D. R. Abdikarimova, G. M. Bekimbetova

Turli xil subyektlar tomonidan biznesni baholash  
maqsadining klassifikatsiyasi
1
T/r
Baholash 
subyekti
Baholash maqsadlari
1. Korxonada 
yuridik shaxs 
sifatida
1. Iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlash;
2. Korxonaning rivojlanish loyihalarini ishlab 
chiqish;
3. Aksiyalar chiqarish;
4. Menejment samaradorligini baholash.
1
 Кузнецов С. Оценка бизнеса. Аудит и налогообложение. – M., 2002. 
№ 6. С. 25.

---

90
2.  Mulk egasi
1. Mulkni tasarruf qilish variantini tanlash;
2. Restrukturizatsiya paytida jamlovchi va 
ajratuvchi balanslarni tuzish;
3. Korxona yoki uning ulushining oldi-sotdi 
narxini asoslash.
3. Kredit berish 
muassasalari
1. Qarz oluvchining moliyaviy yaroqliligini 
aniqlash;
2. Garov evaziga berilayotgan ssuda miqdorini 
belgilash.
4. Sug‘urtalash 
korxonalari
1. Sug‘urta badali miqdorini o‘rnatish;
2. Sug‘urta to‘lovlari summasini aniqlash.
5. Fond birjalari
1. Konyunktur xarakteristikalarini hisoblash;
2. Qimmatli qog‘ozlar kotirovkasi asoslan-
ganligini tekshirish.
6. Investorlar
1.  Investitsion mablag‘larning maqsadga muvo-
fiqligini tekshirish;
2. Korxonani investitsion loyihaga kiritish 
maqsadida uni sotib olishning joiz narxini 
aniqlash.
7. Davlat organlari
1. Korxonani xususiylashtirishga tayyorlash;
2. Har xil turdagi soliqlar uchun soliqqa 
tortiladigan bazani aniqlash;
3. 
Bankrotlik jarayoni orqali majburiy 
tugatilishdan tushumni o‘rnatish;
4. Sud maqsadlari uchun baholash.
4.2-jadvalda  biznesni  baholash  maqsadlarining  taxminiy  tasnifi 
keltirilgan. Ayni vaziyatda baholash maqsadidan kelib chiqqan 
holda bir xil vaqtda baholangan bir xil obyekt har xil qiymatga 
ega bo‘lishi mumkin, chunki qiymat har xil uslublar va har xil 
subyektlar tomonidan aniqlanadi.
Biznesni baholashda ishlatilishi mumkin bo‘lgan barcha 
ma’lumotlarni to‘rt guruh bo‘yicha tasniflash maqsadga muvofiqdir.

---

91
Birinchi guruh biznesdan bo‘lgan moliyaviy manfaatlarni 
ta’riflaydi. Ularga quyidagilar taalluqli bo‘lishi mumkin:
– operatsiyalar yoki investitsiyalardan foyda yoki pul tushumlari;
– aktivlarni sotish yoki garovga qo‘yish;
– biznesni sotish.
Moliyaviy manfaatlar manbaalari cheklangan. Qoidaga ko‘ra, 
tahlil uchun ularni to‘lig‘icha aniqlash aytarli qiyin emas. Biroq, 
manfaatlarning noto‘g‘ri aniqlangan to‘plami baholashning 
ishonchliligini jiddiy ravishda susaytirishi mumkinligini nazarda 
tutish lozim.
Ikkinchi guruh muayyan retrospektiv davrda va muayyan 
istiqbolga (1–3 yilga) biznesning moliyaviy ko‘rsatkichlarini 
ifodalaydi: 
–  foyda-baholashda sof foyda ishlatiladi, biroq ko‘pincha foydani 
emas,  balki  pul  oqimini  ishlatish  maqsadga  muvofiqroq.  Biznes 
egasining ixtiyoriga tushadigan pul oqimi sof foyda, asosiy fondlar 
va nomodiy aktivlarning balans qiymati bo‘yicha hisoblangan 
amortizatsion chegirmalardan tashkil topadi. Pul oqimining aniq 
tarkibi va hisoblash usuli keyinroq ko‘rib chiqiladi. Ta’kidlash 
joizki,  pul  oqimi  serxarajat  sohalarda  va  inflatsiya  darajasi  yuqori 
bo‘lganda qo‘llanishi afzalroq. Pul oqimi sof foydaga nisbatan 
barqarordir va aynan shuning uchun uning qo‘llanishi maqsadga 
muvofiq;
– dividendlar yoki ularni to‘lash qobiliyati. Biznesni baholashning 
zamonaviy nazariya va amaliyoti dividendlarga kompaniyaning 
daromadliligiga nisbatan kam e’tibor beradi. Biroq, agar investor 
biznesda nazorati yo‘q aksiyalar paketini sotib olsa, dividendlarning 
u tomonidan qaror qabul qilinishiga ta’siri katta;
– aktivlar – biznesni baholashda aktivlarning o‘rnini to‘g‘ri 
tushunish kerak. Biznesni bir qismiga egalik qilish aktivlarning 
mutanosib qismiga egalik qilish huquqini bermaydi, faqat 
daromadlarning bir qismini olish huquqini beradi, xolos. Amaldagi 
korxona uchun aktivlar tavakkalchilik darajasi orqali daromadlilikka 

---

92
ta’sir qiladi. Tugatilayotgan korxona uchun aktivlar – daromadning 
asosiy manbasi.
Uchinchi guruh – biznesning nomoliyaviy ko‘rsatkichlari, shu 
jumladan:
• biznesning umumiy hajmidagi kelishuvlar ulushi. Bu vaziyatda 
kichik variantdagi kelishuvlarni ajratish lozim: nazorat paketli 
va nazoratsiz paketli (minoritar ulush) kelishuvlar. Muayyan 
korxonada nazorat paketini xarid qilish uni boshqarish huquqini 
beradi. Ya’ni nazorat paketi egasi minoritar paket egasiga nisbatan 
qo‘shimcha moliyaviy foydalar oladi. Demak, nazorat paketidagi 
bitta aksiya minoritar paketdagi aksiyadan qimmatroq turadi, desa 
ham bo‘ladi;
• biznesning tashkiliy-huquqiy shakli va uning ustav nizomlari. 
Biznesning ushbu xususiyatining ta’siri uning likvidliligi bilan 
bevosita (ochiq AJlar yopiq kompaniyalarga nisbatan doimo 
likvidliroq bo‘lgan) va bilvosita (mulk egasining ustavda o‘rnatilgan 
huquqlarini cheklaydigan) bog‘liq.
Baholovchi tomonidan ishlatiladigan to‘rtinchi guruh axborotlari 
firma  uchun  tashqi  omillarni  tashkil  etadi.  Ulardan  e’tiborlilari 
quyidagilar:
• O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining va tijorat 
banklarining mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy holatini va huku-
matning investitsion siyosatini ta’riflaydigan foiz stavkalari darajasi;
• tavakkalchilik darajasi, shuningdek, sohaviy, mintaqaviy.
Baholash faoliyati aniq bir vaqtda baholanayotgan obyektning 
qiymati yoki mulk egasi ulushi miqdori haqida tushuncha olishdan 
iborat. Binesni baholash maqsadlari va vaziyatlaridan kelib chiqqan 
holda har xil baholanishi mumkin. Shuning uchun baholash 
o‘tkazish uchun qiymat xatosiz aniqlanishi lozim.
Hozirgi kunda quyidagi qiymatlar tasdiqlangan: 
Bozor qiymati. Bozor qiymati – tomonlar barcha zarur 
axborotlarga ega bo‘lib oqilona ish tutgan holda va kelishuv 
qiymatiga hech qanday favqulodda vaziyatlar ta’sir etmagan tarzda 

---

93
mazkur obyekt raqobat sharoitida ochiq bozorda musodara qilinishi 
mumkin bo‘lgan eng ehtimoliy narx, ya’ni qachonki:
• tomonlardan biri baholash obyektini musodara qilishga majbur 
bo‘lmasa, boshqa tomon esa ijro etishga majbur bo‘lmasa;
• tomonlar bitim maqsadlari haqida yetarlicha ma’lumotga ega 
bo‘lishganda va o‘z manfaatlari yo‘lida amal qilishsa;
• baholash obyekti ommaviy oferta shaklida ochiq bozorda 
taqdim etilsa;
• bitim narxi baholash obyekti uchun oqilona mukofotni ifodalasa 
va bitim tuzish uchun bitimdagi ishtirokchi tomonlarga nisbatan 
biror-bir tomondan majburlash bo‘lmasa;
• baholash obyekti uchun to‘lov pul shaklida ifodalansa.
Qiymatning ushbu turi davlat va mahalliy soliqlar bilan bog‘liq 
bo‘lgan barcha masalalarni hal qilishda qo‘llaniladi. Korxona yoki 
uning aktivlarining qismini olib sotish maqsadlari uchun aynan  
bozor qiymati aniqlanadi. Bozor qiymati obyektiv hisoblanib, 
ko‘chmas mulk bozorining alohida ishtirokchilari xohishidan 
mustaqil va ushbu bozorda yuzaga kelgan real iqtisodiy sharoitlarni 
aks etadi.