Fiziologiya, genetika va biokimyo kafedrasi

Nervning tuzilishi. 

 

Asab tizimi neyronlar deb ataluvchi nerv hujayralaridan iborat. Neyron nerv 

hujayrasining tanasi va hujayra o’simtalaridan iborat. Nerv hujayrasining o’siklari 

ikki  xil  bo’ladi:  a)  kalta,  sershox  o’siklar  –  dendritlar  va  b)  juda  uzun  o’sik  – 

akson.  Akson  markaziy  asab  tizimidan  to  ishlovchi  organgacha  boradi.  Nihoyat, 

nervlarning  uchlarida  oxirgi  apparatlar  deb  ataluvchi  maxsus  tuzilmalar  yoki 

retseptorlar  ham  bor.  Oxirgi  apparatlar  nerv  tolasini  muskul,  bez  yoki  boshqa 

organlar  bilan  bog’laydi.  Retseptorlar  markazga  intiluvchi  nervlarning  ta’sirotini 

sezuvchi uchlaridir. 

Kalta  o’siklar  –  dendritlar  ayrim  nerv  hujayralarini  bir-biriga    bog’laydi  va 

markaziy asab tizimidan tashqariga chiqmaydi. 

Juda uzun o’sik, ya’ni akson esa, bosh miyadan yoki orqa miyadan, ishlovchi 

organgacha boradi. Organizmda ko’radigan nervlarimiz qo’zg’alishi markaziy asab 

tizimiga  o’tkazadigan  yoki  markaziy  asab  tizimidan  gavdaning  turli  qismlariga 

o’tkazadigan aksonlardan iborat. 

Nerv  hujayrasining  hamma  o’siklarida  moddalar  mutadil  suratda  almashinib 

turishi uchun bu hujayra butun bo’lishi kerak. Nerv tolasi qirqilib, uning hujayra 

tanasi  bilan  bog’lanishi  uzib  qo’yilsa,hujayra  tanasidan  ajralib  qolgan  tolaning 

faoliyati  buziladi  va  uning  qaysi  qismi  hujayradan  ajralib  qolgan  bo’lsa,  o’sha 

qismi  nobud  bo’ladi.  Tolaning  hujayra  tanasi  bilan  bog’langan  qismida  butunlay 

boshqacha  manzara  ko’riladi.  Tolaning  bu  qismi  yashab,    mutadil  ishlab  turadi., 

undagi modda almashinuvi buzilmaydi. Buning ustiga tolaning hujayra tanasi bilan 

bog’langan qismi o’sib, bir necha vaqtdan keyin muskulga yetib borishi mumkin, 

natijada  nerv  yana  butun  bo’lib  tiklanadi.  Nervning      zararlanishi  tufayli  falaj 

---

bo’lib  qolgan  qo’l-oyoqning  ba’zan  muayyan  vaqtdan  keyin  yana  harakatga 

kelishiga  sabab  shu,  falaj  bo’lib  qolgan  organning  faoliyatini  tiklash  uchun 

ko’pincha  jarrohlar  ham  nerv  tolasining  shu  xususiyatidan  foydalanadilar,  ular 

nervlarni tikib qo’yadilar. 

Periferiyadan  markazga  intiluvchi  nervlar  orqali  keluvchi  qo’zg’alish 

to’lqinlarining  ta’sirida  nerv  hujayrasi  qo’zg’aladi.  Ammo  ko’pgina  nerv 

hujayralari  retseptorlardan  impulslar  kelmaganda  ham  qo’zg’alishi  mumkin. 

Modda almashinuvidagi o’zgarishlar ta’sirida, shuningdek gumoral ta’sirlar tufayli 

bu  hujayralarda  qo’zg’alish  paydo  bo’lishi  mumkin.  Karbonat  kislota  bilan 

qo’zg’aladigan nafas markazining faoliyati, qon haroratining ta’siri bilan o’z ishini 

o’zgartiradigan  issiqlik  markazining  faoliyati  va  shu  kabilar  bunga  misol  bo’la 

oladi.