Fiziologiya, genetika va biokimyo kafedrasi

Markaziy asab tizimining koordinatsiya qiluvchi (uyg‟unlashtiruvchi) roli 

 

Organizmning 

 

xilma-xil 

faoliyati,  o’zgarib  turadigan  va  turli 

kombinatsiyalarida  ko’rinadigan  barcha  reflektor  harakatlar,  odamning    mehnat 

jarayonida  qiladigan  juda  nozik  harakatlari,  faqat  markaziy  asab  tizimining 

koordinatsiya qiluvchi faoliyati tufayligina yuzaga chiqishi mumkin. 

---

Reflektor  yoyni  kuzdan  kechirganimizda  ikki  neyronli  va  uch  neyronli    yoy 

chizmasi bilan tanishdik. Butun organizmda ham  qo’zg’algan nerv hujayrasi qaysi 

neyronga  bog’langan  bo’lsa,  qo’zg’alish  o’sha  neyronga  o’tadi  va  shunday  qilib, 

xuddi  zanjirdan  o’tganidek  muskulga  yetib  boradi  deb  izoxlash  mumkin  bo’ladi. 

Haqiqatda    har  bir    reflektor  akt  markaziy  asab  tizimining  g’oyatda  murakkab  

reaksiyasi  hisoblanadi.  Ayrim  paytda  har  bir  organizmga  ko’p  va  xilma-xil 

ta’sirotlar  kelib  turadi.  Markaziy  asab  tizimining  koordinatsiya  qiluvchi  faoliyati 

shundan  iborat:  organizm  bu  ta’sirotlarga  javoban  shu  xildagi  refleksni  yuzaga 

chiqaradiki, bu refleks muayyan paytda organizmning u yashab turgan sharoit bilan 

bir muvozanatga kelishini ta’minlaydi. Ana shu javob aktida butun organizmdagi 

ayrim  organlar  yoki  organ  tizimlari  bir-biri  bilan  bog’langan  qismlar  sifatida 

baravar yoki ketma-ket birgalashib ishlaydi. 

Organizmning  harakat  qilishdek  uyg’unlashgan  faoliyati  shunga  bog’liqki, 

organizm  bilan  ta’sirotga  javoban  hamma  muskullarini  yoki  qanday  bo’lmasin 

muskullarni  emas,  balki  qat’iyan  ma’lum  muskullar  guruhini  qisqartiradi. 

Organizm shu tariqa harakat qilganda yurak-tomir tizimi, nafas organlari va boshqa 

tizimlarning faoliyati o’zgaradi, modda almashinuvini tezligi ham o’zgaradi. Ana 

shu  jarayonlarning  hammasi  harakat  aktini  yuzaga  chiqarish  uchun  eng  yaxshi 

sharoit tug’diradi. 

Murakkab  ravishda  uyg’unlashgan  harakat  aktining  yuzaga  chiqishida 

po’stloq ostidagi tuzilmalar (orqa miya, uzunchoq miya,  miyacha va shu kabilar) 

gina emas, balki bosh miya po’stlog’i ham qatnashadi. Masalan, mehnat jarayonida 

qilinadigan  harakatlari  yoki  sportchi  qiladigan  harakatlarni  uyg’unlashtirishda  va 

shunga o’xshashlarda bosh miya po’stlog’ining shartli reflektor holati ayniqsa katta 

ahamiyatga egadir. 

Gap  shundaki,  odamdagi  harakatlarning  juda  ko’p  shakllari  shartli  reflektor 

harakatlarning  juda  ko’p  formaning  kichik  bir  gruppasigina  shartsiz  reflektor 

harakatlardan iboratdir. 

Yuqorida  aytilganidek,  organizm  retseptorlarining  ta’sirlanishiga  javoban, 

umuman  xilma-xil  muskullarni  qisqartirmaydi,  balki  qat’iyan  ma’lum  muskullar 

bilan  bog’langan ba’zi  nuqtalari tormozlanib,  boshqa  muskullar  bilan bog’langan 

nuqtalari qo’zg’algan bo’lsa, shunday hodisa ro’y berishi mumkin. 

Markaziy  asab  tizimida  bir-biri  bilan  bog’langan  ikki  jarayon,  ya’ni 

qo’zg’alish va tormozlanish jarayonlari doimo bir-biriga ta’sir etib turadi. 

Bosh miya po’stlog’ining ba’zi nuqtalarida qo’zg’alish jarayoni kelib chiqishi 

bilan  boshqa  nuqtalarida  tormozlanish  jarayoni  kelib  chiqadi,  shuningdek  bosh 

miya po’stlog’ining ba’zi nuqtalarida tormozlanish jarayoni paydo bo’lsa, boshqa 

nuqtalarida qo’zg’alish jarayoni kelib chiqadi. 

Markaziy  asab  tizimida  qo’zg’alish  va  tormozlanish  jarayonlari  uzluksiz 

ravishda  bir-biriga  ta’sir  etib  turadi,  shunga  ko’ra,  g’oyatda  murakkab,  uyg’un 

harakatlar refleks yo’li bilan yuzaga chiqadi. 

Har qanday bo’g’imda ikki guruh muskullari borligi tufayli harakatlana oladi. 

Bu  muskullar  bo’g’imdan  oshib  o’tgan  bo’ladi  va  qisqarganda  harakatni  yuzaga 

chiqaradi.  Bir  juft  muskullar  yordami  bilan  faqat  bukiladigan  va  yoziladigan  eng 

---

oddiy  bo’g’imni  olaylik.  Shu  muskullardan  biri  qisqarib,  bo’g’imni  bukadi, 

ikkinchisi qisqarib yozadi. 

Qo’l-oyoq  bukilganda  bukuvchi  muskul  qisqarib,  ayni  vaqtda  yozuvchi 

muskulni tortib cho’zadi, deb o’ylasa bo’lar edi. Ammo yozuvchi muskulning payi 

suyakdan  ajratib  qo’yilsa,  yozuvchi  muskulning  baribir  bo’shashishi 

tekshirishlarda  ma’lum  bo’ldi.  Bu  tajriba  markaziy  asab  tizimining  turli 

funksiyalarini o’taydigan muskullar (bu misolda bukuvchi va yozuvchi muskullar) 

bilan bog’langan qismlarida  qo’zg’alish jarayoni ham yuz beradi degan taxminni 

tasdiqladi.  Qo’l  va  oyoq  bukilganda    yozuvchi  muskullar  markazida  qo’zg’alish 

kelib  chiqadi,  lekin  shu  bilan  bir  vaqtda  yozuvchi  muskullar  markazida 

tormozlanish  jarayoni  ro’y  beradi.  Bir  qo’l  yoki  oyoqdagi  muskullarning 

markazlari  o’rtasidagina  emas,  qarama-qarshi  ikki  qo’l  oyoqdagi  muskullarning 

markazlari  o’rtasida  ham  muayyan  o’zaro  munosabatlar  borligi  keyingi 

tekshirishlarda to’lig’icha aniqlandi. 

Odam yurganda goh bir oyog’i, goh ikkinchi oyog’i bukiladi: ayni vaqtda bir 

tizza  bukilib,  ikkinchi  tizza  yoziladi.  Muayyan  paytda  chap  tizza  bukilgan,  o’ng 

tizza esa yozilgan deyaylik, shunga ko’ra, chap oyoqning bukuvchi muskullarining 

markazi  qo’zg’alish  holatida  bo’ladi.  Qarama-qarshi  tomonda  teskari  hodisa 

kuzatiladi;  o’ng  oyoqdagi  yozuvchi  muskullarning  markazi  qo’zg’alib,  bukuvchi 

muskullarning markazi tormozlangan bo’ladi. 

Dastlab  N.Ye.Vvedenskiy  kashf  etgan  shunday  bir-biriga  bog’liq  

innervatsiya  barqaror  va  doimiy  bir  narsa  emas.  Bosh  miya  ta’sirida  bu 

munosabatlar  sharoitga  qarab  o’zgarishi  mumkin.  Odam  yoki  hayvon  zarur 

bo’lganda ikkala oyog’ini bir vaqtda bukishi, sakrashi mumkin va hakazo. 

Bosh  miya  shartli  reflekslar  asosida  ishlash  yo’li  bilan  mavjud  nisbatlarni 

o’zgartirib, yangi kombinatsiyalar barpo eta oladi, odamning mehnatda murakkab 

harakatlarni  qilishi  yoki  suzishda,  akrobatik  mashqlarda  va  shu  kabilarda  tegishli 

harakatlarni bajarishi bosh miyaning shu qobiliyatiga bog’liq. 

A.A.Uxtomskiy  dominanta  tamoyilini  kashf  etganligi  munosabati  bilan 

koordinatsiyaga  oid  ba’zi  masalalar  yanada  oydinlashadi.  Muayyan  paytda 

markaziy  asab  tizimida  ustun  turgan  qo’zg’alish  o’chog’ini  A.A.Uxtomskiy 

dominanta  deb  atagan  edi.  Ustun  turuvchi  bunday  qo’zg’alish  o’chog’i  boshqa 

markazlarga  keluvchi  qo’zg’alish  to’lqinlarini  o’ziga  jalb  qilib,  shular  hisobiga 

kuchaya  oladi.  Bu  paytda  boshqa  markazlarda  tormozlanish  jarayoni  boshlanadi. 

Shunga  ko’ra  markaziy  asab  tizimida  ustun  turuvchi  qo’zg’alish  o’chog’i 

bo’lganda  koordinatsion  nisbatlar  o’zgaradi.  Markaziy  asab  tizimiga  keluvchi 

qo’zg’alish  hamisha  o’zi  vujudga  keltiradigan  javob  reaksiyasini  yuzaga 

chiqarmay, dominantaga xos bo’lgan javob reaksiyasini yuzaga chiqaradi. 

Masalan,  hayvonning  ovqat  yutish  harakatlarini  bajarib  turganida  bosh  miya 

po’stlog’idagi  harakatlantiruvchi  zonaning  ayrim  nuqtalari  ta’sirlansa,  tegishli 

muskullar qisqarmay, ovqat yutish harakatlari kuchayadi. 

Hayvonot dunyosi rivojlangan sari bosh miya po’stlog’ining ahamiyati tobora 

oshadi.  Tuban  darajadagi  hayvonlarda,  masalan  baqada  murakkab  harakatlarning 

yuzaga chiqishi uchun faqat orqa miyaning butun bo’lishi kifoya bo’lsa, yuqoriroq 

darajadagi hayvonlarda harakatlar koordinatsiyasining yuzaga chiqishi uchun bosh 

---

miya hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’la boshlaydi. Odamda esa harakatlarni bosh 

miya po’stlog’i idora etadi. 

Odamdagi  harakatlarning  koordinatsiyasida  bosh  miyaning  po’stloq  ostidagi 

bo’limlari,  ya’ni  o’rta  miya,  miyacha  va  shu  kabilar  ham  qatnashadi.  Ammo 

odamda  harakatlar  bosh  miya  po’slog’ining  ta’siri  bilangina  murakkab  tarzda 

uyg’unlashadi.  Shuni  aytib  o’tish  kerakki,  bosh  miyaning  po’stloq  ostidagi 

tuzilmalari,  masalan,  miyacha  faoliyati  buzilganda  harakatlar  koordinatsiyasi 

muayyan tarzda buziladi. 

Uyg’unlashgan  murakkab  harakatlar  yuzaga  chiqishi  uchun  markaziy  asab 

tizimining hamma bo’limlari kelishib ishlashi kerak. Bosh miya po’slog’i esa ana 

shu bo’limlarning kelishib ishlashini ta’minlaydi.