«jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi»


III.BOB. Talabalar jismoniy-amaliy tayyorgarligi va mashqlarning



Yüklə 0,59 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə18/21
tarix02.02.2022
ölçüsü0,59 Mb.
#51999
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   21
talabalar jismoniy va amaliy tayyorgarliklarining axamiyati.

III.BOB. Talabalar jismoniy-amaliy tayyorgarligi va mashqlarning 

organizmiga ta’siri. 

3.1. Jismoniy mashqlarning talabalar organizmiga ta’siri. 

Jismoniy  tarbiya  va  sport  bilan  shug‘ullanish  suyak  to‘qimalarining 

mustahkamligini  oshiradi,  paylarning  suyaklarga    mustahkam  birikishini 

ta’minlaydi,  umurtqa  pog‘onasini  mustahkamlab,  ko‘krak  qafasini  kengaytiradi. 

To‘qimalarning  asosiy    vazifasi-harakatni  ta’minlash.  Shu  bilan  birga  ular 

deformatsiyalovchi, o‘ziga xos tormozlovchi, harakat energiyasini susaytiruvchi va 

tez harakat vaqtida birdan to‘xtash imkoniyatini beruvchi hamdir. Jismoniy tarbiya 

bilan doimiy shug‘ullanish natijasida bo‘g‘imlarning cho‘ziluvchanligi, paylar bilan 

bog‘lanishi ortadi. Jismoniy tarbiya  jarayonida mushaklar alohida kuch to‘playdi. 

Bu kuchni o‘lchash mumkin. Bu kuch mushak tolalari miqdoriga va mushaklarning 

uzunligi  va  cho‘ziluvchanligiga  bog‘liq.  Jismoniy  tarbiya  bilan  doimiy 

shug‘ullanish  natijasida  mushaklar  tolasining  miqdori  ortadi,  yiriklashadi  va 

shuning  hisobiga  mushaklarning  kuchi  ortadi.  Odamdagi  barcha    mushaklarning 

umumiy  soni  300  million  toladan  ko‘proqligi  aniqlangan.  Agar  odam  tanasidagi 

hamma    mushaklar  tolasining  ish  faoliyatini  bir  tomonga  yo‘naltira  olsak  edi, 

ularning  bir  vaqtda  qisqarganda  hosil  bo‘lgan  uzunlik  5000  km  ga  teng  kelgan 

bo‘lardi. 

Jismoniy harakat faolligi. Talabalar sog‘lom turmush tarzining tarkibiy qismini 

harakat  faoliyati  tashkil  qiladi.  O‘quv  yili  davomida  talabalarda  dars  vaqtidagi 

dinamik harakat faoliyati statik harakat faoliyatiga nisbatan 1:3, o‘qishdan keyingisi 

1:8 bo‘ladi. Bu esa harakat faoliyatining cheklanligini ko‘rsatadi. Gigiena qoidasiga 

ko‘ra  har  bir  kishi  harakat  faoliyati  bilan  bir  kunda  kamida  1,3-1,8  soat 

shug‘ullanishi kerak.  

Jismoniy  mashqlar  davomida  organizmda  uning  funksional  quvvatini, 

tarmoqlar  va  ularning  o‘zaro  aloqalarini  ma’lum  darajada  kengaytirishini, 

boshqarish 

mexanizmlarining 

takomilashishini, 

kompensator-moslashuv  

o‘zgaruvchanlik chegarasining yuqori ko‘tarilishining taminlaydigan morfologik va 




32 

 

funksional  jarayon  yuz  beradi.  Natijada  organizmning  oddiy  va  o‘ta  chidamliligi 



uning  tashqi  muhitdan  hilma-xil  zararli  omillar  ta’siriga  qarshilik    ko‘rsatish 

qobiliyati ortadi. Mashqlarga chidamlilik ham oshib boradi. Bajariladigan jismoniy 

mashqlar  tarmog‘i  ta’sir  ostida  kishi  organizmida  sodir  bo‘ladigan  o‘zgarishlar 

mushak harakatlarning o‘ziga hosiligiga mashqlarning me’yori va uslubiga sog‘liq 

yosh  jins  holatiga  tayyorgarlik  natijasiga  bog‘liq  bo‘ladi.  Ma’lum  darajadagi 

o‘zgarish bilan kishi organizmning qarshiligi kuchayadi. 

Jismoniy mashqlar bilan doimiy shug‘ullanish natijasida mashqlarga bardosh 

berishning    rivojlanish  negiz-asab  faoliyati  va  boshqarish  mehanizmining 

takomillashuvidir.  Asab  xujayralarining  o‘zgaruvchanligi  va    qo‘zg‘aluvchanligi 

asosida    asab  jarayonlari  va  ularning  harakatchanlik  kuchi  yotadi.  Shartli 

reflekslarning paydo bo‘lishi va ularning barqarorligi tezlashadi, modda almashinuv 

faoliyati  ma’lum  darajada  jadallashadi.  Murakkab  o‘rta  tarmoqni  boshqarish 

mehanizmlar mukammallashadi.  

Qondagi gemoglabin tarkibi va etrotsidlar tarkibi sonining ko‘payishi qonda 

kislorod xajmining oshishiga imkon beradi. Limfotsitlar soni o‘rtacha ko‘tariladi, 

ishqorlik ortadi. Mushaklarda, bosh miyada, yurak mushaklarda energetik moddalar 

ko‘payadi. To‘qmalarni kislorod bilan taminlaydigan ferment tarmoqlari faolligini 

oshiradi.  Nafas  olish  apparatining  ma’lum  miqdorda  funksional  quvvati  ortib 

qondagi  kislorod  xajmining  ko‘payishi  jismoniy  harakat  vaqtida  kislorod 

yutilishining  o‘sishini  ta’minlab  ishga  bo‘lgan  qobiliyatini  ko‘tarish  imkoniyatini 

beradi.  Uglevod  zaxiralari  ko‘payadi,  yog‘  miqdori  kamayadi.  Energiyaning  sarf 

bo‘lishi past bo‘ladi. Lekin talabga javob berish uchun  yana birdan o‘sish mumkin.  

Mashg‘ulotlar  jarayonida  xilma-xil  qo‘zg‘atuvchilarning  katta  miqdori  vujudga 

kelib sharoit yaratgan analizatorlar funksiyasi takomillashadi.  

Harakat  faolligining  tarkibiy  qismi  bu  talabalarda  sog‘lom  turmush  tarzini 

tashkil  qilishdir.  Organizmdagi  o‘zgarish  ifodasiga  asosan  analizator  faoliyatiga 

sodir  bo‘ladi,  proprioressepsiyalarning  mushaklarida  takomillashuvi  mushaklarda 

bir  me’yorda  hosil  bo‘lgan  sezuvchanlikning  kuchayishi  harakat  bajarilishining 




33 

 

aniqligi va ravonligi ortadi. Vestibulyar barqarorlik o‘sadi. Vestibulyar apparatining 



qo‘zg‘alishi bilan bog‘liq faoliyat va maxsus sinovdagi vegativ harakatlar va harakat 

darajasi  pasayadi.  Ko‘rish  analizatorining  takomillashuvi  ko‘rish  maydonining 

kengayishida  ko‘z  xarakati  apparatining  o‘sishi,  yorug‘likning  sezish  ko‘rish 

asabining o‘zgaruvchanligi va qo‘zg‘aluvchanligining ko‘tarilishida xosil bo‘ladi.  

Suyak to‘qmasining gipertrofiyasi- paysimon suyak diafazasining ko‘ndalang 

o‘sishi  qobiq  qatlamining  yo‘g‘onlashuvida  yuz  beradi.  Suyak  apparatining 

gipertrofiyasi katta jismoniy mashqlar bajarilishi uchun juda muhim bo‘lib, suyak 

mexanik mustahkamligining o‘sishiga imkoniyat yaratadi. Mushak gipertirofiyaga 

duch kelib, uning vazin va xajmi o‘sayotganda birinchi navbatda, oqsillar tuzilishi 

o‘zgarib, miqdori ortadi, mushaklarning qon bilan ta’minlanishi kuchayadi. Sezilarli 

darajada  kapillyarlar  kengayadi,  morfologik  tadqiqotlar  xayvonlarda  o‘tkazilgan 

tajribalarga  muvofiq  ularning  soni  40-50  foizga  ko‘tariladi.  Quvvat  potensiallari 

zaxirasi sezilarli darajada o‘sadi. Biokimyoviy tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki,  ATF 

resintezi  va  mushaklar  ishlashidagi  glikogen  ko‘tarilishiga  mos  keladigan 

mioglebin, miyazin, kreatifosifatlar soni sezilarli darajada o‘sadi va kalliy tarkibiga 

kiruvchi bir necha temir, natriy, kalsiy, magniy ko‘payadi. Mushaklar oddiy kishi 

uchun tana og‘irligining 35-40 foizini, 50% va undan ko‘proq qismini tashkil etadi. 

Suyak  mushak  tarmoqlarning  o‘zgarishi  jismoniy  rivojlanishning  asosiy 

ko‘rsatkichlari yaxshilangandan darak beradi. Bo‘g‘inlar va umurtqa pog‘onadagi 

harakatchanlikning  oshishi  kishining  tashqi  qiyofasining  va  qomatining 

takomillashishiga  xizmat  qiladi.  Organizmdagi  ortiqcha  yog‘  va  suvlarning 

yo‘qolishi  natijasida  tananing  solishtirma  og‘irligi  oshadi.  Mashg‘ulotlarning 

boshida  tana  vazni  kamayib,  keyinchalik  oldingi  holatiga  keladi.  Ayrim  hollarda 

bo‘yinning  o‘sishi  va  tananing  shakllanishi  tugallanmagan  bo‘lsa,  mushaklarning 

o‘sigshi hisobiga tana vazni ortadi Shu bilan birga mushaklarning gipertrofiyalanishi 

va  energetik  resurslarining  ko‘payishi  natijasida  mushaklarning  funksional  holati 

yaxshilanadi.  Mushaklarning  zo‘riqishi  va    bo‘shashishi    qobiliyatlari  ko‘payadi, 



34 

 

amplitudasi  oshadi,  mushak  kuchi  o‘sadi,  mushak  tolalarining  qo‘zg‘aluvchanligi 



takomillashadi. 

Nafas olish va chiqarish apparati katta o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Nafas olish 

mushaklari rivojlanadi, o‘pkaning nafas olish sig‘imi kattalashadi, ko‘krak qafasi 

harakatchan bo‘ladi. O‘pkaning sig‘imi ayollarda 4-5 l, erkaklarda 5-7 litrga yetib, 

lozim  bo‘lgan  miqdordan  15-25%  ga  oshadi.  O‘pkaning  daqiqaviy  maksimal 

ventilyatsiyasi 100-200 l ga yetadi, sport bilan shug‘ullanmaydiganlarda esa u 60-

120 l ni tashkil etadi. Nafas olishning daqiqaviy hajmi 4-10 l gacha oshadi. Nafas 

olish  kamayadi  va  chuqurlashadi.  Maksimal  kislorod  iste’mol  qilish  qobiliyati 

o‘sadi.  

Yurak  faoliyati.  Yurak  ishi  yaxshilanadi,  tinch  hollarda  yurak  qisqarish  soni 

42-60 ta, ayrim hollarda 36-42 tagacha kamayadi, yurakning qisqarish kuchi oshadi. 

Sport bilan shug‘ullangan odamlar yuragining minutlik hajmi ko‘pincha 3,5-6 l ni 

tashkil  qiladi.  Yurak  qisqarishining  sekinlashuviga  sabab  funksional  o‘zgarishlar, 

adashgan  asab  tonusining  oshishi  va  uning  avtomatizm  funksiyalariga  ta’siri 

natijasida  qon  aylanishning  sekinlashishi,  diastolaning  cho‘zilishi,  kislorod 

utilizatsiyasining yaxshilanishi, miokarddagi biokimyoviy va bioenergetik oqimlar 

jarayonlar bilan bog‘liq. 

Sistolik  hajmining  oshishi  va  yurak  qisqarishining  kuchli  bo‘lishi  yurak 

mushaklarining gipertrofiyalanish va yurak bir marta qisqarganda o‘zidan chiqarib 

tashlaydigan  qoldiq  va  qon  hajmining  ko‘payishi  bilan  asoslanadi.  Yurakning 

bunday diastolasi uzun bo‘ladi. Qon haydash vazifasining qisqarishi sababli sistola 

har bir oz qisqaradi. Yurak sikli davom etishning ko‘payishi sabali zo‘riqish davri 

cho‘ziladi. Yurak mushaklarining gipetrofiyalashnishi, ayniqsa yurakning tonogen 

kengayishi  natijasida  uning  hajmi  ko‘pincha  kattalashadi,  bu  organizm  katta 

jismoniy  zo‘riqishga  fiziologik  moslashganligidan  dalolat  beradi.  Lekin  ko‘p 

hollarda  sportchi  yuragi  kengaymasa  ham  yurak  mushaklarining  gipertrofiya 

elementlari  mavjud  bo‘ladi.  Yuqori  malakali  sportchilarda    o‘tkazilgan 

rentgenologik tekshirishlar shuni ko‘rsatdiki, faqat 4,9-7% hollardagina sportchilar 




35 

 

yuragida  gipertrofiya  belgilari  yoki  tonogen  kengayish  bo‘lmaydi.  Anatomik 



tekshirishlar  hamma  sportchilar  yuragining  vazni  oshishini  va  ikkala  qorincha 

devorlarining yo‘g‘onlashganligini ko‘rsatadi. 

30 yoshgacha bo‘lgan sog‘lom odam yuragining o‘rtacha og‘irligi 270g. Sport 

bilan  shug‘ullangan  odamlarda    yuragining  vazni  300-500  g  gacha  yetadi. 

Sportchilar  yuragining  kattalashishiga  qaramay  uning  vazni  hech  vaqt  500g  dan 

oshmagan.  Ko‘pgina  olimlarning  ta’kidlashicha,  sport  bilan  shug‘ullanganlarda 

yurakning kattalashishi har bir bo‘laklarining bir xil o‘sishi tufayldi bo‘ladi. Sport 

bilan  shug‘ullangan  odamlar  yuragining  kattalashishiga  yurak  mushagining 

gipertrofiyalanishi va bo‘shliqlarning kengayishi sabab bo‘ladi. Gipertrofiyalanish 

va kengayish darajasi ayrim hollarda turlicha bo‘lishi mumkin,  lekin bunda yurak 

mushaklarining vazni va hajmi orasidagi mutanosiblik saqlanib qoladi. 

Yurak hajmi va uning jismoniy ish bajarish qobiliyati orasidagi korrelyatsion 

bog‘liqlikni  ingliz  olimlari  aniqlagan.  Sport    bilan  shug‘ullanuvchilarning  yuragi 

kengayganda  jismoniy  ish  bajarish  qobiliyatining  yuqori  bo‘lishi,  qisqarish 

qobiliyatining  yaxshi  bo‘lishini  olimlar  ko‘p  yillik  tekshirishlarda  kuzatishgan. 

Kengaygan  “sportcha”  yurakning  ritmi  sekinligi  asinxron  va  izometrik  qisqarish 

hisobiga  zo‘riqish  davrining  cho‘zilishi,  qorinchalarining  tez  to‘lishi,  tezligining 

kamayishi,  qorincha  ichidagi  bosimning  ortishi  va  qon  haydash  davrining  davom 

etish vaqti kamayishi bilan ifodalanadi. 

Talabalariga jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarini berishda, ularni tibbiyot xizmati 

bilan  ta’minlash  tizimi  mavjud.  Bu  tizim  har  bir  talabani  eng  qulay  sharoitda 

jismonan  tarbiyalashga  va  ahloqiy  faolligini  oshirishga  xizmat  qiladi.  Shifokor 

nazoratining  o‘quv  yurtidagi  asosiy  maqsadi  har  bir  talabaning  jismoniy  holatini 

hisobga olib, unga yordam ko‘rsatishdan iborat. Buni amalga oshirish uchun har bir 

talabaning  sog‘ligi,  uning  har  tomonlama  tayyorgarligi,  jismoniy  rivojlanishi 

o‘rganiladi.  Har bir organizmning  ma’lum  holda va ketma-ketlikdagi  mashqlarga 

qarshi  o‘zgaruvchanligi  nazorat  qilinadi.  Shifokor  nazoratining  aniq  vazifasi 



36 

 

organizmni  mustahkamlash  va  har  bir  talaba  uchun  jismoniy  mashqlar  hajmi  va 



ketma-ketligini aniqlashdan iborat. 

Jismoniy  tarbiya  va  sport  bilan  shug‘ullanuvchi  talabalarga  tibbiyot  xizmati 

maxsus shifokor tomonidan jismoniy tarbiya dispanseri va xonalarida ko‘rsatiladi. 

O‘quv  yurtlarida  shifokor  nazorati  maqsadi  va  vazifalariga  qarab  quyidagi 

turlarga bo‘linadi: 

- talabalarni tibbiy ko‘rikdan o‘tkazish; 

-pedagog-shifokor kuzatishi; 

-jismoniy  tarbiya  va  ommaviy-jismoniy  tarbiya-sport  tadbirlarida  tibbiy 

xizmat; 

-sport shikastlanishini va kasalligining oldini olish; 

-mashq va musobaqalar o‘tkazish joyining tozalik-gigienik sharoitini nazorat 

qilish; 


-jismoniy tarbiya va sport targ‘iboti, ma’rifiy ishlar. 

Doimiy  tibbiy  tekshirish  va  talabalarni  jismoniy  tarbiyalashda  shifokor 

nazoratining  asosiy  shaklidir.  Ular  3  turda  bo‘ladi:  dastlabki,  takroriy  va 

qo‘shimcha. Hamma tibbiy ko‘rikdan o‘tish shart. Tibbiy  tekshirish ovqatlanishdan 

1,5 soat keyin, jismoniy mashqlarda 2 soat keyin amalga oshirilishi lozim. Talabalar 

dastlabki  tibbiy  ko‘rikdan  1-kursdan  o‘tkaziladi.  Ko‘rik    alohida  tartib  asosida 

o‘tkaziladi.  Unda  umumiy  ko‘rsatkichlari,  ilgari  chalingan  kasalliklari,  zararli 

odatlari, yashash sharoiti tekshiriladi. Ertalabki mashqlarning doimiy bajarilishiga, 

sport  to‘garaklariga,  sport  musobaqalariga  qatnashishga  alohida  e’tibor  beriladi. 

Sport bilan shug‘ullanuvchilarning mashg‘ulot o‘tkazishda jismoniy yuklanishni va 

mashg‘ulotlardan keyingi holati o‘rganiladi. 

Keyin  tashqi  tekshiruv  o‘tkazish:  tana  va  a’zolarning  o‘lchamlari, 

organizmning asosiy fiziologik tarmog‘i tekshiriladi. Dastlabki kuzatishning oxirigi 

bosqichida  yurak-tomir,  nafas  olish  va  asab  tarmog‘ining  faol  holati  jismoniy 

yuklanish  yo‘li  bilan  aniqlanadi.  Talaba  dastlabki  tibbiy  ko‘rikning  natijalariga  

ko‘ra 3 ta guruhdan biriga kiritiladi. Takroriy tibbiy ko‘rik talabaning sog‘ligiga va 




37 

 

sport  malakasiga  qarab  o‘tkaziladi.  Jismoniy  tarbiya  va  sport  bila  o‘quv  dasturi 



bo‘yicha  shug‘ullanayotgan  talabalar  bir  yilda  1  marta,  maxsus  guruhdagilar 

semestrda 1 marta, sportchi talabalar 1 yilda 2-3 marta tekshiruvdan o‘tadi. Takroriy 

tibbiy  ko‘rik  natijalari  talaba  organizmining  jismoniy  tarbiya  va  sport  mashqlari 

ta’sirida  uning  rivojlanishini  ko‘rsatadi.  Shu  ko‘rsatkichlarga  muvofiq  o‘quv 

mashqlarining to‘g‘ri  tashkil qilinganligi va mashg‘ulotlar foydasi baholanadi, zarur 

bo‘lgan  holda  o‘qitish  uslubiga  va  mashqlar  hajmiga  o‘zgartirish  kiritiladi.  Agar 

talabaning  sog‘lig‘iga  istagan  vaqtda  aniqlash  zarur  bo‘lsa,  u  tibbiy    ko‘rikdan 

o‘tkaziladi. Bu ko‘rik har bir musobaqadan oldin talaba kasallik alomatlari paydo 

bo‘lishi  bilan,  shuningdek,  kutilmagan  baxtsiz  hodisalar  sezilganda  o‘tkazilishi 

zarur.  Jismoniy  tarbiya    o‘qituvchilarning  yo‘llanmasi  bilan  ham  qo‘shimcha 

ko‘rikdan  o‘tkazish  mumkin.  Qo‘shimcha  ko‘rikdan  o‘tish  muddati  musobaqa 

o‘tkaziladigan sport turiga bog‘liq: bokschi, kurashchilar musobaqa o‘tkaziladigan 

kuni, marafonchilar, velosipedchilar bir kun oldin, sport o‘yini ishtirokchilari-o‘yin 

boshlanishidan oldin qo‘shimcha ko‘rikdan o‘tadilar. 

Dispanser  kuzatuvi-shifokor  nazoratining  murakkab  turidir.  U  maxsus  tibbiy 

muassasalarda o‘tkaziladi. Bunday joylarda sog‘liqni saqlash, kasalliklarning oldini 

olish  tadbirlari  ham  o‘tkaziladi.  Sog‘-salomatligidan  katta  o‘zgarish  sezilgan 

sportchi talabalar malakali shifokor nazoratida dispanserda kuzatuvdan o‘tkaziladi. 

Yuqori malakali sportchilar viloyat, respublika dispanser ko‘rigiga yuboriladi. 

Insonning  jismoniy  rivojlanishi  organizmning  tuzilishida  ko‘riladi.  1-kurs 

talabalari  jismoniy  jihatdan  har  xil  rivojlangan  bo‘ladi.  Talabalarning  jismoniy 

rivojlanishini takroriy baholash uchun dastlabki tibbiy ko‘rik o‘tkaziladi. Takroriy 

tibbiy  tekshiruvlar  talabaning  har  tomonlama  rivojlanishini  aniqlab  olish  uchun 

o‘tkaziladi. Jismoniy rivojlanishni baholashning asosiy uslubi tashqi ko‘rik va odam 

tanasi  va  a’zolarini  o‘lchashdir.  Tashqi  ko‘rik  bo‘yicha:  1)  organizm  asosiy 

to‘qimalarining  rivojlanish  darajasi;  2)  ayrim  a’zolar  shakli;  3)  murakkab 

badantarbiya  turlari  aniqlanadi.  Odam  tanasi  va  a’zolarini  antropometriya 

yordamida  o‘lchash  bo‘yicha:  1)  tana  va  uning  alohida  bo‘limlari  hajmi;  2) 




38 

 

talabaning  yoshi  va  jinsiga  qarab  jismoniy  rivojlanish  darajasi;  3)  organizm 



fiziologik tarmoqlari asosiy ko‘rsatkichlari aniqlanadi. 

Tashqi kuzatish asosan inson terisi holatiga, suyak skeletiga, mushakka va yog‘ 

qatlamiga e’tibor bilan baholanadi. Sog‘lom odam terisi tekis, toza va egiluvchan 

bo‘ladi.  Insondagi  mushaklar  rivojlanishi  3  xil,  ya’ni  yaxshi  o‘rtacha,  salbiy 

rivojlanishda  bo‘ladi.  Yaxshi  rivojlangan  mushaklar  hajmi  egiluvchanligi  va 

rel’efining  ochiq  namoyon  bo‘lishi  bilan  xarakterlanadi.  Mushaklarning  zaif 

shakllanishi  rel’eflarga  esa  bo‘lmasligi,  egiluvchanlikning  pasayishi  bilan 

izohlanadi. 

Gavdada yog‘ to‘planishi darajasi teri osti yog‘ qatlamiga qarab oz, o‘rtacha, 

ko‘p  deb  ajratiladi.  Yog‘  qatlami  oz  bo‘lgan  kishilarning  bel,  yelka  suyagining 

rel’efi ochiq namoyon bo‘lmaydi, qovurg‘asi chiqqan bo‘lmaydi. Yog‘ qatlami qalin 

rivojlangan kishilar badani doira kontur shaklida bo‘lib, qorin, uning atroflarida yog‘ 

to‘plagan  bo‘ladi.  To‘qima  rivojlanishining  asosiy  ko‘rsatkichi  organizm  ba’zi 

bo‘laklarining shakllariga qarab baholanadi.  

Odam  gavdasining  orqa  qismi  belining  shakli  umurtqa  pog‘onasining 

fiziologik  bukilganligiga  bog‘liq.  Odam  umurtqasi  5  qismga  bo‘linadi:  bo‘yin, 

ko‘krak, bel, dumg‘aza va dum. Bo‘yin va bel qismlarida umurtqa pog‘onasi oldinga 

bukilgan,  ko‘krak  va  dumg‘aza  qismlarida  esa  orqaga  bukilgan.  Agar  odamning 

umurtqa  pog‘onasi  shunday  tuzilgan  bo‘lsa,  yurganda  va  yugurganda,  u  umurtqa 

pog‘onasiga  tushadigan  og‘irlik  kamayadi,  zarbalarni  yumshatadi.  Umurtqa 

pog‘onasidagi bukilishlar 4 sm dan oshmasa, odamning orqasi to‘g‘ri hisoblanadi. 

Orqa yassi bo‘lsa, bu umurtqa pog‘onasidagi fiziologik bukilishlarning silliqligidan 

dalolat beradi. Natijada ko‘krak qafasi oldinga chiqib, qorin ichkariga  kirib ketadi.  

Umurtqa pog‘onasi ko‘krak qafasining orqaga bukilib va bel qismining oldinga 

bukilishi  natijasida  orqaga  egar  shaklida  ko‘rinadi.  Ayrim  hollarda  umurtqa 

pog‘onasining  shakli  buzilib,  u  yonga  bukilishi  mumkin.  Muntazam  ravishda 




39 

 

jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanuvchilarning qorni ixcham, mushagi rivojlangan 



va yog‘ qatlamlari kam bo‘ladi. 

Oyoqlarining  shakli  son  va boldirning  ko‘ngdalang o‘qi  ham  tizza  va  tovon 

bo‘g‘inlarining  ichki  yuzasining  munosabatiga  bog‘liq  bo‘lib,  odam  tik  turganda 

aniqlanadi. To‘g‘ri shaklli oyoqlar shu bilan ifodalanadiki, unda son va boldirning 

o‘qlari mos keladi, bo‘g‘imlarning ichki yuzasi bir biriga tegib turadi yoki orasida 

ochiqlik kam bo‘ladi. O-shaklidagi oyoqlarning faqat tovon bo‘g‘imlari bir-biriga 

tegib turadi, tizza bo‘g‘imlari esa bir-biridan qochib turadi. Son va boldir o‘qlari 

ichkariga  ochilgan  burchak  hosil  qiladi.  X  shaklidagi  oyoqlarda  buning  teskarisi 

bo‘lib, tizza bo‘g‘imlari bir-biriga tegib, tovon bo‘g‘imlarining orasi ochiq bo‘ladi. 

Oyoq  kaftining  shakli  uning  ko‘ngdalang  va  egrilik  holatiga  bog‘liq.  Bu 

egriliklar bir-biri bilan bog‘langan kaft suyaklaridan tashkil topgan bo‘ladi. Yaxshi 

kaft harakat-tayanch apparati  rivojlangan kishilarda bo‘ladi. Ularning kafti  to‘g‘ri 

bo‘lib,  ko‘ndalang  va  egriliklari  yaxshiligi  ko‘zga  tashlanib  turadi.  Yassi  oyoq 

ko‘ndalang  va  egriliklari  balandligi  kichik  bo‘lib,  pay-mushak  apparati  juda  sust 

bo‘lgan  kishilarda  uchraydi,  bunda  oyoq  kafti  qismlari  orasidagi  chegara 

ko‘rinmaydi.  Oyoq  kafti-odam  turganda  va  harakatlanganda  tayanch  a’zosi 

hisoblanadi.  

Ko‘z bilan tekshirishning asosiy vazifasi odam tanasining tuzilishi morfologi, 

fiziologik  va  psixologik  alomatlarda  namoyon  bo‘ladi.  Ular  uch  turga  bo‘linadi: 

normastenik,  astenik  va  giperstenik.  Odamning  tuzilishi  tanasining  uzunligiga  va 

enining  mutannosibligiga,  suyak  va  mushaklarning  qanday  rivojlanganligiga 

bog‘liq.  

Normastenik turdagi odam tanasining tuzilishi, tanani uzunligi va ko‘ngdalang 

o‘lchamlari  va  qismlarining  bir-biriga  to‘g‘ri  kelishi  va  tananing  asosiy  a’zolari-

suyak, mushak va yog‘ning me’yorida bo‘lishiga aytiladi. 

Astenik turdagi odamlarga tananing uzunligi eniga nisbatan ancha ko‘proq va 

a’zolari yaxshi rivojlanmagan bo‘ladi. 



40 

 

Giperstenik turdagi odamlar tanasining eni bo‘yiga nisbatan katta bo‘lib, suyak 



va mushak tarmoqlari yaxshi rivojlanmagan bo‘ladi. 

Tananing  tuzilishi  va  fiziologik  funksiyalari  orasidagi  bog‘liqlikni  hamda 

odamning xulqi  va  kasalliklarini  aniqlash maqsadida odam  tanasining tuzilishi va 

uning mijozi aniqlanadi. 

Antropometriya-odam  tanasini  maxsus  asboblar  bilan  o‘lchashdir.  Quyidagi 

asosiy antropomerik ko‘rsatkichlar aniqlanadi: tananing uzunligi va vazni, ko‘krak 

qafasining  doirasi  uzunligi,  o‘pkaning  havo  sig‘imi,  qo‘l  mushaklarining  kuchi, 

jismoniy  sifatlarni  rivojlanishi  bilan  organizmning  o‘sishi  va  shakllanishi  hamda 

hayot  faoliyatining  o‘ziga  xosligi.  O‘quv  yurtlarida  tibbiy  nazorat  jarayonida 

“Jismoniy rivojlanish” atamasi har bir talabaning sog‘ligini nazorat qilish maqsadida 

qo‘llaniladi.  Biroq  katta  yoshdagi  odamlar  uchun  “Jismoniy  rivojlanish” 

tushunchasi  rivojlanish  mezoni  bo‘la  olmaydi,  balki  ayni  paytda  organizmning 

mustahkam  va  jismoniy  kuchi  zaxirasining  mezoni  bo‘lib  xizmat  qiladi.  Bunda 

“Jismoniy  holat”  atamasini  ishlatish  to‘g‘riroq  hisoblanadi.  Chunki  jismoniy 

sifatlari  va  jismoniy  tayyorgarlikni  o‘rganish  maqsadida  antropometriya  hajmi 

kengaytirilmoqda. Antropometriya yordamida olingan kattaliklar bir yoki bir necha 

uslublar  yordamida  jismoniy  rivojlanishni  baholash  maqsadida  qo‘llaniladi.  Ular 

standart  va  korrelyatsiya  uslublaridir.  Organizm  funksional  tarmoqlarining  holati 

nafas olishni tekshirish yordamida aniqlanadi.  

Tibbiy  pedagogik  kuzatish-jismoniy  tarbiya  mashg‘uloti  paytida  shifokor 

o‘qituvchi, murabbiy bilan hamkorlikda talabalar nazorat qilinadi. Ushbu savollarga 

javob  berish  kerak:  mashg‘ulotlar  olib  borishning  sharoitlari  qanday?  Xavfsizlik 

qoidalariga rioya qilinganmi? Tozalik-gigiena normasi saqlanganmi? Mashg‘ulotlar 

olib borish sharoiti deganda talabalarning jismoniy tayyorgarligini zo‘riqish hajmi 

va uning  jadalligi nazarda tutiladi. Bu shikastlanishning oldini oladi.  

Talabalar  tomonidan  kiyim  va  poyabzallarning  toza  tutish,  gigienik 

qoidalarining bajarilishi, o‘z-o‘zini nazorat qilish kundaligini tutish, sport o‘yinlari 



41 

 

va  mashg‘ulotlari  o‘tkaziladigan  joylarning  sharoiti  va  shu  joylarning  tozalik-



gigiena  nazorati  ishlari  tozalik-epidemiologik  bo‘lim  xodimlari,  jismoniy  tarbiya-

davolash  dispanserlari  shifokorlari,  jismoniy  tarbiya  va  sport  mutaxassislari 

tomonidan olib boriladi.  

Sport inshootlari tozaligiga, gigiena qoidasi va normasiga rioya qiladi, uskuna 

va jihozlarning holatini, sport bilan shug‘ullanuvchilarning kiyimi va poyabzalining 

tozaligini  tekshiriladi.  Bunda  jismoniy  mashqlarni  turiga,  mashg‘ulotlar  o‘tkazish 

sharoitga  e’tibor  beriladi.  Yopiq  sport  inshootlari  uchun  kiyim  yechadigan  va 

kiyinadigan xonalar, sportchilar uchun xizmat xonalari aniq bir qatorda ketma-ket 

turishiga rioya qilinishi shart. 

Sportda shikastlanishning bir necha sabablari bor. Talabalar tayyorgarligining 

pastligi,  sog‘liq  holatining  buzilishi,  intizomsizligi.  Mashg‘ulotlarni  yetarli  sport 

jihozlari bilan ta’minlanmaganligi, mashg‘ulotlarni tashkil qilishda va o‘tkazishda 

uslubiy  xatolar,  ob-havo  sharoitlari.  Sport  shikastlanishning  oldini  olish  uchun 

ushbu qonun-qoidalarga e’tibor berish kerak: 

1) jismoniy tarbiya mashg‘ulotida talaba o‘z gavdasining holatini nazorat qila 

bilishi, xavfli harakat va turg‘un holda o‘zini saqlay olishi zarur; 

2)  talaba  o‘z  xavfsizligini  ta’minlash  usulini  va    o‘z-o‘zini    xavfsizligini 

ta’minlashni bilib olishi kerak; 

3)  qo‘l  va  oyoq  bo‘g‘imlarini  mustahkamlaydigan  maxsus  mashg‘ulotlarni 

doimiy ravishda o‘tkazib turish; 

4) kiyim-kechak va oyoq kiyimlari, sport jihozlari, sanitar, gigiena talabiga va 

me’yoriga javob berishi kerak; 

5) himoya uskunalaridan foydalanish; 

6) yilning yoz va qish fasllarida shaxsiy gigiena talabalariga qat’iy rioya qilish; 

7) suvda o‘tkaziladigan mashg‘ulotlarni asosan guruh bilan maxsus ajratilgan 

joyda o‘tkazish kerak. 




42 

 

Jismoniy  tarbiya-sport  ommaviy  tadbirlarida  tibbiyot  xodimlarining 



xizmatidan foydalanish. Bu tadbirlarni olib borishda kasalliklarning oldini olish va 

davolash idoralarining tibbiyot xodimlari ishtirok etishlari kerak. Shifokor xodimlar 

hakamlar hay’atining a’zosi hisoblanadi, bosh hakamning tibbiyot bo‘yicha muovini 

bo‘ladi. U  sportchilarning musobaqaga qatnashishiga ruxsat beradi yoki chetlatadi. 

Musobaqa  va  mashg‘ulot  o‘tadigan  joyni  tozalik  va  gigiena  talabalariga  javob 

berishni  nazorat  qiladi;  shikastlanishning  oldini  olishni  nazorat  qiladi. 

Sog‘lomlashtirish sport lagerida talabalarning  sog‘lig‘ini, jismoniy tayyorgarligini 

va unga taalluqli bo‘lgan barcha ishlarni nazorat qiladi. 

Talaba  o‘z  sog‘lig‘ini  va  jismoniy  mashqlarning  o‘ziga  ta’sirini  intensiv 

kuzatib  borishiga  o‘z-o‘zini  nazorat  qilish  deyiladi..  Talabaning  jismoniy 

rivojlanishini takomillashtirish, uning jismoniy ish qobiliyatini va aqliy qobiliyatini 

ongli  ravishda  oshirish  asosiy  shartdir.  Nazariy  bilimga  asosan  maxsus  uslub  va 

ko‘nikmalar yordamida o‘z-o‘zini nazorat qiladi. Talaba o‘ziga xos ma’lumotlarni 

va  ob’ektiv  ko‘rsatkichlarni,  organizmning  asosiy  fiziologik  tarmog‘ining 

faoliyatini  ro‘yxatga  oladi.  Sog‘lig‘i  muhim  alomati,  kayfiyatini,  hol-ahvolini, 

uyquning  sifatini  o‘zgarish  xususiyatiga  xizmat  qiladi  va  charchashning 

boshlang‘ich  bosqichi  ushbu  alomatlarning  o‘zgarishiga  olib  keladi.  Ob’ektiv 

ko‘rsatkichlar  jarayoni  o‘z-o‘zini  nazorat  qilish  bu  yurakni  qisqarishini 

takrorlashnishi  tana  vazni  va  sport  natijalaridir.  Pulsni  hisobga  olishning  uch  xil 

yo‘llari bor: tinch  holatdagi soni, intensiv ish bajarish faoliyati va mashg‘ulotlardan 

so‘nggi tiklanish davrining muddati. Tinch holatdagi puls organizmning vegetativ 

asab tarmog‘ini va jismoniy tayyorgarlik holatini  tasvirlaydi. Talabaning jismoniy 

tayyorgarligi qancha yuqori bo‘lsa, tinch holatda uning puls urish soni shuncha kam 

bo‘ladi.  Yurak  urishning  jismoniy  ishga  sezgirligi  organizmni  shu  jismoniy  ishni 

bajarishga tayyorligini va fiziologik tarmog‘ining chidamliligini ko‘rsatadi. O‘quv 

mashg‘ulotlarida jismoniy ish bajarshning qiymati berilib, tomir urishi har daqiqada 

130-150  marta  deb  olinadi.    Agarda  ish  bajariladiganda  pulsning  sezgirligi  biroz 

yuqori bo‘lsa, bu talabaning jismoniy tayyorgarligi pastligini ko‘rsatadi. Pulsning 




43 

 

boshlang‘ich holati 15-30 daqiqadan so‘ng tiklanadi. Tiklanish davrining cho‘zilib 



ketishi murabbiy va shifokorlarning e’tiborini jalb qilishi kerak. 

Jismoniy  mashqlar  moddalar  almashinuviga,  energetik  vaznini  nazorat  qilib 

borish,  organizmni  ish  bajarishga  moslashtirishdan  aniq  dalolat  beradi.  Sport  

mashg‘ulotlarining boshida tana vazni tushib ketadi. Organizmning mashg‘ulotlarni 

tartibiga  to‘la  moslashuvi  vaznni  aniq  bir  saviyada  saqlanib  turishga  olib  keladi. 

Sport natijalarini o‘sishini kuzatib borish-mashg‘ulot uslubini to‘g‘riligini baholab 

va  jismoniy  chiniqish,  qo‘shimcha  zaxiralarni  ochib,  talabaningsport  mohiyatini 

aniqlab  beradi.  O‘z  ustidan  nazorat  qilish  jarayonidan  olingan  ma’lumotlar 

talabalarning maxsus kundaligida qayd qilinadi. 

Jismoniy  tarbiya  mashg‘ulotlarida  fiziologik  holat  jismoniy  tarbiya 

mashg‘ulotlari va musobaqalar oldindan shartli refleks mexanizmi asosida yechadi. 

Asab  tarmog‘ining  uyg‘onishi  va  jo‘shqinlik  tonusi  kuchayishi,  ichki  organlar 

faoliyati organizmni bo‘lajak mashqlarga tayyorgarligini oshiradi. Start sarosimasi 

jismoniy va psixologik tayyorligi past bo‘lgan sportchi  talabalarda bo‘ladi. Bu holat 

jismoniy  tarbiya  mashg‘ulotlari  va  musobaqalari  oldidan  shartli  refleks  asosida 

kechadi.  Haddan  tashqari  hayajonlanish  keyinchalik  markaziy  asab  tarmog‘ining 

tormozlanish  jarayoni  bilan  almashinadi.  Bu  ichki  organlarning  faoliyatini 

pasaytirishga olib keladi. Oqibatda sport natijalari tezda yomonlashadi. 

Start  loqaydligi  musobaqalar  oldidan  asab  tarmoqlari  uyg‘onishining  va 

jo‘shqinlik  tonusining  pasayib  ketishi  bilan  ifodalanadi.  Bu  holat  talabaning 

jismoniy  imkoniyati amalga oshirishiga to‘sqilik qiladi. 

Charchash.  Uzoq  davom  etgan  ishdan,  energetik  manbalarning  kamayib, 

dinamik  asab  jarayonlarining buzilishi  tufayli  kelib chiqadi. Charchash  holatining 

qaytarilib  turishi,  mehnat  va  dam  olish  tartibining  buzilishi,  charchashning  odam 

organizmida  saqlanib  qolishiga  sabab  bo‘ladi.  Noto‘g‘ri  shug‘ullangandagi 

charchash-bu charchashning saqlanib qolish holati bo‘lib, mashg‘ulot jarayonlarini, 

kun tartiblarini buzish natijasida paydo bo‘ladi. 



44 

 


Yüklə 0,59 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   21




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin