaksiya  sürətini  başlanğıc  maddələrin  qatılıqları  ilə 
ifadə  etdikdə  tənlikdə  mənfi,  məhsulların  qatılığı  ilə  ifadə  etdikdə  müsbət  işarəsi 
yazılır. 
4
4
3
3
2
2
1
1
A
A
A
A







 
reaksiyası üçün kütlələrin təsiri qanununa görə  
2
2
1
1
n
A
n
A
C
kC


                                 (1) 
olar.  
k-  reaksiyanın  sürət  sabitidir.  k-nın  fiziki  mənasını  müəyyən  etmək  üçün 
1
2
1


A
A
C
C
 halına baxaq. Bu halda 
k


 olur. 
Yəni,  reaksiyanın  sürət  sabiti  reaksiyada  iştirak  edən  maddələrin  qatılıqları 
vahidə bərabər olduqda reaksiyanın sürətinə bərabərdir. Qeyd edək ki, sürət sabiti 
maddənin  təbiətindən  asılı  olub,  qatılıqdan  asılı  deyil.  Ona  görə  də  müxtəlif 
reaksiyaların sürətini k-nın qiymətinə görə müqayisə edirlər. 
Reaksiyalar  molekulyarlığa  və  tərtibə  görə  təsnif  olunurlar.  Reaksiyanın 
molekulyarlığı  reaksiyanın  elementar  aktında  iştirak  edən  molekulların  sayını 
göstərir.  Reaksiyalar  mono-,  bi-,  trimolekulyar  olurlar.  Uyğun  olaraq  elementar 
aktlarda  1,2,3  molekul  iştirak  edir.  Qeyd  edək  ki,  trimolekulyar  reaksiyalar  sayca 
azdır. 
Reaksiyanın  tərtibi  reaksiya  sürətinin  qatılıqdan  asılılığına  görə,  yəni 
 
c
f


  asılılığına  görə  müəyyənləşir.  Maddələrə  görə  və  reaksiya  tərtibi 
fərqləndirilir.  Reaksiyanın  tərtibi  maddələrə  görə  tərtiblərin  cəminə  bərabərdir. 
Reaksiyanın  maddəyə  görə  tərtibi 
 
c
f


  asılılığında  maddənin  qatılığının 
üstündəki kəmiyyətə deyilir. Məsələn (1) tənliyinə görə reaksiyanın A
1
 maddəsinə 
görə tərtibi n
1
, A
2
 maddəsinə görə tərtibi n
2
-dir. Reaksiyanın tərtibi  
n= n
1
 + n
2 
Qeyd etmək lazımdır ki, əksər hallarda reaksiyanın tərtibi və molekulyarlığı 
bir-birindən fərqlənir. Tərtib və molekulyarlıq o hallarda eyni olur ki, reaksiya bir 
mərhələdə getsin. Yəni sadə reaksiya olsun. Reaksiya bir neçə mərhələdə getdikdə 
tərtib və molekulyarlıq fərqlənir. Məs.,  

 
99 
 
H
2
+J
2
→2HJ 
reaksiyası 2 tərtiblidir. 
H
2
+Br
2
→2HBr
 
reaksiyası  H
2
-ə  görə  1  tərtibli,  Br
2
-a  görə  kəsr  tərtibli,  HBr-a  görə  mənfi 
tərtiblidir.  Bu  reaksiya  5  mərhələdə  gedir.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  reaksiya  bir 
neçə  mərhələdə  baş  verirsə,  reaksiyanın  sürəti  ən  yavaş  mərhələnin  sürəti  ilə 
müəyyənləşir. 
Dönməyən 1 tərtibli  reaksiyaların kinetikasına baxaq. Bunlara misal olaraq 
2N
2
O
5
→2NO
2
+O
2
 
CH
3
CO CH
3
 →CO+C
2
H
6 
reaksiyalarını göstərmək olar. Bir tərtibli reaksiyalar ümumi halda  
kc
dt
dc


 
tənliyinə tabe olurlar. Dəyişənləri qruplaşdıraq: 
kdt
c
dc


 
Tənliyi inteqrallayaq: 
const
kt
c


 ln
 
İnteqral  sabitinin  qiymətini  tapmaq  üçün  ilkin  şərti  nəzərə  alaq.  İlkin  halda 
t=0 olduqda 
0
c
c 
 olur. (
0
c
- maddələrin ilkin qatılığıdır). Onda  
0
ln c
const


 
 olacaq. Bunu yuxarıdakı tənlikdə nəzərə alaq:  
     
c
c
c
c
kt
0
0
ln
ln
ln



                (2) 
c
c
t
k
0
ln
1

 
Sonuncu  ifadədən  göründüyü  kimi,  birtərtibli  reaksiyaların  sürət  sabitnin  vahidi 
zaman
-1
-dir:  san
-1
      [t
-1
]  .    (2)  tənliyinə  görə 
c
ln
  və  t  arasındakı  asılılıq  xəttidir. 
Asılılığın qrafiki şəkildəki kimidir. Düz xəttin ordinat oxundan kəsdiyi parça 
0
ln c
-
dir. Düz  xəttin  meyl bucağının tangensi  tg=-k. Yəni, 
)
(
ln
t
f
c 
 asılılığına əsasən 
ilkin qatılığı və reaksiyanın surət sabitini müəyyən etmək olar. 

 
100 
 
                           
 
Verilmiş  maddələrin  yarısının  reaksiyaya  daxil  olması  üçün  tələb  olunan 
zamana yarımparçalanma dövrü deyilir və 
2
1
t
 ilə işarə olunur. (2) tənliyinə görə  
c
c
k
t
0
ln
1

 
Buradan  
2
ln
1
2
ln
1
0
0
2
1
k
c
c
k
t


 
 
Göründüyü 
kimi, 
birtərtibli 
reaksiyalarda 
yarımparçalanma 
dövrü 
maddələrin ilkin qatılığından asılı deyil. 
 
İki  tərtibli  dönməyən  reaksiyaların  kinetikasına  baxaq.  Misal  olaraq  efirin 
sabunlaşmasını göstərmək olar.
 
CH
3
COO C
2
H
5 
+NaOH → CH
3
COONa+C
2
H
5
OH 
Bu zaman 2 hal mümkündür: 
a) maddələrin ilkin qatılıqları bərabərdir. 
c
1
=c
2
 
            
b) maddələrin ilkin qatılıqları fərqlənir. 
c
1

c
2 
 
Birinci  halda 
2
2
1
kc
c
kc
dt
dc



  olur.  Çünki  c
1
=c
2
=c    Tənliyi  aşağıdakı  kimi 
yazıb, inteqrallayaq: 
 
kdt
c
dc


2
 
const
kt
c


1
 
 
İlkin şərtə görə  t=0 anında 
0
c
c 
olacaq. Onda 
0
1
c
const 
 və  
                                           
0
1
1
c
c
kt


                        (3) 
alınar və ya  

 
101 
 
 
c
c
c
c
t
k
0
0
1


 
olar. 
Sonuncu tənlikdən göründüyü kimi, sürət sabitinin vahidi  
san
mol 
1
  olacaq.  (3)  tənliyindən  görünür  ki,   
c
1
  və  t  arasındakı  asılılıq  xəttidir. 
Həmin asılılığın qrafiki aşağıdakı kimidir. 
 
 
                              
 
(3) tənliyindən yarımparçalanma dövrünü müəyyən edək: 
0
0
0
0
0
2
1
1
2
2
1
kc
c
c
c
c
k
t




 
 
Göründüyü  kimi,  iki  tərtibli  reaksiyalarda  yarımparçalanma  müddəti 
maddələrin başlanğıc qatılıqları ilə tərs mütənasibdir. Yəni, başlanğıc qatılıq böyük 
olduqca, yarımparçalanma müddəti kiçik olur. 
 
İkinci  hal.  İki  tərtibli  reaksiyalarda  1  və  2  maddələrinin  başlanğıc  qatılıqları  eyni 
olmazsa, onda sürət sabiti üçün aşağıdakı ifadə alınır. 


2
0
1
0
0
0
1
2
2
1
ln
1
c
c
c
c
c
c
t
k




 
 
Burada 
1
0
c
  və 
2
0
c
- 1 və 2 maddələrinin başlanğıc qatılıqları, 
1
c
  və 
2
c
 - 1 və 
2 maddələrinin verilmiş zaman anındakı qatılığıdır. 
 
Üç tərtibli reaksiyaların kinetik tənliyi 
3
3
2
1
kc
c
c
kc
dt
dc



                   
c
c
c
c



3
2
1
 
 
Tənliyi qruplaşdırıb, inteqrallayaq 
kdt
c
dc


3
 
2
0
2
0
2
1
;
;
0
;
2
1
c
const
c
c
t
const
kt
c





 

 
102 
 










2
2
0
1
1
2
1
c
c
kt
 
Buradan     










2
2
0
1
1
2
1
c
c
t
k
 
 
2
2
mol
san
l
k


 
2
2
0
2
0
2
1
0
1
2
3
1
4
2
1
c
k
c
c
k
t











 
 
Göründüyü  kimi,  3  tərtibli  reaksiyalar  üçün  yarımparçalanma  müddəti 
maddələrin başlanğıc qatılıqlarının kvaratıyla tərs mütənasibdir.