Fiziologiya, genetika va biokimyo kafedrasi

Vegetativ asab tizimi 

 

Vegetativ  nerv  tizimining  tuzilishi.    Vegetativ  asab  tizimi,  markaziy  asab 

tizimining  bir  qismi  bo’lib,  uning  boshqa  har  bir  qismi  singari,  bosh  miya  katta 

yarim sharlari po’stlog’ining ta’siri ostida turadi. Qon aylanish, nafas olish, ayiruv, 

ko’payish  organlarining  faoliyati,  shuningdek  modda  almashinuvi  vegetativ  nerv 

tizimi  orqali idora  etiladi. Ammo  vegetativ  asab tizimining  roli  yuqorida  aytilgan 

funksiyalar bilangina cheklanib qolmaydi, chunki bu tizim skelet muskullarida va 

sezgi organlarida ro’y beruvchi jarayonlarga ham ta’sir etadi. 

Vegetativ  asab  tizimi  o’zining  tuzilishi  va  xossalariga  ko’ra  somatik  asab 

tizimidan farq qiladi. Ma’lumki, somatik nerv tizimi ko’ndalang targ’il muskullarni 

innervatsiya  qiladi  va  gavdamizning  sezuvchanligini  ta’minlaydi.  Vegetativ  nerv 

tizimi  parasimpatik  va  simpatik  nerv  tizimiga  bo’linadi.  Somatik  nerv  tizimining 

nerv  tolalari  orqa  miyaning  har  bir  segmentidan  boshlansa,  vegetativ  nerv  tizimi 

bunga  qarama-qarshi  o’laroq,  markaziy  asab  tizimining  har  xil  bo’limlaridan 

tutam-tutam bo’lib chiqadi. 

Vegetativ  asab  tizimi  o’rta  miyadan,  uzunchoq  miyadan,  orqa  miyaning 

ko’krak-bel qismidan va dumg’aza qismidan boshlanadi. 

Markaziy asab tizimida o’rta miya bilan uzunchoq miyadan va orqa miyaning 

dumg’aza  bo’limidan  boshlanuvchi  tolalar  parasimpatik  asdab  tizimini  hosil 

qiladi.  Vegetativ  nerv  tizimining  orqa  miyaning  ko’krak-bel  bo’limidan 

boshlanadigan qismi esa, simpatik asab tizimi deb ataladi.  

Vegetativ  asab  tizimining  tuzilishidagi  ikkinchi  xususiyat  shundan  iboratki, 

asab tolalari markaziy asab tizimidan chiqqandan keyin o’zi inasabatsiya qiladigan 

organga  yetib  bormasdan  turib  tugaydi.  Ammo,  ular  shu  yerda  boshqa  asab 

hujayrasi  bilan  bog’lanadi,  bu  hujayraning  o’sig’i  esa,    organga  boradi.  Shunday 

qilib,  vegetativ  asab  tizimining  tolalari  bosh  miya  bilan  orqa  miyadan  chiqqach, 

o’zi inasabatsiya qiladigan organga bora turib, yo’lda bir marta uziladi. 

Demak,  vegetativ  asablar  uzluksiz  boradigan  somatik  asablardan  farq  qilib, 

ikki neyrondan tarkib topadi, bu neyronlarning orasida esa cinaps bo’ladi. 

Vegetativ  asablarning  uzilgan  joyida  hujayralarning  kattagina  to’plami  bor. 

Vegetativ  asab  tizimining  tugunlari  yoki  gangliyalari  shunday  to’plamlardan 

iborat. 

Markaziy  asab  tizimidan  chiqib,  gangliyalarda  tugaydigan  asab  tolalari 

preganglionar tolalar deb ataladi. Gangliyadan boshlanib, muayyan organga yetib 

boradigan tolalar esa postganganlionar tolalar deb ataladi. 

Asab  tolasining  o’z  yo’lida  uzilishligi  asab  tolasini  kesib  bajarilgan 

tajribalarda isbot etilgan. Bu usul shunga asoslanganki, asab tolasi qirqib qo’yilsa, 

asab  hujayrasining  tanasidan  ajralib  qolgan  qismi  degeneratsiyaga  uchrab  nobud 

bo’lib  ketadi.  Preganglionar  (tugun  oldidagi)  tola  qirqib  qo’yilganda,  uning 

---

qirqilgan  qismi  degeneratsiyaga  uchraydi,  ammo  bu  degeneratsiya  faqat 

gangliyagacha  tarqalib,  undan  nariga  o’tmaydi.  Postganglionar  (tugundan 

keyindagi)  tola  qirqib  qo’yilganda  esa  uning  organga  boradigan  qismi 

degeneratsiyaga  uchraydi.  Bu  qism  to  oxirgi  tuzilmalarigacha  batamom 

degeneratsiyaga uchrab nobud bo’ladi. 

Shunday  qilib,  asab  tolasini  kesib  qo’yish  usuli  tola  gangliyada  uziladi  va 

gangliyada ikkinchi asab hujayrasi hosil bo’ladi, deb  aytishga asos beradi. 

Vegetativ  asab  tizimining  gangliyalari  markaziy  asab  tizimidan      turli 

masofada  joylashadi.  Gangliyalarning  bir  qismi  umurtqa  pog’onasining  bevosita 

yonida bo’lsa, ikkinchi qismi umurtqa pog’onasidan ancha uzoqda, taxminan organ 

bilan umurtqa pog’onasi o’rtasidagi masofa bilan bir xil masofada turadi; uchinchi 

qismi organlarning bevosita o’zida bo’ladi. 

Simpatik asab tizimining gangliyalari umurtqa pog’onasining yaqinida bo’lib, 

uning  ung  va  chap  tomonida  tizilib  turadi.  Tugunlarning  bir  qismi  birmuncha 

uzoqda bo’ladi. Umurtqalararo tugunlarni simpatik asab tizimining gangliyalariga 

aralashtirib yuborish yaramaydi. Umurtqalararo tugunlarni sezuvchi hujayralarning 

to’plamlariga  hyech  qanday  aloqasi  yo’q,  biz  refleks  yoyini  tekshirganda 

umurtqalararo tugunlar bilan tanishgan edik. 

Parasimpatik  asab  tizimining  gangliyalari  organlarning  ichida  yoki  ularning 

yaqinida joylashadi. 

Vegetativ    asab  tizimi  somatik  asab  tizimidan  yuqorida  aytilgan  tuzilish 

xususiyatlari bilangina emas,boshqa bir qancha fiziologik xossalari bilan ham farq 

qiladi. 

Vegetativ  asab  tizimining  tolalari  simpatik  asab  tolalariga  qaraganda  2-5 

marta ingichkaroq. Somatik asab tolasining diametri 10-14 mkm bo’lsa, vegetativ 

asab tizimi tolalarining diametri 2-7 mkm dir. 

Vegetativ  asab  tizimining  tolalari  somatik  asab  tolalariga  qaraganda  kamroq 

qo’zg’aluvchan  bo’ladi.  Vegetativ  asab  tolasini  qo’zg’amoq  uchun  uni  kuchliroq 

ta’sirlash kerak. 

Vegetativ  asab  tolalaridan  qo’zg’alish  sekinroq  o’tadi.  Reflekter  davri 

uzoqroq bo’ladi.