«jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi»
III.BOB. Talabalar jismoniy-amaliy tayyorgarligi va mashqlarning
Yüklə 0,59 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
III.BOB. Talabalar jismoniy-amaliy tayyorgarligi va mashqlarning
organizmiga ta’siri. 3.1. Jismoniy mashqlarning talabalar organizmiga ta’siri. Jismoniy tarbiya va sport bilan shug‘ullanish suyak to‘qimalarining mustahkamligini oshiradi, paylarning suyaklarga mustahkam birikishini ta’minlaydi, umurtqa pog‘onasini mustahkamlab, ko‘krak qafasini kengaytiradi. To‘qimalarning asosiy vazifasi-harakatni ta’minlash. Shu bilan birga ular deformatsiyalovchi, o‘ziga xos tormozlovchi, harakat energiyasini susaytiruvchi va tez harakat vaqtida birdan to‘xtash imkoniyatini beruvchi hamdir. Jismoniy tarbiya bilan doimiy shug‘ullanish natijasida bo‘g‘imlarning cho‘ziluvchanligi, paylar bilan bog‘lanishi ortadi. Jismoniy tarbiya jarayonida mushaklar alohida kuch to‘playdi. Bu kuchni o‘lchash mumkin. Bu kuch mushak tolalari miqdoriga va mushaklarning uzunligi va cho‘ziluvchanligiga bog‘liq. Jismoniy tarbiya bilan doimiy shug‘ullanish natijasida mushaklar tolasining miqdori ortadi, yiriklashadi va shuning hisobiga mushaklarning kuchi ortadi. Odamdagi barcha mushaklarning umumiy soni 300 million toladan ko‘proqligi aniqlangan. Agar odam tanasidagi hamma mushaklar tolasining ish faoliyatini bir tomonga yo‘naltira olsak edi, ularning bir vaqtda qisqarganda hosil bo‘lgan uzunlik 5000 km ga teng kelgan bo‘lardi. Jismoniy harakat faolligi. Talabalar sog‘lom turmush tarzining tarkibiy qismini harakat faoliyati tashkil qiladi. O‘quv yili davomida talabalarda dars vaqtidagi dinamik harakat faoliyati statik harakat faoliyatiga nisbatan 1:3, o‘qishdan keyingisi 1:8 bo‘ladi. Bu esa harakat faoliyatining cheklanligini ko‘rsatadi. Gigiena qoidasiga ko‘ra har bir kishi harakat faoliyati bilan bir kunda kamida 1,3-1,8 soat shug‘ullanishi kerak. Jismoniy mashqlar davomida organizmda uning funksional quvvatini, tarmoqlar va ularning o‘zaro aloqalarini ma’lum darajada kengaytirishini, boshqarish mexanizmlarining takomilashishini, kompensator-moslashuv o‘zgaruvchanlik chegarasining yuqori ko‘tarilishining taminlaydigan morfologik va 32
funksional jarayon yuz beradi. Natijada organizmning oddiy va o‘ta chidamliligi uning tashqi muhitdan hilma-xil zararli omillar ta’siriga qarshilik ko‘rsatish qobiliyati ortadi. Mashqlarga chidamlilik ham oshib boradi. Bajariladigan jismoniy mashqlar tarmog‘i ta’sir ostida kishi organizmida sodir bo‘ladigan o‘zgarishlar mushak harakatlarning o‘ziga hosiligiga mashqlarning me’yori va uslubiga sog‘liq yosh jins holatiga tayyorgarlik natijasiga bog‘liq bo‘ladi. Ma’lum darajadagi o‘zgarish bilan kishi organizmning qarshiligi kuchayadi. Jismoniy mashqlar bilan doimiy shug‘ullanish natijasida mashqlarga bardosh berishning rivojlanish negiz-asab faoliyati va boshqarish mehanizmining takomillashuvidir. Asab xujayralarining o‘zgaruvchanligi va qo‘zg‘aluvchanligi asosida asab jarayonlari va ularning harakatchanlik kuchi yotadi. Shartli reflekslarning paydo bo‘lishi va ularning barqarorligi tezlashadi, modda almashinuv faoliyati ma’lum darajada jadallashadi. Murakkab o‘rta tarmoqni boshqarish mehanizmlar mukammallashadi. Qondagi gemoglabin tarkibi va etrotsidlar tarkibi sonining ko‘payishi qonda kislorod xajmining oshishiga imkon beradi. Limfotsitlar soni o‘rtacha ko‘tariladi, ishqorlik ortadi. Mushaklarda, bosh miyada, yurak mushaklarda energetik moddalar ko‘payadi. To‘qmalarni kislorod bilan taminlaydigan ferment tarmoqlari faolligini oshiradi. Nafas olish apparatining ma’lum miqdorda funksional quvvati ortib qondagi kislorod xajmining ko‘payishi jismoniy harakat vaqtida kislorod yutilishining o‘sishini ta’minlab ishga bo‘lgan qobiliyatini ko‘tarish imkoniyatini beradi. Uglevod zaxiralari ko‘payadi, yog‘ miqdori kamayadi. Energiyaning sarf bo‘lishi past bo‘ladi. Lekin talabga javob berish uchun yana birdan o‘sish mumkin. Mashg‘ulotlar jarayonida xilma-xil qo‘zg‘atuvchilarning katta miqdori vujudga kelib sharoit yaratgan analizatorlar funksiyasi takomillashadi. Harakat faolligining tarkibiy qismi bu talabalarda sog‘lom turmush tarzini tashkil qilishdir. Organizmdagi o‘zgarish ifodasiga asosan analizator faoliyatiga sodir bo‘ladi, proprioressepsiyalarning mushaklarida takomillashuvi mushaklarda bir me’yorda hosil bo‘lgan sezuvchanlikning kuchayishi harakat bajarilishining 33
aniqligi va ravonligi ortadi. Vestibulyar barqarorlik o‘sadi. Vestibulyar apparatining qo‘zg‘alishi bilan bog‘liq faoliyat va maxsus sinovdagi vegativ harakatlar va harakat darajasi pasayadi. Ko‘rish analizatorining takomillashuvi ko‘rish maydonining kengayishida ko‘z xarakati apparatining o‘sishi, yorug‘likning sezish ko‘rish asabining o‘zgaruvchanligi va qo‘zg‘aluvchanligining ko‘tarilishida xosil bo‘ladi. Suyak to‘qmasining gipertrofiyasi- paysimon suyak diafazasining ko‘ndalang o‘sishi qobiq qatlamining yo‘g‘onlashuvida yuz beradi. Suyak apparatining gipertrofiyasi katta jismoniy mashqlar bajarilishi uchun juda muhim bo‘lib, suyak mexanik mustahkamligining o‘sishiga imkoniyat yaratadi. Mushak gipertirofiyaga duch kelib, uning vazin va xajmi o‘sayotganda birinchi navbatda, oqsillar tuzilishi o‘zgarib, miqdori ortadi, mushaklarning qon bilan ta’minlanishi kuchayadi. Sezilarli darajada kapillyarlar kengayadi, morfologik tadqiqotlar xayvonlarda o‘tkazilgan tajribalarga muvofiq ularning soni 40-50 foizga ko‘tariladi. Quvvat potensiallari zaxirasi sezilarli darajada o‘sadi. Biokimyoviy tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, ATF resintezi va mushaklar ishlashidagi glikogen ko‘tarilishiga mos keladigan mioglebin, miyazin, kreatifosifatlar soni sezilarli darajada o‘sadi va kalliy tarkibiga kiruvchi bir necha temir, natriy, kalsiy, magniy ko‘payadi. Mushaklar oddiy kishi uchun tana og‘irligining 35-40 foizini, 50% va undan ko‘proq qismini tashkil etadi. Suyak mushak tarmoqlarning o‘zgarishi jismoniy rivojlanishning asosiy ko‘rsatkichlari yaxshilangandan darak beradi. Bo‘g‘inlar va umurtqa pog‘onadagi harakatchanlikning oshishi kishining tashqi qiyofasining va qomatining takomillashishiga xizmat qiladi. Organizmdagi ortiqcha yog‘ va suvlarning yo‘qolishi natijasida tananing solishtirma og‘irligi oshadi. Mashg‘ulotlarning boshida tana vazni kamayib, keyinchalik oldingi holatiga keladi. Ayrim hollarda bo‘yinning o‘sishi va tananing shakllanishi tugallanmagan bo‘lsa, mushaklarning o‘sigshi hisobiga tana vazni ortadi Shu bilan birga mushaklarning gipertrofiyalanishi va energetik resurslarining ko‘payishi natijasida mushaklarning funksional holati yaxshilanadi. Mushaklarning zo‘riqishi va bo‘shashishi qobiliyatlari ko‘payadi,
34
amplitudasi oshadi, mushak kuchi o‘sadi, mushak tolalarining qo‘zg‘aluvchanligi takomillashadi. Nafas olish va chiqarish apparati katta o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Nafas olish mushaklari rivojlanadi, o‘pkaning nafas olish sig‘imi kattalashadi, ko‘krak qafasi harakatchan bo‘ladi. O‘pkaning sig‘imi ayollarda 4-5 l, erkaklarda 5-7 litrga yetib, lozim bo‘lgan miqdordan 15-25% ga oshadi. O‘pkaning daqiqaviy maksimal ventilyatsiyasi 100-200 l ga yetadi, sport bilan shug‘ullanmaydiganlarda esa u 60- 120 l ni tashkil etadi. Nafas olishning daqiqaviy hajmi 4-10 l gacha oshadi. Nafas olish kamayadi va chuqurlashadi. Maksimal kislorod iste’mol qilish qobiliyati o‘sadi. Yurak faoliyati. Yurak ishi yaxshilanadi, tinch hollarda yurak qisqarish soni 42-60 ta, ayrim hollarda 36-42 tagacha kamayadi, yurakning qisqarish kuchi oshadi. Sport bilan shug‘ullangan odamlar yuragining minutlik hajmi ko‘pincha 3,5-6 l ni tashkil qiladi. Yurak qisqarishining sekinlashuviga sabab funksional o‘zgarishlar, adashgan asab tonusining oshishi va uning avtomatizm funksiyalariga ta’siri natijasida qon aylanishning sekinlashishi, diastolaning cho‘zilishi, kislorod utilizatsiyasining yaxshilanishi, miokarddagi biokimyoviy va bioenergetik oqimlar jarayonlar bilan bog‘liq. Sistolik hajmining oshishi va yurak qisqarishining kuchli bo‘lishi yurak mushaklarining gipertrofiyalanish va yurak bir marta qisqarganda o‘zidan chiqarib tashlaydigan qoldiq va qon hajmining ko‘payishi bilan asoslanadi. Yurakning bunday diastolasi uzun bo‘ladi. Qon haydash vazifasining qisqarishi sababli sistola har bir oz qisqaradi. Yurak sikli davom etishning ko‘payishi sabali zo‘riqish davri cho‘ziladi. Yurak mushaklarining gipetrofiyalashnishi, ayniqsa yurakning tonogen kengayishi natijasida uning hajmi ko‘pincha kattalashadi, bu organizm katta jismoniy zo‘riqishga fiziologik moslashganligidan dalolat beradi. Lekin ko‘p hollarda sportchi yuragi kengaymasa ham yurak mushaklarining gipertrofiya elementlari mavjud bo‘ladi. Yuqori malakali sportchilarda o‘tkazilgan rentgenologik tekshirishlar shuni ko‘rsatdiki, faqat 4,9-7% hollardagina sportchilar 35
yuragida gipertrofiya belgilari yoki tonogen kengayish bo‘lmaydi. Anatomik tekshirishlar hamma sportchilar yuragining vazni oshishini va ikkala qorincha devorlarining yo‘g‘onlashganligini ko‘rsatadi. 30 yoshgacha bo‘lgan sog‘lom odam yuragining o‘rtacha og‘irligi 270g. Sport bilan shug‘ullangan odamlarda yuragining vazni 300-500 g gacha yetadi. Sportchilar yuragining kattalashishiga qaramay uning vazni hech vaqt 500g dan oshmagan. Ko‘pgina olimlarning ta’kidlashicha, sport bilan shug‘ullanganlarda yurakning kattalashishi har bir bo‘laklarining bir xil o‘sishi tufayldi bo‘ladi. Sport bilan shug‘ullangan odamlar yuragining kattalashishiga yurak mushagining gipertrofiyalanishi va bo‘shliqlarning kengayishi sabab bo‘ladi. Gipertrofiyalanish va kengayish darajasi ayrim hollarda turlicha bo‘lishi mumkin, lekin bunda yurak mushaklarining vazni va hajmi orasidagi mutanosiblik saqlanib qoladi. Yurak hajmi va uning jismoniy ish bajarish qobiliyati orasidagi korrelyatsion bog‘liqlikni ingliz olimlari aniqlagan. Sport bilan shug‘ullanuvchilarning yuragi kengayganda jismoniy ish bajarish qobiliyatining yuqori bo‘lishi, qisqarish qobiliyatining yaxshi bo‘lishini olimlar ko‘p yillik tekshirishlarda kuzatishgan. Kengaygan “sportcha” yurakning ritmi sekinligi asinxron va izometrik qisqarish hisobiga zo‘riqish davrining cho‘zilishi, qorinchalarining tez to‘lishi, tezligining kamayishi, qorincha ichidagi bosimning ortishi va qon haydash davrining davom etish vaqti kamayishi bilan ifodalanadi. Talabalariga jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarini berishda, ularni tibbiyot xizmati bilan ta’minlash tizimi mavjud. Bu tizim har bir talabani eng qulay sharoitda jismonan tarbiyalashga va ahloqiy faolligini oshirishga xizmat qiladi. Shifokor nazoratining o‘quv yurtidagi asosiy maqsadi har bir talabaning jismoniy holatini hisobga olib, unga yordam ko‘rsatishdan iborat. Buni amalga oshirish uchun har bir talabaning sog‘ligi, uning har tomonlama tayyorgarligi, jismoniy rivojlanishi o‘rganiladi. Har bir organizmning ma’lum holda va ketma-ketlikdagi mashqlarga qarshi o‘zgaruvchanligi nazorat qilinadi. Shifokor nazoratining aniq vazifasi
36
organizmni mustahkamlash va har bir talaba uchun jismoniy mashqlar hajmi va ketma-ketligini aniqlashdan iborat. Jismoniy tarbiya va sport bilan shug‘ullanuvchi talabalarga tibbiyot xizmati maxsus shifokor tomonidan jismoniy tarbiya dispanseri va xonalarida ko‘rsatiladi. O‘quv yurtlarida shifokor nazorati maqsadi va vazifalariga qarab quyidagi turlarga bo‘linadi: - talabalarni tibbiy ko‘rikdan o‘tkazish; -pedagog-shifokor kuzatishi; -jismoniy tarbiya va ommaviy-jismoniy tarbiya-sport tadbirlarida tibbiy xizmat; -sport shikastlanishini va kasalligining oldini olish; -mashq va musobaqalar o‘tkazish joyining tozalik-gigienik sharoitini nazorat qilish;
-jismoniy tarbiya va sport targ‘iboti, ma’rifiy ishlar. Doimiy tibbiy tekshirish va talabalarni jismoniy tarbiyalashda shifokor nazoratining asosiy shaklidir. Ular 3 turda bo‘ladi: dastlabki, takroriy va qo‘shimcha. Hamma tibbiy ko‘rikdan o‘tish shart. Tibbiy tekshirish ovqatlanishdan 1,5 soat keyin, jismoniy mashqlarda 2 soat keyin amalga oshirilishi lozim. Talabalar dastlabki tibbiy ko‘rikdan 1-kursdan o‘tkaziladi. Ko‘rik alohida tartib asosida o‘tkaziladi. Unda umumiy ko‘rsatkichlari, ilgari chalingan kasalliklari, zararli odatlari, yashash sharoiti tekshiriladi. Ertalabki mashqlarning doimiy bajarilishiga, sport to‘garaklariga, sport musobaqalariga qatnashishga alohida e’tibor beriladi. Sport bilan shug‘ullanuvchilarning mashg‘ulot o‘tkazishda jismoniy yuklanishni va mashg‘ulotlardan keyingi holati o‘rganiladi. Keyin tashqi tekshiruv o‘tkazish: tana va a’zolarning o‘lchamlari, organizmning asosiy fiziologik tarmog‘i tekshiriladi. Dastlabki kuzatishning oxirigi bosqichida yurak-tomir, nafas olish va asab tarmog‘ining faol holati jismoniy yuklanish yo‘li bilan aniqlanadi. Talaba dastlabki tibbiy ko‘rikning natijalariga ko‘ra 3 ta guruhdan biriga kiritiladi. Takroriy tibbiy ko‘rik talabaning sog‘ligiga va 37
sport malakasiga qarab o‘tkaziladi. Jismoniy tarbiya va sport bila o‘quv dasturi bo‘yicha shug‘ullanayotgan talabalar bir yilda 1 marta, maxsus guruhdagilar semestrda 1 marta, sportchi talabalar 1 yilda 2-3 marta tekshiruvdan o‘tadi. Takroriy tibbiy ko‘rik natijalari talaba organizmining jismoniy tarbiya va sport mashqlari ta’sirida uning rivojlanishini ko‘rsatadi. Shu ko‘rsatkichlarga muvofiq o‘quv mashqlarining to‘g‘ri tashkil qilinganligi va mashg‘ulotlar foydasi baholanadi, zarur bo‘lgan holda o‘qitish uslubiga va mashqlar hajmiga o‘zgartirish kiritiladi. Agar talabaning sog‘lig‘iga istagan vaqtda aniqlash zarur bo‘lsa, u tibbiy ko‘rikdan o‘tkaziladi. Bu ko‘rik har bir musobaqadan oldin talaba kasallik alomatlari paydo bo‘lishi bilan, shuningdek, kutilmagan baxtsiz hodisalar sezilganda o‘tkazilishi zarur. Jismoniy tarbiya o‘qituvchilarning yo‘llanmasi bilan ham qo‘shimcha ko‘rikdan o‘tkazish mumkin. Qo‘shimcha ko‘rikdan o‘tish muddati musobaqa o‘tkaziladigan sport turiga bog‘liq: bokschi, kurashchilar musobaqa o‘tkaziladigan kuni, marafonchilar, velosipedchilar bir kun oldin, sport o‘yini ishtirokchilari-o‘yin boshlanishidan oldin qo‘shimcha ko‘rikdan o‘tadilar. Dispanser kuzatuvi-shifokor nazoratining murakkab turidir. U maxsus tibbiy muassasalarda o‘tkaziladi. Bunday joylarda sog‘liqni saqlash, kasalliklarning oldini olish tadbirlari ham o‘tkaziladi. Sog‘-salomatligidan katta o‘zgarish sezilgan sportchi talabalar malakali shifokor nazoratida dispanserda kuzatuvdan o‘tkaziladi. Yuqori malakali sportchilar viloyat, respublika dispanser ko‘rigiga yuboriladi. Insonning jismoniy rivojlanishi organizmning tuzilishida ko‘riladi. 1-kurs talabalari jismoniy jihatdan har xil rivojlangan bo‘ladi. Talabalarning jismoniy rivojlanishini takroriy baholash uchun dastlabki tibbiy ko‘rik o‘tkaziladi. Takroriy tibbiy tekshiruvlar talabaning har tomonlama rivojlanishini aniqlab olish uchun o‘tkaziladi. Jismoniy rivojlanishni baholashning asosiy uslubi tashqi ko‘rik va odam tanasi va a’zolarini o‘lchashdir. Tashqi ko‘rik bo‘yicha: 1) organizm asosiy to‘qimalarining rivojlanish darajasi; 2) ayrim a’zolar shakli; 3) murakkab badantarbiya turlari aniqlanadi. Odam tanasi va a’zolarini antropometriya yordamida o‘lchash bo‘yicha: 1) tana va uning alohida bo‘limlari hajmi; 2) 38
talabaning yoshi va jinsiga qarab jismoniy rivojlanish darajasi; 3) organizm fiziologik tarmoqlari asosiy ko‘rsatkichlari aniqlanadi. Tashqi kuzatish asosan inson terisi holatiga, suyak skeletiga, mushakka va yog‘ qatlamiga e’tibor bilan baholanadi. Sog‘lom odam terisi tekis, toza va egiluvchan bo‘ladi. Insondagi mushaklar rivojlanishi 3 xil, ya’ni yaxshi o‘rtacha, salbiy rivojlanishda bo‘ladi. Yaxshi rivojlangan mushaklar hajmi egiluvchanligi va rel’efining ochiq namoyon bo‘lishi bilan xarakterlanadi. Mushaklarning zaif shakllanishi rel’eflarga esa bo‘lmasligi, egiluvchanlikning pasayishi bilan izohlanadi. Gavdada yog‘ to‘planishi darajasi teri osti yog‘ qatlamiga qarab oz, o‘rtacha, ko‘p deb ajratiladi. Yog‘ qatlami oz bo‘lgan kishilarning bel, yelka suyagining rel’efi ochiq namoyon bo‘lmaydi, qovurg‘asi chiqqan bo‘lmaydi. Yog‘ qatlami qalin rivojlangan kishilar badani doira kontur shaklida bo‘lib, qorin, uning atroflarida yog‘ to‘plagan bo‘ladi. To‘qima rivojlanishining asosiy ko‘rsatkichi organizm ba’zi bo‘laklarining shakllariga qarab baholanadi. Odam gavdasining orqa qismi belining shakli umurtqa pog‘onasining fiziologik bukilganligiga bog‘liq. Odam umurtqasi 5 qismga bo‘linadi: bo‘yin, ko‘krak, bel, dumg‘aza va dum. Bo‘yin va bel qismlarida umurtqa pog‘onasi oldinga bukilgan, ko‘krak va dumg‘aza qismlarida esa orqaga bukilgan. Agar odamning umurtqa pog‘onasi shunday tuzilgan bo‘lsa, yurganda va yugurganda, u umurtqa pog‘onasiga tushadigan og‘irlik kamayadi, zarbalarni yumshatadi. Umurtqa pog‘onasidagi bukilishlar 4 sm dan oshmasa, odamning orqasi to‘g‘ri hisoblanadi. Orqa yassi bo‘lsa, bu umurtqa pog‘onasidagi fiziologik bukilishlarning silliqligidan dalolat beradi. Natijada ko‘krak qafasi oldinga chiqib, qorin ichkariga kirib ketadi. Umurtqa pog‘onasi ko‘krak qafasining orqaga bukilib va bel qismining oldinga bukilishi natijasida orqaga egar shaklida ko‘rinadi. Ayrim hollarda umurtqa pog‘onasining shakli buzilib, u yonga bukilishi mumkin. Muntazam ravishda 39
jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanuvchilarning qorni ixcham, mushagi rivojlangan va yog‘ qatlamlari kam bo‘ladi. Oyoqlarining shakli son va boldirning ko‘ngdalang o‘qi ham tizza va tovon bo‘g‘inlarining ichki yuzasining munosabatiga bog‘liq bo‘lib, odam tik turganda aniqlanadi. To‘g‘ri shaklli oyoqlar shu bilan ifodalanadiki, unda son va boldirning o‘qlari mos keladi, bo‘g‘imlarning ichki yuzasi bir biriga tegib turadi yoki orasida ochiqlik kam bo‘ladi. O-shaklidagi oyoqlarning faqat tovon bo‘g‘imlari bir-biriga tegib turadi, tizza bo‘g‘imlari esa bir-biridan qochib turadi. Son va boldir o‘qlari ichkariga ochilgan burchak hosil qiladi. X shaklidagi oyoqlarda buning teskarisi bo‘lib, tizza bo‘g‘imlari bir-biriga tegib, tovon bo‘g‘imlarining orasi ochiq bo‘ladi. Oyoq kaftining shakli uning ko‘ngdalang va egrilik holatiga bog‘liq. Bu egriliklar bir-biri bilan bog‘langan kaft suyaklaridan tashkil topgan bo‘ladi. Yaxshi kaft harakat-tayanch apparati rivojlangan kishilarda bo‘ladi. Ularning kafti to‘g‘ri bo‘lib, ko‘ndalang va egriliklari yaxshiligi ko‘zga tashlanib turadi. Yassi oyoq ko‘ndalang va egriliklari balandligi kichik bo‘lib, pay-mushak apparati juda sust bo‘lgan kishilarda uchraydi, bunda oyoq kafti qismlari orasidagi chegara ko‘rinmaydi. Oyoq kafti-odam turganda va harakatlanganda tayanch a’zosi hisoblanadi. Ko‘z bilan tekshirishning asosiy vazifasi odam tanasining tuzilishi morfologi, fiziologik va psixologik alomatlarda namoyon bo‘ladi. Ular uch turga bo‘linadi: normastenik, astenik va giperstenik. Odamning tuzilishi tanasining uzunligiga va enining mutannosibligiga, suyak va mushaklarning qanday rivojlanganligiga bog‘liq. Normastenik turdagi odam tanasining tuzilishi, tanani uzunligi va ko‘ngdalang o‘lchamlari va qismlarining bir-biriga to‘g‘ri kelishi va tananing asosiy a’zolari- suyak, mushak va yog‘ning me’yorida bo‘lishiga aytiladi. Astenik turdagi odamlarga tananing uzunligi eniga nisbatan ancha ko‘proq va a’zolari yaxshi rivojlanmagan bo‘ladi.
40
Giperstenik turdagi odamlar tanasining eni bo‘yiga nisbatan katta bo‘lib, suyak va mushak tarmoqlari yaxshi rivojlanmagan bo‘ladi. Tananing tuzilishi va fiziologik funksiyalari orasidagi bog‘liqlikni hamda odamning xulqi va kasalliklarini aniqlash maqsadida odam tanasining tuzilishi va uning mijozi aniqlanadi. Antropometriya-odam tanasini maxsus asboblar bilan o‘lchashdir. Quyidagi asosiy antropomerik ko‘rsatkichlar aniqlanadi: tananing uzunligi va vazni, ko‘krak qafasining doirasi uzunligi, o‘pkaning havo sig‘imi, qo‘l mushaklarining kuchi, jismoniy sifatlarni rivojlanishi bilan organizmning o‘sishi va shakllanishi hamda hayot faoliyatining o‘ziga xosligi. O‘quv yurtlarida tibbiy nazorat jarayonida “Jismoniy rivojlanish” atamasi har bir talabaning sog‘ligini nazorat qilish maqsadida qo‘llaniladi. Biroq katta yoshdagi odamlar uchun “Jismoniy rivojlanish” tushunchasi rivojlanish mezoni bo‘la olmaydi, balki ayni paytda organizmning mustahkam va jismoniy kuchi zaxirasining mezoni bo‘lib xizmat qiladi. Bunda “Jismoniy holat” atamasini ishlatish to‘g‘riroq hisoblanadi. Chunki jismoniy sifatlari va jismoniy tayyorgarlikni o‘rganish maqsadida antropometriya hajmi kengaytirilmoqda. Antropometriya yordamida olingan kattaliklar bir yoki bir necha uslublar yordamida jismoniy rivojlanishni baholash maqsadida qo‘llaniladi. Ular standart va korrelyatsiya uslublaridir. Organizm funksional tarmoqlarining holati nafas olishni tekshirish yordamida aniqlanadi. Tibbiy pedagogik kuzatish-jismoniy tarbiya mashg‘uloti paytida shifokor o‘qituvchi, murabbiy bilan hamkorlikda talabalar nazorat qilinadi. Ushbu savollarga javob berish kerak: mashg‘ulotlar olib borishning sharoitlari qanday? Xavfsizlik qoidalariga rioya qilinganmi? Tozalik-gigiena normasi saqlanganmi? Mashg‘ulotlar olib borish sharoiti deganda talabalarning jismoniy tayyorgarligini zo‘riqish hajmi va uning jadalligi nazarda tutiladi. Bu shikastlanishning oldini oladi. Talabalar tomonidan kiyim va poyabzallarning toza tutish, gigienik qoidalarining bajarilishi, o‘z-o‘zini nazorat qilish kundaligini tutish, sport o‘yinlari
41
va mashg‘ulotlari o‘tkaziladigan joylarning sharoiti va shu joylarning tozalik- gigiena nazorati ishlari tozalik-epidemiologik bo‘lim xodimlari, jismoniy tarbiya- davolash dispanserlari shifokorlari, jismoniy tarbiya va sport mutaxassislari tomonidan olib boriladi. Sport inshootlari tozaligiga, gigiena qoidasi va normasiga rioya qiladi, uskuna va jihozlarning holatini, sport bilan shug‘ullanuvchilarning kiyimi va poyabzalining tozaligini tekshiriladi. Bunda jismoniy mashqlarni turiga, mashg‘ulotlar o‘tkazish sharoitga e’tibor beriladi. Yopiq sport inshootlari uchun kiyim yechadigan va kiyinadigan xonalar, sportchilar uchun xizmat xonalari aniq bir qatorda ketma-ket turishiga rioya qilinishi shart. Sportda shikastlanishning bir necha sabablari bor. Talabalar tayyorgarligining pastligi, sog‘liq holatining buzilishi, intizomsizligi. Mashg‘ulotlarni yetarli sport jihozlari bilan ta’minlanmaganligi, mashg‘ulotlarni tashkil qilishda va o‘tkazishda uslubiy xatolar, ob-havo sharoitlari. Sport shikastlanishning oldini olish uchun ushbu qonun-qoidalarga e’tibor berish kerak: 1) jismoniy tarbiya mashg‘ulotida talaba o‘z gavdasining holatini nazorat qila bilishi, xavfli harakat va turg‘un holda o‘zini saqlay olishi zarur; 2) talaba o‘z xavfsizligini ta’minlash usulini va o‘z-o‘zini xavfsizligini ta’minlashni bilib olishi kerak; 3) qo‘l va oyoq bo‘g‘imlarini mustahkamlaydigan maxsus mashg‘ulotlarni doimiy ravishda o‘tkazib turish; 4) kiyim-kechak va oyoq kiyimlari, sport jihozlari, sanitar, gigiena talabiga va me’yoriga javob berishi kerak; 5) himoya uskunalaridan foydalanish; 6) yilning yoz va qish fasllarida shaxsiy gigiena talabalariga qat’iy rioya qilish; 7) suvda o‘tkaziladigan mashg‘ulotlarni asosan guruh bilan maxsus ajratilgan joyda o‘tkazish kerak. 42
Jismoniy tarbiya-sport ommaviy tadbirlarida tibbiyot xodimlarining xizmatidan foydalanish. Bu tadbirlarni olib borishda kasalliklarning oldini olish va davolash idoralarining tibbiyot xodimlari ishtirok etishlari kerak. Shifokor xodimlar hakamlar hay’atining a’zosi hisoblanadi, bosh hakamning tibbiyot bo‘yicha muovini bo‘ladi. U sportchilarning musobaqaga qatnashishiga ruxsat beradi yoki chetlatadi. Musobaqa va mashg‘ulot o‘tadigan joyni tozalik va gigiena talabalariga javob berishni nazorat qiladi; shikastlanishning oldini olishni nazorat qiladi. Sog‘lomlashtirish sport lagerida talabalarning sog‘lig‘ini, jismoniy tayyorgarligini va unga taalluqli bo‘lgan barcha ishlarni nazorat qiladi. Talaba o‘z sog‘lig‘ini va jismoniy mashqlarning o‘ziga ta’sirini intensiv kuzatib borishiga o‘z-o‘zini nazorat qilish deyiladi.. Talabaning jismoniy rivojlanishini takomillashtirish, uning jismoniy ish qobiliyatini va aqliy qobiliyatini ongli ravishda oshirish asosiy shartdir. Nazariy bilimga asosan maxsus uslub va ko‘nikmalar yordamida o‘z-o‘zini nazorat qiladi. Talaba o‘ziga xos ma’lumotlarni va ob’ektiv ko‘rsatkichlarni, organizmning asosiy fiziologik tarmog‘ining faoliyatini ro‘yxatga oladi. Sog‘lig‘i muhim alomati, kayfiyatini, hol-ahvolini, uyquning sifatini o‘zgarish xususiyatiga xizmat qiladi va charchashning boshlang‘ich bosqichi ushbu alomatlarning o‘zgarishiga olib keladi. Ob’ektiv ko‘rsatkichlar jarayoni o‘z-o‘zini nazorat qilish bu yurakni qisqarishini takrorlashnishi tana vazni va sport natijalaridir. Pulsni hisobga olishning uch xil yo‘llari bor: tinch holatdagi soni, intensiv ish bajarish faoliyati va mashg‘ulotlardan so‘nggi tiklanish davrining muddati. Tinch holatdagi puls organizmning vegetativ asab tarmog‘ini va jismoniy tayyorgarlik holatini tasvirlaydi. Talabaning jismoniy tayyorgarligi qancha yuqori bo‘lsa, tinch holatda uning puls urish soni shuncha kam bo‘ladi. Yurak urishning jismoniy ishga sezgirligi organizmni shu jismoniy ishni bajarishga tayyorligini va fiziologik tarmog‘ining chidamliligini ko‘rsatadi. O‘quv mashg‘ulotlarida jismoniy ish bajarshning qiymati berilib, tomir urishi har daqiqada 130-150 marta deb olinadi. Agarda ish bajariladiganda pulsning sezgirligi biroz yuqori bo‘lsa, bu talabaning jismoniy tayyorgarligi pastligini ko‘rsatadi. Pulsning 43
boshlang‘ich holati 15-30 daqiqadan so‘ng tiklanadi. Tiklanish davrining cho‘zilib ketishi murabbiy va shifokorlarning e’tiborini jalb qilishi kerak. Jismoniy mashqlar moddalar almashinuviga, energetik vaznini nazorat qilib borish, organizmni ish bajarishga moslashtirishdan aniq dalolat beradi. Sport mashg‘ulotlarining boshida tana vazni tushib ketadi. Organizmning mashg‘ulotlarni tartibiga to‘la moslashuvi vaznni aniq bir saviyada saqlanib turishga olib keladi. Sport natijalarini o‘sishini kuzatib borish-mashg‘ulot uslubini to‘g‘riligini baholab va jismoniy chiniqish, qo‘shimcha zaxiralarni ochib, talabaningsport mohiyatini aniqlab beradi. O‘z ustidan nazorat qilish jarayonidan olingan ma’lumotlar talabalarning maxsus kundaligida qayd qilinadi. Jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarida fiziologik holat jismoniy tarbiya mashg‘ulotlari va musobaqalar oldindan shartli refleks mexanizmi asosida yechadi. Asab tarmog‘ining uyg‘onishi va jo‘shqinlik tonusi kuchayishi, ichki organlar faoliyati organizmni bo‘lajak mashqlarga tayyorgarligini oshiradi. Start sarosimasi jismoniy va psixologik tayyorligi past bo‘lgan sportchi talabalarda bo‘ladi. Bu holat jismoniy tarbiya mashg‘ulotlari va musobaqalari oldidan shartli refleks asosida kechadi. Haddan tashqari hayajonlanish keyinchalik markaziy asab tarmog‘ining tormozlanish jarayoni bilan almashinadi. Bu ichki organlarning faoliyatini pasaytirishga olib keladi. Oqibatda sport natijalari tezda yomonlashadi. Start loqaydligi musobaqalar oldidan asab tarmoqlari uyg‘onishining va jo‘shqinlik tonusining pasayib ketishi bilan ifodalanadi. Bu holat talabaning jismoniy imkoniyati amalga oshirishiga to‘sqilik qiladi. Charchash. Uzoq davom etgan ishdan, energetik manbalarning kamayib, dinamik asab jarayonlarining buzilishi tufayli kelib chiqadi. Charchash holatining qaytarilib turishi, mehnat va dam olish tartibining buzilishi, charchashning odam organizmida saqlanib qolishiga sabab bo‘ladi. Noto‘g‘ri shug‘ullangandagi charchash-bu charchashning saqlanib qolish holati bo‘lib, mashg‘ulot jarayonlarini, kun tartiblarini buzish natijasida paydo bo‘ladi.
|