Fiziologiya, genetika va biokimyo kafedrasi
Yüklə 351,77 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Markaziy asab tizimida qo’zg’alishning to’planishi (summasiya). Markaziy
asab tizimining birinchi marta I.M.Sechenov tomonidan kashf etilgan ikkinchi xususiyati shuki, u o’ziga keluvchi qo’zg’alishlarni to’play oladi. Bu xususiyat shundan iboratki, afferent tolaga pog’ona osti kuchiga teng bo’lgan kuch bilan ta’sirot berilsa markaziy asab tizimi bu ta’sirotga javob bermaydi va refleks yuzaga chiqmaydi. Agar bu ta’sirotlar tezlik bilan ketma-ket berilsa, markaziy asab tizimi qo’zg’alish bilan javob beradi va tegishli refleks yuzaga chiqadi. Pog’ona osti impulslari har biri alohida-alohida borganda qo’zg’alishni keltirib chiqara olmagani holda tezlik bilan ketma-ket kelganida qo’zg’alishni keltirib chiqara olishiga sabab nima? Bu hodisa nerv markazining xossalari bilan izohlanadi. Nerv markazida unga kelgan har bir qo’zg’alish bir qancha o’zgarishlarni keltirib chiqaradi, jumladan nerv markazining qo’zg’aluvchanligini oshiradi. Keyin ta’sirotlar unchalik siyrak bo’lmasa, o’ta qo’zg’aluvchanlik davriga to’g’ri keladi va to’planib, qo’zg’alish to’lqinining kelib chiqishi uchun kifoya qiladigan bo’lib qoladi. Burunning shilliq pardasidagi retseptorlarning unda to’plangan shilimshiq, chang zarralari yoki boshqa moddalar bilan uzoq ta’sirlanishi natijasidagina refleks yo’li bilan kelib chiqadigan aksa urish bunday summasiyaga misol bo’la oladi.
bilan nerv tolasidan farq qiladi. Ma’lumki, nerv tolasi deyarli charchamaydi. Markazga intiluvchi nervning bir qadar uzoq ta’sirlanishi tufayli reflektor akt sekin-asta susayadi, keyinchalik esa, tamomila to’xtaydi. N.Ye.Vvedenskiy markazga intiluvchi nervni ta’sirlab, ta’sirlash boshlanganidan 10-40 sekund keyin reflektor aktning susayganligini va tamomila to’xtab qolganligini ko’rgan. U markazga intiluvchi qo’shni nervni ta’sirlab, refleks paydo bo’lishini kuzatgan. Bu kuzatish xuddi markaziy asab tizimining charchashini ko’rsatadi. Quyidagi tajriba ham charchash hodisasini o’rganishga imkon beradi. Markazga intiluvchi nervni ta’sirlab, refleks yo’qotilsa, so’ngra markazdan qochuvchi nerv ta’sirlansa, muskul qisqarish bilan javob beradi. Bu tajriba charchashning xuddi markaziy asab tizimida boshlanganligidan guvohlik beradi. Markaziy asab tizimi qo’zg’aluvchanligining o’zgarishi. Markaziy asab tizimining yana bir xususiyati shuki, u organizmda ro’y beradigan o’zgarishlarga g’oyatda sezgir bo’ladi. Organizmda biror o’zgarish ro’y berishi bilan markaziy asab tizimining qo’zg’aluvchanligi o’zgaradi. Gazlar almashinuvi va qon aylanishining andak bo’lsada o’zgarishi nerv hujayralarining qo’zg’aluvchanligiga ta’sir etadi. Markaziy asab tizimi kislorodni gavdamizdagi boshqa hamma organlarga qaraganda ko’proq iste’mol qiladi: itning 100 g bosh miyasi bir minutda 10 ml kislorod oladi: xolbuki, shuncha jigar 10 marta, shuncha muskul esa 22 marta kam kislorodni iste’mol qiladi. Kislorod kirishi kamayganda nerv hujayralari qo’zg’aluvchanligini juda tez yo’qotishi, keyinchalik esa butunlay nobud bo’lishi mumkin.
Bosh miyaning faoliyati qon aylanishining mutadil borishiga ham bog’liq. Miyadagi qon aylanishi qisqa vaqt buzilganda ham, miyaning qo’zg’aluvchanligi pasayib va hatto butunlay yo’qolib, odam hushidan ketadi. Asosan miyaga ta’sir etadigan ba’zi zaharlar markaziy asab tizimining qo’zg’aluvchanligini o’zgartiradi. G’oyatda kuchli, ta’sir etadigan zahar strixnindir. Strixnin markaziy asab tizimining qo’zg’aluvchanligini oshiradi. Hayvon organizmiga juda oz strixnin kiritilishi bilanoq u hatto kuchsiz ta’sirotlarga ham shiddat bilan reaksiya ko’rsata boshlaydi. Agar baqaning limfa xaltasiga strixninning kuchsiz eritmasidan bir ozgina quyib, baqa yotgan stol taqillatilsa, u tirishib talvasaga tushadi. Issiq qonli hayvonlarda ham shunday hodisani ko’rish mumkin. Issiq qonli hayvonlar organizmiga ozgina strixnin kiritilsa, shungacha hayvonda reaksiya qo’zg’amagan ta’sirotlar endi hayvonning tirishishiga sabab bo’ladi. Strixnin juda oz miqdorda ba’zan dori-darmon uchun qo’llaniladi. Narkotiklar deb ataladigan zaharlar bosh miyaning katta yarim sharlariga ta’sir etadi. Narkortiklarga xloroform, efir, alkogol va shu kabilar kiradi. Xloroform bilan efir jarrohlik amaliyotida narkoz vujudga keltiruvchi moddalar sifatida keng qo’llaniladi. Bu zaharlar avvaliga nerv
tizimining qo’zg’aluvchanligini oshiradi, so’ngra esa juda pasaytirib yuboradi va chuqur uyquni keltirib chiqaradi. Bu zaharlarning bosh miya katta yarim sharlariga ta’sir etib, uzunchoq miyaga deyarli ta’sir etmasligi muhimdir. Uzunchoq miyaning bu zaharlardan deyarli ta’sirlanmasligi organizm uchun juda katta ahamiyatga egadir. Uzunchoq miyada nafas olish markazi, yurak faoliyatining markazi va boshqa muhim markazlar borki, ularning yaxshi ishlamay qo’yishi organizmni halokatga olib borishi mumkin. Markaziy asab tizimi shikastlanganda uning qo’zg’aluvchanligi o’zgarib ketadi, orqa miya kesib qo’yilsa, kesilgan joydan pastdagi nerv markazlarining faoliyati susayadi. Zararlangan qismdan
pastdagi nerv
markazlarida qo’zg’aluvchanlikning shu tariqa yo’qolishi spinal shok deb ataladi. Bir necha vaqtdan keyin shok o’tib ketadi va orqa miyaning reflektor faoliyati tiklanadi. Turli hayvonlarda shok turlicha muddat bilan davom etadi: hayvon zoologiya silsilasida qancha yuqorida tursa, shok o’shancha kuchliroq va uzoqroq davom etadi. Baqada shok bir necha daqiqada o’tib ketsa, mushuk bilan itlarda necha kun va haftalab davom etadi. Maymunlarda va odamlarda shok ayniqsa og’ir bo’lib, uzoq davom etadi.
Yüklə 351,77 Kb. Dostları ilə paylaş:
|