2.2.Ta’lim muassasasidagi jismoniy tarbiya vositalari.
Jismoniy mashqlar, mehnat, tegishli kun tartibi va tabiatning tabiiy omillaridan
foydalanish talabalarni jismoniy tarbiyalash vositalari hisoblanadi.
Talim muassasasida jismoniy tarbiyaning asosiy vositasi jismoniy mashqlardir.
Jismoniy mashqlar talabalarda harakat malakalari va ko‘nikmalarini shakllantirish
bilan bog‘liq vazifalarni hal etadi, harakat apparatining rivojlanishiga yordam
25
beradi, qon aylanish va modda almashishini yaxshilaydi, nafas olishga ijobiy ta’sir
etadi. Talim muassasasidagi jismoniy tarbiyaga oid amaliy ishlarda qo‘llaniladigan
harakatlar
tezkorlikni,
epchillikni,
egiluvchanlik,
kuchni,
chidamlilikni
rivojlantiradi va kishining yurish, yugurish, sakrash, muvozanat saqlash, uloqtirish,
tirmashib chiqish kabi tabiiy harakatlarni to‘g‘ri bajarish ko‘nikmalarini
mustahkamlaydi. Jismoniy mashqlarni to‘g‘ri qo‘llashda mashqlarni tanlash va
ularni o‘tkazish uslubiyati katta ahamiyatga ega. Jismoniy mashqlar harakatlariga
o‘rgatish jarayonining bir qismida ham shuningdek yaxlit jarayonning ishtirok etadi.
O‘yin va musobaqalar tarkibida jismoniy mashqlar mavjud bo‘lib bolalarni jismoniy
rivojlanish hamda jismoniy fazilatlarni takomillashtirishni amalga oshiradi.
Tabiat omillar yordamida chiniqish muolajalari har bir dars mashg‘ulotlari va
kun tartibidagi jismoniy tarbiya tadbirlari amalga oshirilib borish kerak. Shunga
qaramay chiniqish tadbirlarining asosiy qismi sayrlar va turizmda o‘tkaziladi. Unda
shug‘ullanuvchilarni suzish va cho‘milish, quyoshda toblanish hamda toza havoda
sayr qilish va o‘yinlar musobaqalar o‘tkazish tadbirlari amalga oshiriladi.
O‘qituvchi avvalo o‘z ishini yaxshi bilishi va sevishi kerak. U har tomonlama
yetuk pedagog va sport texnikasi mahoratiga ega bo‘lishi kerak. Chunki
o‘qituvchining pedagogik mahorati qanchalik yuqori va jismoniy tarbiya bo‘yicha
maxsus bilimlar doirasi keng bo‘lsa, unda tarbiyaviy masalalarni hal etish imkoni
shuncha ko‘p bo‘ladi. O‘qituvchi nafaqat pedagogik jihatdan kamol topgan bo‘lishi,
balki tashqi ko‘rinishi jihatdan ham sport formasi - tayyorgarligini egallagan bo‘lishi
katta ahamiyatga ega. U sohaning xususiyatiga ko‘ra oddiylikka va harakatda
ifodalilikka, qaddi-qomatning chiroyli bo‘lishiga, yengil va chiroyli yurishga ega
bo‘lishi kerak. Bulardan tashqari u madaniyatli bo‘lishi, yurish-turishi bilan
shug‘ullanuvchilarda estetik zavq uyg‘ota olishi lozim. O‘qituvchi ma’naviy boy,
quvnoq, xushmuomala, pedagogik nazokatli bo‘lishi kerak. U o‘quv jarayoni va
sinfdan tashqari ishlarni rejalashtirishni mukammal bilishi, Vatanimiz va chet
ellarda sodir bo‘layotgan sport ishlaridan muntazam xabardor bo‘lishi zarur. Buning
26
uchun esa u muntazam ravishda o‘zining sport va pedagogik mahoratini oshira
borishi kerak. Chunki undan jamiyatning faol quruvchisini tarbiyalash talab qilinadi.
Jismoniy tarbiya mutaxassislari yosh avlodni jismoniy tarbiyalash va jismoniy
rivojlantirish mehnatga va hayotga tayyorlash hamda aholini sog‘lomlashtirish
vazifalarini bajaradilar. Shuning uchun ular o‘z sohalarini yetuk mutaxassislari va
mohir sportchilar bo‘lishlari kerak. Ular jismoniy tarbiya jarayonida harakatlarga
o‘rgatish, harakat malaka va ko‘nikmalarni shakllantirish hamda jismoniy mashqlar
texnikasiga o‘rgatishda o‘zlari nazariy va amaliy jihatdan yuksak darajada
tayyorgarligi bilan o‘rnak bo‘lishlari kerak. Shu bilan birga tarbiyachi mutaxassislar
ahloqiy va ma’naviy yetukligi shug‘ullanuvchilarga har qanday yordamga tayyorligi
ularda iroda va ruhiy fazilatlarni tarbiyalashda mohir do‘st ekanligi bilan ajralib
turishlari kerak. Tarbiya jarayonining ko‘p qirraliligi va murakkabligi jismoniy
tarbiya mutaxassisi zimmasiga ko‘p mas’uliyat yuklaydi.
Jismoniy tarbiya mutaxassislarning pedagogik mahoratlari ularni o‘tiladigan
o‘quv materiallarini nazariy va amaliy jihatdan to‘liq egallagan bo‘lishlari bilan
belgilanadi. Shug‘ullanuvchilarni jismoniy mashqlarga o‘rgatishda pedagogik
ta’lim uslublari va texnologiyalardan foydalanish darajasi ham jismoniy tarbiya
mutaxassislari mahoratli darajasini belgilaydi. Jismoniy tarbiya mutaxassislari
shug‘ullanuvchilarda faqatgina jismoniy fazilatlarni, mashqlar texnikasi va
taktikasini tarbiyalabgina qolmay, ularda vatanparvarlik tuyg‘ularini, milliy istiqlol
g‘oyalarini, sport yutuqlari bilan Vatanni dunyoga tanitish ma’suliyatini hamda
ahloqiy
va
estetik
fazilatlarni
shakllantirib
tarbiyalab
boradilar.
Shug‘ullanuvchilarning harakat tajribalarini shakllantirish va jismoniy qobiliyatlarni
rivojlantirish bilan bir vaqtda ularning vatan taraqqiyotidagi g‘oyaviy maqsadlarini
tarbiyalash ularni yangi jamiyat qurishning faol ishtirokchilari qilib yetishtirish ham
jismoniy tarbiya mutaxassislarining asosiy vazifalaridan hisoblanadi.
Jismoniy tarbiya mutaxassislarining pedagogik mahorati ham jismoniy tarbiya
jarayonlari kabi ko‘p qirralidir. Pedagogik mahorat shug‘ullanuvchilarni jismoniy
fazilat va qobiliyatlarini takomillashtirishda, harakat faoliyatida mustaqillikni
27
rivojlantirishda, jamoatchilik ruhini tarbiyalashda, shug‘ullanuvchilar shaxsiy
xususiyatlari, hatti-harakatlarini tushunishda, qiziqishlari, talablari ehtiyoj va
intilishlarini mohirlik bilan amalga oshirishda namoyon bo‘ladi. Jismoniy tarbiya
mutaxassislari o‘z ishini ustasi bo‘lishi va uni sevishi, jismoniy jihatdan barkamol,
sog‘lom, sport texnik mahorati yuqori darajada bo‘lishi kerak. Mutaxassislarning
malakasi va jismoniy tarbiya sohasidagi maxsus bilimlari qanchalik keng bo‘lsa
tarbiya vazifalarini amalga oshirish imkoniyatlari shuncha ko‘p bo‘ladi. Har bir
pedagog o‘z fani bilan tarbiyalash qobiliyatiga ega bo‘lishi kerak.
Jismoniy madaniyatning va jismoniy tarbiya fanining o‘ziga xos xususiyati
jismoniy tarbiya jarayonida o‘qituvchining tashqi qiyofasi alohida ahamiyatga ega.
O‘qituvchi shug‘ullanuvchilarni jismoniy takomillashtirishga harakat qilar ekan
uning o‘zi jismonan barkamol, gavda tuzilishi uyg‘un holda rivojlangan, harakatlari
estetik jihatdan ifodali, qaddi-qomati kelishgan harakatlari ma’noli va erkin bo‘lishi
kerak. Jismoniy tarbiya mutaxassisi shu bilan birga madaniyatli bo‘lishi, estetik
tarbiyalangan, badiiy ma’lumotli, didli, sinchkov, ijodiy faol, shirin muomalali
bo‘lib, shug‘ullanuvchilarda ham sifat va fazilatlarini tarbiyalashga katta e’tibor
qaratishi kerak. O‘qituvchi shirin suhan va shug‘ullanuvchilarga mehribon bo‘lish
bilan birga, quvnoq, hamda yumor hissiga boy bo‘lishlari kerak. Shuningdek ular
shug‘ullanuvchilarni harakat faoliyatini bajarishda talabchan va pedagogik odobga
ega bo‘lishlari muhim.
Jismoniy tarbiya jarayonida mutaxassislar nutq madaniyatiga katta e’tibor
qaratishlari kerak. O‘qituvchi nutqining ta’siri uning mantiqiy izchilligiga, badiiy
jihatdan savodli, aniq, ravshan, obrazli qilib ifodalangan bo‘lishigi bog‘liq. Nutqdan
foydalana bilish, ovozni yaxshi yo‘lga qo‘yish, intonatsiyaning boyligi jismoniy
tarbiya jarayonida harakatlarni o‘rganish va bajarish faoliyatida buyruq va tavsiyalar
berishda qo‘llaniladi. O‘qituvchining hissiy, ifodali hamda shaxsiy xususiyatlari
bilan boyitilgan so‘zlarning ta’siri va tarbiyaviy kuchi katta bo‘ladi.
Jismoniy tarbiya mutaxassislarining shaxsiy fazilatlari, mehnatsevarligi,
samimiyligi, sahiyligi, beg‘arazligi, rostgo‘yligi, prinsipialligi va boshqa fazilatlari
28
ham shug‘ullanuvchilar ma’naviy qiyofasini shakllanishiga ta’sir ko‘rsatadi.
Tarbiyachining ozgina xatosi yoki arzimas odati shug‘ullanuvchilar ongida yomon
fikrlar shakllantirishi mumkin. Chunki shug‘ullanuvchilar tarbiyachilar gaplariga
emas, ularning yurish-turishlari, hatti-harakatlariga amal qiladilar. Tarbiya
vazifalarini hal qilish uchun jismoniy tarbiya o‘qituvchisi milliy istiqlol g‘oyasi
talablariga muvofiq holda ahloqiy va estetik tarbiyalangan bo‘lishi kerak.
Sport hakamlari ham pedagogik mahoratni egallagan bo‘lishi kerak. Yomon
hakamlik qilish natijasida nizolar paydo bo‘lib, musobaqa qatnashchilarida nafrat
uyg‘otadi va natijada murabbiyning barcha tarbiyaviy ishlari barbod bo‘lishiga olib
keladi. Sport hakamlarining pedagogik ta’sir ko‘rsatishdagi muvaffaqiyatlari o‘z
vazifalarini bevosita uddalay olishlariga bog‘liq. Sport hakamlari sportchilarni
qo‘pollik va ahloqsizligini e’tibordan chetda qoldirmasligi kerak. Ular ham
murabbiy vazifasini bajarishlari kerak. Tajriba bilimi yuksak malakasi pedagogik
mahorati va yaxshi hulqi bilan faqat sportchilarga emas tomoshabinlarga ham
namuna bo‘la oladigan hakamlar musobaqalarda yuksak sport madaniyatini
tarqatuvchi bo‘ladilar. Bunday hakamlikda musobaqa qatnashchilarining sport
etikasi talablarini buzish uchun urinishlariga yo‘l qo‘ymaydi. Hakamlarning tashqi
qiyofasi ham muhim ahamiyatga ega. Ularning tashqi qiyofasi sportchilarni
bellashuvga safarbar etishi yoki hafsalalarini pir qilishi mumkin. Bolalar va
o‘smirlar jismoniy tarbiya jarayonida o‘smirlar musobaqasida bu narsaga katta
e’tibor qaratish kerak.
Jismoniy tarbiya mutaxassislarini tarbiya jarayonini boshqarish malakasi
mukammal bo‘lishi zamonaviy talablardan tarbiya jarayonini boshqarish uchun
jismoniy tarbiya mutaxassislari mamlakatda va xorijda jismoniy tarbiya bo‘yicha
ilg‘or tajribalardan habardor bo‘lishi va ularni egallagan bo‘lishi kerak. Shuningdek
tarbiya jarayonida quyidagi tamoyillarga ahamiyat berish kerak.
1. Tarbiya jarayonini milliy istiqlol g‘oyasi yo‘nalishida bo‘lishi.
2. Shug‘ullanuvchilarning yosh xususiyatlariga muvofiq holda har biriga
individual yondashish.
29
3. Shug‘ullanuvchilar oldiga yuksak talablar qo‘yish va ularni xurmat qilish
4. Tarbiya jarayonini jonli faol, quvnoq shaklda o‘tkazish.
5. Pedagogik talablar bilan tarbiyaviy ta’sir bo‘lishini ta’minlash.
Jismoniy harakatlarga o‘rgatish jarayoni shug‘ullanuvchilarning ma’naviy
xislatlarini tarkib toptirish va uni hayot, jamiyat, ehtiyoji bilan mehnat faoliyati bilan
bog‘lab olib borish zarur, jismoniy tarbiya jarayoni shug‘ullanuvchilarni yangi
jamiyat qurish uchun kurashda faol ishtirok etishga ruhlantirish lozim.
Shug‘ullanuvchilarni milliy istiqlol g‘oyasi ruhida tarbiyalash uchun qanday
yashayotgani, nima haqida o‘ylashi, kimlar bilan do‘stligi ishlab chiqarishda qanday
ishlashi, o‘quv yurtida qanday o‘qishi, oilada, jamoat joylarda o‘zini tutishi bo‘sh
vaqtini qanday o‘tkazishi va boshqalarni jismoniy tarbiya mutaxassislari to‘liq
bilishi kerak.
Jismoniy tarbiya mutaxassislari shug‘ullanuvchilarni jismoniy qobiliyatlar
rivojlanganlik darajasini bilishi, shaxsiy xarakter xususiyatlarini, aql idrok hissiyot
irodalarini ahloqiy sifatlari va statik ehtiyojlardagi individual farqlarni o‘rganish
zarur. Shug‘ullanuvchilarni har tomonlama bilish asosidagina jismoniy tarbiya
jarayonini samarali tashkil etish mumkin.
Pedagogik tajribalar yaxshi munosabatlar shug‘ullanuvchilarga yuksak talablar
qo‘yish va ular shaxsini xurmat qilish asosida yuzaga kelishi mumkin. Vazifalar
bajarilishini talab qilish va xurmat qilish tarbiya jarayonini ajratib bo‘lmas
tomonidir. Jismoniy tarbiya tamoyillari amaliyotida talabalarga yuksak talablar
qo‘ygan holda xurmat qilmasliklari uchrab turadi. Bunday yondashish
murabbiyning qo‘polligi natijasida bu bilan shug‘ullanuvchilar indamas g‘azabnok
yo qo‘pol bo‘ladilar. Shuningdek sport mashg‘ulotlariga qiziqmay qo‘yadilar.
Talabchanlik bilan birga shug‘ullanuvchilarga g‘amxo‘r, mehribon, samimiy
munosabtda bo‘lishi kerak. Oqko‘ngil, yaxshi gapirish, to‘g‘ri munosabatda bo‘lish,
murabbiyninig pedagogik odobi, hisoblanadi. Murabbiyning musobaqa vaqtdagi
odobi yaxshi bo‘lishi kerak. Sportchi musobaqalarda mustaqil harakat qilishga
tayyorlangan bo‘lishi zarur.
30
Shunga qaramay sportchilar musobaqalarda ma’naviy yordamga muhtoj bo‘lib
qoladi. Murabbiyning sportchilarda hayajonlanishni yo‘qotish, start oldidan foydali
maslahatlar berish, mag‘lubiyat chog‘ida ko‘ngil ko‘tarib dalda berish. Tarbiya
jarayonining muhim omillaridan bu bilan murabbiyning obro‘si ko‘tariladi. Mag‘lub
bo‘lgan sportchilarga tana qilmaslik ularni ruhiy ososyishtaligini ta’minlash kerak.
Pedagogik odob o‘qituvchidagi yaxshi xususiyatlarni ko‘rishga, ularga tayanib yana
boshqa yaxshi xususiyatlarni shakllantirishga imkon beradi. Murabbiyning do‘stona
munosabati sportchilarda o‘z-o‘zini tarbiyalashga ishtiyoq uyg‘otishga sabab
bo‘ladi. Bir vaqtning o‘zida qattiqqo‘l va rahmdil talabchan va mehribon jiddiy va
odamiy bo‘lishga yo‘l topishi nihoyatda muhim hisoblanadi.
Sport amaliyotini natijalari ba’zi murabbiylar tarbiya tamoyillarini buzishlarini
ko‘rsatadi. Yuqori malakali sportchilarni norozi qilishdan qo‘rqib, ularni hoxishi
bilan ish tutadilar. Bu esa saralangan sportchilarni tarbiyalashda zarar keltiradi.
Murabbiyning haqiqiy obro‘yi sportchilarga nisbatan yuksak talabchan bo‘lish va
o‘z talabalarini sport jamoasida tutgan o‘rni hamda roliga qaramasdan ularning hatti-
harakati hulq atvoridagi kamchiliklarga qarshi kurashga asoslanadi. Murabbiyning
muvaffaqiyati shug‘ullanuvchilar faoliyatini qaysi tarzda tashkil etilishiga bog‘liq.
Ma’naviy tarbiya tizimida sportchi shaxsini tarkib toprishda jamoaning roli
behat katta. Jumladan yaxshi uyushgan jismoniy madaniyat jamoasi
shug‘ullanuvchilarni ma’naviy ahloq, talablari ruhida tarbiyalashga faol ta’sir
ko‘rstadi. Shaxsiy ehtiyojlarni ijtimoiy ehtiyojlar bilan birga amalga oshirishga asos
bo‘ladi. Shug‘ullanuvchilarga tarbiyaviy ta’sir o‘tkazish yagona pedagogik usullar
asosida olib boriladi. Pedagogik talab va ta’sir ko‘rsatishda har xil uslublar yaxshi
natija bermaydi. Jismoniy tarbiya jarayonida shug‘ullanuvchilarning ayrim
tomonlari va fazilatlari rivojlanmay, uning jismoniy va ma’naviy birlikdagi shaxsi
tarkib topadi. Shu sababli tarbiyachi tarbiya jarayonini muvaffaqiyatli boshqarish
uchun shug‘ullanuvchilar maqsad vazifasini jismoniy trabiya jarayonida tarkib
toptirish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Inson jismoniy taraqqiyotida barcha tarbiya
uslublari samarali ta’sir ko‘rsatadi.
|