«jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi»
Talabalarning kasbiy-amaliy jismoniy tayyorgarligi
Yüklə 0,59 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3.2. Talabalarning kasbiy-amaliy jismoniy tayyorgarligi.
Bugungi rivojlanish davrida mutaxassislar tayyorlashning umumiy tizimida o‘quv yurtlarida jismoniy-tashkiliy ishlarni uyushtirish muhim axamiyat kasb etmoqda. Mutaxassislar tayyorlashni to‘g‘ri tashkil qilish, ularning layoqatliligini ta’minlaydi. Bugungi va bo‘lajak ziyolilarning jismoniy tayyorgarligi bir qator masalalarni hal qiladi. Xozirgi zamon talablariga yoshlar tayyor bo‘lishi va muammolarni hal qilish uchun to‘g‘ri yo‘lni tanlashi, sog‘lom baquvvat bo‘lishi kerak. Bu masalani ta’minlovchi jismoniy tayyorgarlik tizimi-mutaxassislarning “mutaxassislik amaliy jismoniy tayyorgarligi” deyiladi. Mutaxassislarning amaliy jismoniy tayyorgarligi bir-biriga bog‘liq ikki yo‘nalishda o‘quv yurtlarida va ishlab chiqarishda olib boriladi. Talabalar amaliy jismoniy tayyorgarligi jarayonida ularning barcha kasb sifatlari shakllanadi. Bu esa amaliy jismoniy tayyorgarligi ishlab chiqarish bosqichida muhimdir. Izlanishlarning ko‘rsatishicha, sharqshunoslarning ruhiy, siyosiy, madaniy va jismoniy tayyorgarligiga qo‘yiladigan talab shifokor, muhandis, pedagog va boshqa qo‘yilgan talablardan farq qiladi. Bu talab filolog, muhandis tarjimon, kimyogar, iqtisodchi va tarixchilar uchun o‘ziga hosdir. Jismoniy madaniyat malakalari doirasidagi har taraflama keng miqyosdagi jismoniy tayyorgarlik mehnat faoliyatiga bo‘lgan tayyorgarlikni ta’minlaydi. Ishlab chiqarish xodimlarida Mutaxassislarning amaliy jismoniy tayyorgarligi g‘oyasi keng emas. Yaqin vaqtgacha ishchi va mutaxassislarning amaliy jismoniy tayyorgarligi muhim professional sifatlari va amaliy malakani shakllantirishga qaratilgan deb hisoblanardi. Keyingi vaqtlardagi ilmiy izlanishlarning natijalari amaliy jismoniy tayyorgarligi haqidagi tushunchani kengaytirdi. amaliy jismoniy tayyorgarligi yordamida ishchi-xodimning ruhiy, madaniy va jismoniy sifatlari shakllanadi, jismoniy madaniyat va ishlab chiqarish sohasidagi bilim va malakasi ortadi, turli xil tashkiliy va pedagogik malakalari rivojlanadi, inson organizmining asosiy a’zolari, tizimlari, ruhiy jarayonlarning ishonchliligi ta’minlanadi. 45
Amaliy jismoniy tayyorgarligi salomatlikni mustahkamlashga, kasalliklarga va charchashga chidamli bo‘lishga, jarohatlanishning kamayishiga yordam beradi. Amaliy jismoniy tayyorgarligi bilan shug‘ullanganlarning mehnati boshqalarnikiga qaraganda ancha samaralidir. Ular ish vaqti kamroq charchamaydilar. Barcha o‘quv yurtlari talabalarining jismoniy tarbiya amaliyotida amaliy jismoniy tayyorgarligini joriy qilish mas’uliyatli davlat ishidir. Gumanitar va iqtisodiyot fanlar bilan band bo‘lgan xodimlar uchun mehnat faoliyatlari davomida amaliy jismoniy tayyorgarligi bilan shug‘ullanish ham muhim ahamiyatga ega. Bunday mashg‘ulotlar professional layoqatlilik darajasini takomillashtirishga yordam beradi. amaliy jismoniy tayyorgarligi mehnatni tashkil qilishning yangi shakllaridan foydalanishni tavsiya qiladi. amaliy jismoniy tayyorgarligi mutaxassisning o‘quv yurtida jismonan rivojlanishning tashkiliy bir qismi deb qarash kerak. amaliy jismoniy tayyorgarligini joriy qilish tajribasi shuni ko‘rsatadiki, bunday yondashishi bu murakkab pedagogik jarayonning texnologiyasini chuqurroq o‘rganishga hamda undan foydalanishga yordam beradi. amaliy jismoniy tayyorgarligi o‘zining tarbiyaviy va tashkiliy asoslariga va aniq yo‘nalishiga ega. amaliy jismoniy tayyorgarligi faoliyati xom ashyo bazasiga, maxsus adabiyotlar, ilmiy izlanishlarni o‘tkazish, tashviqot-targ‘ibot ishlari olib borish, amaliy jismoniy tayyorgarligi rahbariyatining maxsus nazariy va uslubiy tayyorgarligini ta’minlaydi. O‘quv yurtlarida amaliy jismoniy tayyorgarligini rejalashtirishda uning tashkiliy bosqichlari hisobga olinadi. amaliy jismoniy tayyorgarligi jismoniy tarbiya jarayonida olib boriladigan tarbiyaviy va sog‘lomlashtiruvchi mashg‘ulotlar bilan bog‘liq. Turli o‘quv yurtlari talabalarining amaliy jismoniy tayyorgarligini mohiyati bir qator omillar bilan belgilanadi. Turli kasb vakillari amaliy jismoniy tayyorgarligining muhimligi bu kasbning halq xo‘jaligidagi o‘rni va ahamiyati bilan, mutaxassis ishlayotgan tarmoq rivojlanish jadalligi bilan mehnat unumdorligini ortishi va boshqalar bilan bog‘liq. O‘quv yurti talabalari amaliy jismoniy tayyorgarligini mohiyatining asosiy omillari faoliyat doirasi, mehnat sharoiti va tartibi, mutaxassislarning psixofizik xususiyatlaridan iborat.
46
amaliy jismoniy tayyorgarligini mohiyatini belgilovchi muhim omil mehnat sharoitidir. Turli kasb egalarining mehnat sharoiti turlichadir. Masalan, aqliy mehnat bilan shug‘ullanuvchi muassasa xodimlari ko‘proq xonalarda o‘tirgan holda ishlaydi. Kompleks kompyuterlashtirish va ishlab chiqarish operatsiyalarini avtomatlashtirish, bugungi kundagi bozor iqtisodiyoti raqobatlrini yengib chiqish, ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligini ta’minlash, mehnat va dam olish tartibini takomillashtirish va boshqalar amaliy jismoniy tayyorgarligining asosiy yo‘nalishidir. Professional faoliyatining psixofiziologik tayyorgarligi ham amaliy jismoniy tayyorgarligining yo‘nalishini belgilaydi. Mehnat faoliyati davomida uchrab turadigan qiyinchiliklarga bardosh berish va ularni o‘z foydasiga hal qilish, tavakkalchilikni kuchaytirish, jur’at va mardlik sifatlarini oshiradi. Muxandis-ishlab chiqarish tashkilotchilaridan biri bo‘lib, asosiy iqtisodiy va ijtimoiy masalalarni hal qilish uning faoliyatiga bog‘liqdir. Ishlab chiqarishning xom ashyo va texnik asoslari rivojlanmagan bo‘lsa hamda kadrlarning tayyorgarlik jarayoni past bo‘lsa, ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot bo‘lmaydi. Ilmiy-texnik taraqqiyot davrida muhandis-texnik hodimlarning ahamiyati ortadi. Hozirgi kunda kuchli mexanizatsiyalashgan va avtomatlashgan tarmoqlarning malakali mutaxassislarga ehtiyojini qondirish uchun 60%dan ortiq o‘rta va oliy ma’lumotli kishilar kerak. Menedjerning vazifasiga jamoadagi umumiy rahbarlik, ishlab chiqarish vositalarini taxmin qilish va ularni rivojlantirish, ishlab chiqarish jarayonini rejalashtirish, ularni tuzish va takomillashtirish, idorada ish joyini va mehnat tashkil qilish hamda himoya qilish, havfsizlikni ta’minlash kiradi. Menedjerlar tashkilot uchun qadrlar tanlash, ularning tayyorlash va tarbiyalash, xom ashyo, texnik bilan ta’minlash, ishlab chiqarish jarayonini boshqarish, mahsulot sifatini nazorat qilish bilan shug‘ullanadi. Umumiy talablar. Ziyolilar faoliyatini har tomonlama o‘rganish shuni ko‘rsatadiki, har bir soha mutaxassislari singari ularda ham o‘ziga xos ruhiy jismoniy sifatlar to‘plami mavjud. Tarbiya jarayonida qo‘llanilib, professional tayyorgarlik uchun kerak bo‘lgan bunday komponentlarga ko‘nikma va malakalar kiradi. Har bir ziyolidan ishlab chiqarish jarayonida ro‘y beradigan murakkab
47
vazifalarni tez hal qilish, ortiqcha emotsional zo‘riqishlarni yo‘qotish talab qilinadi. Hozirgi kundagi ishlab chiqarishning iqtisodiy faolligini oshirish va mehnat jamoalarining ijtimoiy rivojlanishida jismoniy tarbiya va sport asosiy omil hisoblanadi. Bugungi kundagi ziyolilar ijtimoiy-iqtisodiy vazifalarni hal qilish uchun jismoniy tarbiya va sport vositalarini qo‘llash haqidagi aniq bilimga, ko‘nikma va malakaga ega bo‘lishi lozim. Ular ishchi va xizmatchilarning jismoniy tayyorgarligini bilish uchun ishlab chiqarish jismoniy tarbiyasining hamma turlari va shakllarini yaxshi bilish kerak. Bugungi kunda o‘quv yurtini tamomlagan mutaxassisning o‘zi sport bilan shug‘ullanishi kamlik qiladi. Ular ish vaqtida va undan keyin jamoada jismoniy tarbiya tadbirlarini tashkil qilishi, xizmatchilarning mehnat qilishlari va dam olishlarining to‘g‘ri tashkil qila bilishi shart. Ziyolining mehnat faoliyati yaxshilanishi uning o‘ziga xos xususiyatga, aqliy va jismoniy ishchanligiga, organizmining chidamkorligi va uni og‘ir mehnatdan tez tiklashi, ya’ni ish bajarish qobiliyatiga bog‘liq.
Jismoniy tarbiya va sport ishlab chiqarish samaradorligini ta’minlashning asosiy omilidir. Shuning uchun hozirgi zamon ziyolilari jismoniy tarbiya tizimining asosiy holatlarini va kasbga bo‘lgan amaliy-jismoniy tayrgarlikni bilishi shart. O‘quv yurtlaridagi talabalar amaliy jismoniy tayyorgarligining maqsadi-yuqori malakali kasb egallashga ko‘maklashishdir. U samarali mehnat jarayoniga erishish uchun yordam beradi. Institut talabalari amaliy jismoniy tayyorgarligining asosiy vazifasi-jismoniy tarbiya va sportning turli vositalari yordamida talabalarda yuqori saviyali mutaxassis sifatlarini tarbiyalash. Oliy ma’lumotli mutaxassisni jismonan tarbiyalash jarayonida quyidagi vazifalar hal qiladi: 1. Kasbga qiziqish, vijdonan ishlash, haqiqatparvarlik, odamlarga hurmat, ular bilan yaxshi muomalada bo‘lish, mehnatga muhabbatni tarbiyalash, suhbatni, uchrashuvni qiziqarli va ravon olib borish. 2. Tez xotirlab qolish, ifodali nutq, tashkilotchilikning malaka va ko‘nikmalarini hosil qilish. 48
3. Kasbga oid ish unumini intensiv aqliy va ish bajarish qobiliyatini ta’minlash, markaziy asab, yurak qon aylanish, nafas olish tizimlari ishini yaxshilash; ko‘rish, eshitish; vestibulyar analizatorlarni takomillashtirish. 4. Sog‘liqni mustahkamlash, yurak-qon tomir aylanish va asab tizimlari xastalanishining oldini olish. Oddiy ruhiy barqarorlik sifatlarini shaklantirish: biroz jismoniy zo‘riqishlar, tana, bel va qo‘l mushaklarining umumiy va statik chidamlilik, turli qiyinchilikdagi harakatlarni tez va aniq bajarish, chaqqonlik, chidamlilikni o‘stirish; gipodinamiyaning oldini olish, kuzatuvchilikni takomillashtirish, diqqat, tez fikr yuritish, iroda sifatlari-maqsadga intilish, intizomlilik, tashabbuskorlik, qat’iylik, o‘zini tuta bilish kabi xususiyatlarni rivojlantirish. Talabalar uchun amaliy jismoniy tayyorgarligini rejalashtirish va amalga oshirishda uning samaradorlik mezonlarini bilishi shart. Ular quyidagilar: 1.Amaliy jismoniy tayyorgarligining ijtimoiy-iqtisodiy samaradorligini belgilaydigan mezonlar. 2.Amaliy jismoniy tayyorgarligini aqliy mehnatga ta’sirini belgilaydigan mezonlar. 3. Amaliy jismoniy tayyorgarligini tashkil qilish va uning uslublarini belgilaydigan mezonlar. Amaliy jismoniy tayyorgarligining iqtisodiy maqbulligini belgilovchi mezonlar. Ilmiy izlanishlar oliy o‘quv yurti talabalari professional-amaliy jismoniy tayyorgarliklarni oshirishning quyidagi yo‘llarini ko‘rsatadi: 1. Jismoniy tarbiya va sport bilan ko‘proq shug‘ullanish talabaning mehnatga ishtiyoqini oshiradi. Talabalar oliygohda o‘qiyotgan paytlarida jismoniy tarbiya bilan haftasiga 3-4 marta shug‘ullanishlari kerak. 2. Jismoniy tarbiya va sport bilan faol shug‘ullanish jarayonida talabalarning bo‘lajak kasbi bo‘yicha professional sifatlarni shakllantirib berish. Bulardan birinchisini qo‘llash maqsadga muvofiq.
49
Ma’lum mutaxassislikni o‘rganayotgan talabalar amaliy jismoniy tayyorgarligiini amalga oshirish, amaliy jismoniy tayyorgarligining umumiy va maxsus vazifalarini hal qilishga qaratiladi. amaliy jismoniy tayyorgarligining vositalari va uslublari, ularni tanlash. Bo‘lajak mutaxassislar uchun kerakli professional sifatlarni maqsadga yo‘naltirib shakllantirish uchun amaliy jismoniy tayyorgarligi vositalari alohida o‘rin egallaydi. Amaliy jismoniy tayyorgarligining asosiy vositasi jismoniy mashqlardir. Amaliy jismoniy tayyorgarligi maqsadida qo‘llaniladigan jismoniy mashqlar guruhlarga bo‘linadi, ya’ni mashqlarning yo‘naltirilganligi, a’zo tarmoqlarga ta’siri, yurak-qon, nafas olish tizimlari, vestibulyar apparatining rivojlanganligi va takomillashganligi. Jismoniy mashqlar ruhiy-jismoniy sifatlar: kuch, tezlik, harakat, umumiy va statik chidamkorlik, egiluvchanlik, epchillik, diqqat, emotsional turg‘unlikni rivojlantiruvchi mashqlarga bo‘linadi. Tirmashib chiqish, baland joyda ishlash, yukni bir joydan ikkinchi joyga tashish, ratsional yurish kabi malakalarni shakllantiruvchi mashqlarga ajratiladi. Ular sport turlarining asosiy va maxsus mashqlardan olinadi. Jismoniy mashqlar bilan birgalikda tabiat omillari-quyosh, havo, suvdan ham foydalaniladi. Agar ular to‘g‘ri qo‘llanilsa, jismoniy mashqlarni qo‘llash samaradorligi oshib, amaliy jismoniy tayyorgarligining alohida vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Masalan, 30-40 kun tog‘li joylarda yashagan kishining jismoniy aqliy ish bajarish qobiliyati yaxshilanib, tashqi muhitning turli xil omillariga chidamliligi ortadi. Professional faoliyatning ayrim belgilari amaliy jismoniy tayyorgarligining vositalari sifatida ham qo‘llaniladi, masalan, zinaga tirmashib va yugurib chiqish, avtomobil haydovchilariga avtomobil va avtomobil xo‘jaligi mutaxassisligidagi talabalar uchun tavsiya etiladi. Bo‘lajak mutaxassislarning professional sifatlarini maqsadga yo‘naltirib, shakllantiruvchi vositalar tanlab olinishi kerak. Vositalar tanlab olishda quyidagi prinsiplarga rioya qilish kerak: - amaliy jismoniy tayyorgarligi vazifalarini maksimal amalga oshirish;
50
-Ko‘nikma va malakalar hosil qilish; -Jismoniy tarbiya vazifalari kompleks hal qilinishini ta’minlash. Jismoniy tarbiya vositalari yordamida paydo bo‘lgan bilim, ko‘nikma va malakalar ishlab chiqarish jarayonida uch bosqichda rejalashtiriladi va amalga oshiriladi. Birinchi bosqich maxsus nazariy, metodik va amaliy darslarda oliygoh va ishlab chiqarish sharoitlari bilan tanishib, jismoniy tarbiya va sportning aniq vositalarini qo‘llash o‘rganib chiqiladi. Talaba bilan yakkama-yakka ishlash uslubini qo‘llash mumkin, texnik vositalarni qo‘llab o‘rganish va nazorat qilish ham yaxshi natija beradi.
Ikkinchi bosqichda jismoniy tarbiya va sport qismlarga ajratilib o‘rganiladi. Bu vazifa yo‘riqchilik amaliyoti jarayonida va uy vazifalarini bajarishda hal qilinadi. Bu bosqichda o‘rganiladigan mashqlar, o‘tkaziladigan tadbirlar hal qilinishi lozim. Uchinchi bosqichda o‘rganuvchilarning ishlab chiqarish faoliyati hisobga olinib, ko‘nikma va malakalar yanada takomillashtiriladi. Jamoada jismoniy tarbiya va sport tadbirlarini tashkil qilish va har kim o‘z kun tartibiga jismoniy tarbiya tadbirlarini kiritishi asosiy uslub hisoblanadi. Yuqori toifali mutaxassisning professional faoliyati uchun muhim bo‘lgan harakat ko‘nikma va malakalarini amaliy jismoniy tayyorgarligi tarmog‘i ichida maqsadga yo‘naltirilib shakllantirilganda, o‘rgatish jarayonining quyidagi turkumini qo‘llash tavsiya etiladi: -harakatlarni qismlarga bo‘lib o‘rganish; o‘rganilgan harakat texnikasini yaxshi o‘zlashtirib, ishlab chiqarish sharoitlariga moslashtirish hosil qilish. Harakat malakalarini shakllantirishning asosiy uslubi mashq bo‘lib, takomillashtirish maqsadida u bir necha marta takrorlanishi kerak Bu bosqichda so‘z va sensor uslublari keng qo‘llaniladi, eshitish va ko‘rishga asosiy e’tibor beriladi. Yangi harakatlarni o‘rganish jarayonida asab tarmog‘i tez charchaydi. Harakatni taqsimlab o‘rganish bosqichida mashqni butunligicha o‘rganish uslubi yetakchi hisoblanadi, shu bilan birga so‘z uslubi ham qo‘llaniladi: tahlil, kinofilm; slayd va boshqalarni qo‘llash lozim. Texnika vositalari yordamida o‘rgatish keng qo‘llaniladi.
51
O‘quv yurtlarida amaliy jismoniy tayyorgarligini tashkil qilish shakllari. Hamma o‘quv yurtlarida qabul qilingan jismoniy tarbiya shakllari ichida amaliy jismoniy tayyorgarligi vazifalarini qo‘llash afzal hisoblanadi. Jismoniy tarbiya darslarida amaliy jismoniy tayyorgarlik. Bo‘lajak mutaxassislarning jismoniy tayyorgarligi jismoniy tarbiya darslarida amalga oshiriladi, dasturga asosan bu darslar uch qismga bo‘linib o‘tiladi: maxsus, asosiy va sport. Oliygohlarning dasturiga yengil atletika gimnastika, suzish, sayyohlik, sport o‘yinlari, otish bo‘yicha nazariy va amaliy bo‘limlar kiritilgan. Talaba amaliy darslar jarayonida amaliy jismoniy tayyorgarlik vazifalari jismoniy tarbiya va sport turlarining qaysi amaliy qismlari bilan hal qilinishini bilishi kerak. U hamma mashqlarni sinab ko‘rish lozim. Gimnastika darslari talabalarning harakat koordinatsiyasi, qo‘llarning chaqqonligi, bel, qorin, tana mushaklarining statik chidamliligi, diqqat, emotsional turg‘unlik, tez fikr yuritish, mardlik kabi sifatlarni tarbiyalash uchun qo‘llaniladi. Qo‘llar epchilligi va koordinatsiyasi buyumlar, o‘rtacha va kichik koptokchalar yordamida erkin mashqlar bajarish bilan rivojlantiriladi. Statik chidamlilik, kuch, statik va dinamik mashqlar yordamida rivojlantiriladi. Maxsus kuch trenajyorlarida mashq bajarish maqsadga muvofiq. Emotsional turg‘unlik, mardlikni shakllantirish uchun yugurib kelib, tayanch holda “kon” dan sakrash, pastlikka va balandlikka sakrash, “brusya”, halqalar va turnikdan sakrab tutish, batutda sakrash mashqlaridan foydalaniladi. Yengil atletika darslarida bo‘lajak mutaxassislarning ruhiy va jismoniy sifatlari shakllantiriladi. Buning uchun quyidagi vositalardan foydalaniladi: yilning issiq va sovuq paytlarida o‘yingoh yo‘laklarida va joylarda uzoq tinimsiz yugurish, estafetada yugurish, balandlikka va pastlikka sakrash va yengil atletikaning boshqa asosiy tayyorgarlik mashqlaridan foydalaniladi. Suzish darslarida yurak-qon, nafas olish, issiqlik almashinuvi faoliyati yaxshilanadi, umumiy chidamlilik shakllanadi. 30 daqiqagacha suzish, 50-100 m ga qayta-qayta suzish, uzoqqa va chuqurlikka sho‘ng‘ish, 3-5 m lik tramplindan turli usulda sakrash epchillik va dov-yuraklikni tarbiyalaydi.
52
Sayyohlik maxsus jismoniy tayyorgarlikni talab qiladigan mashg‘ulot hisoblanadi: yuk bilan uzoq yurish va yugurish, gorizontal va vertikal arqonga tirmashib chiqish, maxsus to‘siqlardan oshib o‘tish lozim bo‘ladi. Sport o‘yinlari. Asab va yurak-qon tomir, mushak tarmoqlarining shakllanishiga ko‘maklashadi, ko‘rish va eshtish analizatorlarining ishi yaxshilanadi, umumiy chidamlilik, epchillik, harakat, koordinatsiya, chaqqonlik, reaksiya tezligi, diqqatni taqsimlash, tez fikr yuritish emotsional turg‘unlik kabi sifatlar ham shakllanadi. Merganlik. Otish bo‘yicha darslarda bo‘lajak mutaxassislar uchun kerak bo‘lgan ruhiy va jismoniy sifatlar: ko‘z bilan chamalash, diqqat, emotsional turg‘unlik, sabr- toqat tarbiyalanadi. Amaliy darslarda amaliy jismoniy tayyorgarligi maqsadida maxsus to‘siqlardan oshib o‘tish jismoniy mashqlardan tuzilgan doiraviy mashg‘ulotlar, trenajerlarda maxsus tayyorgarlik vaqtida keng qo‘llaniladi. amaliy jismoniy tayyorgarligi bo‘yicha o‘quv qo‘llanma har bir o‘quv bo‘limi mutaxassisligi, sog‘liqning holati, talabalarning jinsi, umumiy jismoniy tayyorgarligini hisobga olib tarbiyalaydi. amaliy jismoniy tayyorgarligi bo‘yicha mashqlar hamma mashg‘ulotlar tarkibiga kiritiladi. Darsdan tashqi jismoniy tayyorgarlik butun o‘qish jarayonida olib boriladi va u amaliy jismoniy tayyorgarligini to‘ldirish uchun xizmat qiladi. amaliy jismoniy tayyorgarligida darsdan tashqari o‘qituvchi topshirig‘iga asosan shaxsiy reja bilan bajariladi. Darsdan tashqari amaliy jismoniy tayyorgarligni o‘tkazishning asosiy vazifasi kelajak professional faoliyati uchun muhim bo‘lgan ruhiy-jismoniy sifatlar va harakat malakalarining takomillashtirishdan iborat. Shu bilan birga amaliy jismoniy tayyorgarligi o‘quv yurtlarida, o‘qish mobaynida, har tomonlama jismoniy tayyorgarlik, sog‘liqni mustahkamlash, jismoniy va aqliy ish bajarish qobiliyatini ta’minlashga qaratilgan bo‘ladi. Darsdan tashqari amaliy jismoniy tayyorgarligi bilan shug‘ullanganda talabalarni jismoniy tarbiyalashning quyidagi shakllari qo‘llaniladi: ertalabki 53
gigienik badan tarbiya, yil davomida har xil mashqlar bajarish, amaliy jismoniy tayyorgarligi dasturi bo‘yicha maxsus mashg‘ulotlarni mustaqil ravishda bajarish. O‘quv yurtlari talabalariga quyidagi kundalik jismoniy tarbiya to‘plami tavsiya qilinadi: Ochiq havoda ertalabki badan tarbiya. Suv tadbirlari. 1,5-2 km masofaga o‘rtacha tezlikda yugurish va yurish. Yurak-qon, nafas olish tarmoqlari, ko‘rish, qo‘l, barmoqlar harakatining aniq bo‘lishi. 1-2 daqiqa davomida nafas olish va yaxshi ko‘rishni rivojlantiruvchi mashqlarni mustaqil bajarish. 1,5-2 km yurib, chuqur nafas olish, ko‘rish, qiziquvchanlik, fikrlash mashqlarini bajarish. Dush. Uyqudan oldin 2 km yurib, sayr qilish. amaliy jismoniy tayyorgarligi dasturi bo‘yicha maxsus mustaqil mashg‘ulotlar bir kishi yoki 4-5 kishidan iborat guruh bilan o‘tkaziladi. Bu mashg‘ulotlar 30-90 daqiqa davom etib, o‘qishdan keyin, dam olish kunlari, amaliyot paytida ta’tillarda o‘tkaziladi. Turli mutaxassislik yo‘nalishidagi talabalarining mustaqil shug‘ullanishi uchun quyidagi amaliy jismoniy tayyorgarligi mashqlar tavsiya qilinadi: Kompleksning yo‘nalish: jismoniy ish bajarish qobiliyatini ta’minlash, umumiy chidamkorlikni rivojlantirish, tana, bel, qo‘l, barmoqlarini dinamik va statik chidamligini, chaqqonligi va egiluvchanligi, tez fikr yuritish hamda emotsional turg‘unlikni tarbiyalash. Kompleksning mazmuni: 1. Usti yopiq joyda 2-3 km gacha yurish va yugurish. 2. Turnikka osilib, 10-15 marta tortilish. 3. 10-15 marta yuqoriga sakrash. 4. Qo‘l va barmoqlar bilan devordan 10-15 marta itarilish.
54
5.Turli amplitudada oldinga va orqaga egilish yoki brevnoga o‘tirib, gavdani 10-15 marta oldinga va orqaga tashlash. 6. Bir yo‘nalishda sportchi yurish. 7. 4-6 marta 50 m dan tepalikka yugurib chiqish. 8. Nafasni rostlab olish uchun nafas olish va nafas chiqarish mashqlarini bajarish. To‘plamning yo‘nalishi: yurak-qon tarmog‘ining yuqori darajada shakllanishini ta’minlash, ichki va tashqi nafas olish mexanizmi, issiqlik almashinuv tarmog‘i; vestibulyar apparat, harakatlarning tezligi va to‘g‘ri bajarilishini rivojlantirish, balandlikka sakrash, yuqoridan pastga sakrash mashqlari ustida ishlash, nafasni ushlab turishni mashq qilish va takomillashtirish. Kompleks mazmuni: Havoda va yopiq past-baland joylarda 3 km gacha yugurish. 2. Chuqur nafas olib, nafas chiqarish. 3. Gimnastika tayoqchasi yordamida egiluvchanlik, qo‘l chaqqonligi mashqlarini bajarish. 4. Gimnastika tayoqchasini bir necha bor tepaga otib, ushlab olish. 5. Bosh va tanani chap yoki o‘ngga aylantirish, tanani oldingi va yonga tez bukish.
6. Past o‘tirgan holdan joyida sakrash. 7. Oyoqlarni almashtirib, yuqoriga sakrash. 8. Barmoqlarga tayangan holda qo‘llarni bukib yozish. 9. Vertikal va gorizontal zinaga tirmashib chiqish. 10. Zinapoya yoki tepalikka yurib yoki yugurib chiqish. 11. Labirint yoki yopiq yo‘lakdan yugurib, aylanib chiqish. 12. Nafas olmay 2-4 marta 50-60 m balandlikka yugurib chiqish. 13. Qumlik joyda 200 m gacha yugurish va sakrash. 14. 200-400 m sekin yurish va yugurish. 15. Tanani bo‘shashtiruvchi mashqlar. 16. Kontrastli dush.
55
17. Sochiq bilan artinish, sovuq suvda cho‘milish va kontrastli dush. Mashqlar yo‘nalishi: gipodinamiyaga qarshi chidamlilikni rivojlantirish, qo‘l va tana mushaklarini statik chidamkorligi, qo‘l, barmoqlar bo‘g‘imlarining harakatchanligi, diqqat ziyrakligi, oyoqlar va tanada qon aylanishi uchun yaxshi fiziologik sharoit yarata bilish. Mashqlarning mazmuni: Bir xil yo‘nalishda 1-2 km gacha sekin yugurish. 2. Turli joylarda tirsak bo‘g‘imlarini bukish va to‘g‘rilash. 3. Tik turgan holatda qo‘l va barmoqlar bilan devordan itarilish. 4. Har bir oyoqda yuqoriga 10-16 marta sakrash. 5. Bir oyoqda turgan holda tik holatdan gorizontal holatga, muvozanatga o‘tish, chap va o‘ng oyoqda 15-20 marta takrorlash. 6. Qo‘llarni boshning orqasida “zanjir” qilib ushlab, sportcha yurish. 7. Tennis koptogini qo‘lda 30 marta ezish. 8. Tennis koptogini 10-16 marta otish. 9. Maysada qoringa yotgan hola tennis koptogini o‘ynatish. 10. Tennis koptogini otib va uni ushlab olgan holda yurish, yopiq joyda yugurish. 11. Qirrali holda ustida to‘pni otib, uni ushlab olgan holda yurish va yugurish. 12. Turnikka osilgan holda oyoqlarni ko‘tarish. 13. 200-300 mart masofaga yugurish. 14. 200 martga qo‘llarni bo‘shatirib yurish. O‘quv yurtlari talabalari amaliy jismoniy tayyorgarliklarni rejalashtirish: O‘quv yurti talabalari amaliy jismoniy tayyorgarlikni to‘g‘ri rejalashtirib, nazorat qilib borilganda unumli natija beradi. amaliy jismoniy tayyorgarlikni rivojlantirish “Jismoniy tarbiya” fanining o‘quv-uslubiy to‘plami doirasida amalga oshiriladi va uni jismoniy tarbiya kafedrasi tuzadi. Bu hujjatlarda amaliy jismoniy tayyorgarligning yo‘nalishi, maqsadi, vazifasi, vositasi, uslubi va shakli aniq ko‘rsatiladi. amaliy jismoniy tayyorgarlik har bir talabaning bo‘lajak mutaxassisligi va jismoniy tayyorgarlik darajasini hisobga olingan holda rejalashtirilsa, yuqori samara beradi. Bunda uchta reja tuziladi: ko‘p yillik, bir yillik va bir oylik. Ko‘p
56
yillik reja butun o‘qish jarayoniga tuziladi. Bunda jismoniy tarbiya va amaliy jismoniy tayyorgarlikning yo‘nalishi, maqsadi, uslubi va shakli belgilanadi. Asosiy maqsad-talaba oliygohni tugatgandan so‘ng professional ishga layoqatli bo‘lishini ta’minlashdir. Bir yillik reja ko‘p yillik rejaga o‘xshash, lekin uning mazmuni aniq va to‘liqdir. amaliy jismoniy tayyorgarlikni rejasi o‘quv jarayonining xususiyatlarini hisobga olgan holda tuziladi. Oylik reja yillik reja asosida tuziladi. Talabalar amaliy jismoniy tayyorgarligini tekshirish va baholash, ularning jismoniy tayyorgarlik darajasini tekshirishdan maqsad tanlangan mutaxassisliklarga yordam berish. Tekshirish natijalarining xolisona bo‘lishi jismoniy tarbiyaning u yoki bu vositalari odam organizmiga qanday ta’sir qilishini aniqlashga imkon beradi. Nazorat qilish va baholash jismoniy tarbiya darslari jarayonida har bir semestrning boshi va oxirida o‘tkaziladi. Tekshirishlar jarayonida talabalarning bo‘lajak professional faoliyatlari uchun kerak bo‘lgan amaliy bilimlari, malakalari va ko‘nikmalari baholanadi. amaliy jismoniy tayyorgarlik sohasidagi bilimlar kompyuterlar yordamida maxsus savollarga javob berish yo‘li bilan aniqlanadi. Shug‘ullanuvchini har xil mashqlar bajarayotgan paytda baholash eng to‘g‘ri baholashdir. Professional jismoniy tayyorgarlikni tekshirish va baholash test usullaridan foydalaniladi. “5”-rivojlanish darajasining kasb talabalariga to‘la mos kelishi; “4”-rivojlanish darajasining ko‘p miqdorda kasb talablariga mos kelishi; “3”-rivojlanish darajasining kasb talablariga qisman mos kelishi; “2”–rivojlanish darajasining kasb talablariga umuman mos kelmasligi. amaliy jismoniy tayyorgarlik bo‘yicha sinov o‘tkazishdan maqsad olingan bilim, malaka hajmini, jismoniy va ruhiy sifatlarni baholash va tekshirishdan iborat. Bu turli xil usullar yordamida amalga oshiriladi. 57
Hamma institutlar talabalari uchun bir qator talablar umumiy hisoblanadi. Bular quyidagilar: -muassasalar, tashkilotlar, idoralar ishchi xodimlari jismoniy tarbiyaning nazariy asoslarini bilish; -o‘quv yurti talabalari amaliy jismoniy tayyorgarlikning umumiy vazifalarini bilish; -bo‘lajak mutaxassislar uchun zarur bo‘lgan jismoniy va ruhiy sifatlarni rivojlantirish va takomillashtirishni bilish; -professional amaliy jismoniy tayyorgarlik darajasini tekshirish va baholashni bilish; - amaliy jismoniy tayyorgarlik to‘plami bo‘yicha ertalabki gigienik gimnastika, jismoniy tarbiya va sportga taalluqli reja konspektni tuzish; -yurak-qon tomiri tarmog‘i, sensomotor almashinuvlarining rivojlanish miqdori, diqqatni tekshirish va baholash; -qo‘llar chaqqonligi, harakat tezligi, tez fikrlash; -hissiy qat’iylikni belgilovchi nazorat mashqni bajarish. Amaliy mahorat va malakalarini shakllantirish va takomillashtirishda tabiiy xarakatlar-sakrash, uloqtirish, tirmashib chiqish, yurish, yugurish, suzish hamda maxsus vositalari foydalaniladi. Professional fazilatlarni rivojlantirish uchun maxsus jismoniy mashqlar, jismoniy fazilatlarni takomillashtirishga qaratiladi.
|