İnsan cəmiyyətinin inkişafı təbiətlə qarşılıqlı təmasda olmadan mümkün deyil

                                           Niyə növlər məhv olur? 
 
    Kütləvi informasiya vasitələrindən hər güm «Yerdə hər gün bir heyvan növü və 
hər həftə bir bitki növü məhv olur» kimi kədərli statistikaya rəast gəlirik.Bəs,bu 
niyə baş verir? Yəqin ki,hər birimiz  bilirik ki,insanın intensiv təsərrüfat 
fəaliyyəti,ətraf mühitin çirklənməsi,meşələrin qırılması,bataqlıqların qurudulması 
və s. planetimizin canlı aləminə heç də yaxşı təsir göstərmir.Lakin,növlər bütün 
zamanlarda və hətta insanın təbiətə təsirinin əhəmiyyətli dərəsədə olmadığı 
dövrlərdə belə, məhv olmuşlar. 
    Daşlaşmış bitki və heyvan qalıqlarının tədqiqi növlərin  daha irimiqyaslı yox 
olmalarının mənzərəsini daha aydın təsəvvür etməyə imkan verir.Dünyada bir çox 
alimlərinin bu sahədə apardıqları tədqiqatlarla tanış olduqda,istər istəməz  bir sıra 
suallar ortaya çıxır:Bəlkə növlərin qırılmasının əsas günahkarı insan deyil? Bəlkə, 
insanlar yalnız bu prosesi sürətləndirir? Nəyə görə «mükəmməl və uyğunlaşmış» 
növlər birdən-birə öz mövqelərini başqalarına təslim edir?   
    1859-cu ildə ingilis alimi Ç.Darvinin  təkcə həmin dövrün deyil,həm də sonrakı 
nəsillərin dünya görüşünü  alt-üst edən«Təbii seçmə yolu ilə növlərin mənşəyi» 
adlı kitabı işıq üzü gördü.Darvinin davamçıları kitabın müvəffəqiyyətini belə izah 
edirdilər ki, «Darvin bütün canlı aləmin müxtəlifliklərinin necə yaranmasının ən 

---

75 
 
inandırıcı izahını verdi».Lakin,hələ o dövr tənqidçilərində Darvinin ssenarisinin 
doğruluğuna şübhə yaradan suallar meydana çıxırdı.Əsas problem ondan ibarət idi 
ki,elmə bir növün digər növə çevrilməsi faktı məlum deyildi və belə faktı Darvin 
də  təqdim etmirdi.Darvinizmin tənqidçilərindən biri,Paris elmlər akademiyasının 
Daimi katibi P.Flurans (1864) qeyd edirdi: «Darvin növlərin mənşəyi haqqında 
kitab yazıb,ancaq bu kitabda məhz növlərin mənşəyi yoxdur» (V.İ.Nazarov,2005) 
Bir növün digər növə çevrilməsi faktı ilə heç kəs rastlaşmasa da,əks proses,yəni 
növlərin məhv olması daim göz önündə baş vermişdir.Ona görə də,növlərin yox 
olması heç kəsdə şübhə doğurmur. Ona görə də,ilk növbədə məhz bu fenomeni 
izah etmək lazımdır.Hansı səbəbdən son dərəcə mükəmməl quruluşalu və təkmil 
funksiyalı növlər birdən-birə yox olmağa başlayır və ya onların sayı kəskin azalır? 
Bu suala bir çox alimlər cavab tapmağa çalışsa da,heç kim qənaətbəxş cavab 
tapmamışdır.Lakin,Darvinin nəzəriyyəsi təkcə növlərin mənşəyini deyil,eyni 
zamanda onların məhv olmasını da izah edirdi.Darvinin təbirincə,bu iki təzahür 
qarşılıqlı əlaqəlidir və bu proseslər bir-birini doğurur.Məhvolma barədə Darvin 
yazırdı:»Təbii seçmə nəzəriyyəsi o qənaətə əsaslanır ki,hər bir yeni növ rəqabətə 
girdiyi  növ üzərindəki müəyyən üstünlükləri sayəsində yaranır və saxlanılır; 
bundan da,daha əlverişsiz formanın qaçılmaz məhvi labüddür. Adətən oxşar 
formalar arasında rəqabət daha kəskin olur.Ona görə də,hər hansı növün 
yaxşılaşdırılmış nəsil əcdad növün məhvinə səbəb olur....Lakin,elə hallar da olur 
ki,hər-hansı bir qrupa aid olan yeni növ başqa  bir qrupa aid olan növün yerini tutur 
və bununla da onun məhvini şərtləndirir.Əgər,belə müvəffəqiyyətli gəlmədən 
çoxlu yaxın formalar ayrılarsa,onda digər çoxlu formalar öz yerlərini onlara 
verməıidirlər.Biz heç bir vəcləı məhvolma faktlarına təəccüblənməməliyik....Üzvi 
aləm tarixində əvəzsiz rol oynamış növün və ya növlər qrupunun məhv olması 
təxminən təbii seçmə prinsipinin qaçılmaz nəticəsidir »( Ç.Darvin,1991).O dövrdə 
belə izah böyük canlanma ilə qəbul olundu və əksər alimlər tərəfindən dəstəkləndi. 
Hətta,bu gün də Darvinin bəzi davamçıları növlərin məhvini məhz,rəqabətli 
sıxışdırılma ilə izah edirlər.Lakin,tənqidçilər dərhal diqqət yetirdilər ki,bu 
nəzəriyyə həqiqətən növlərin məhv olduğu müxtəlif  tarixi dövrlərdəki şəraitilə heç 
cür uzlaşmır.N.Y.Danilevskiy özünün «Darvinizm:Tənqidi tədqiqat» adlı əsərində 
Steller dəniz inəklərinin (Hydrodamalis gigas)yox olması misalını nəzərdən 
keçirir.Bu heyvan ilk dəfə VIII əsrdə Q.Steller tərəfindən Komandor adalarına 
(Kamçatka) ekspedisiya zamanı aşkarlanmış və təsvir olunmuşdur. Məlumdur ki, 
bu növ 17768-ci ildə Yer üzündən tamamilə silinmişdir.Bu zaman dəniz inəkləri 
özlərindən sonra heç bir növ müxtəlifliyi qoyub getməmişdir. Lakin,Darvinin  
məntiqinə görə dəniz inəklərinin yerində onları sıxışdıran yeni növ qalmalı 
idi.Dəniz inəklərinin əvəzinə zəngin dəniz «оtlaqları» heç bir növ tərəfindən 
tutulmadı və bu günə qədər də tutulmayıb.Bəs ,onda dəniz inəklərinin yox 

---

76 
 
olmasında təbii seçmə hansı rolu oynayıb?Bu suala cavab tapa bilməyən darvinizm 
tərəfdarları dəniz inəklərinin məhvində insanların günahkar olması hipotezini irəli 
sürdülər.Dəniz inəkləri heç vaxt ovçuluq obyekti olmadığı üçün Danilevskiy bu 
hipotezi əsassız  adlandırmışdır.Əgər,onları ovlamışlarsada,bu çox az miqdarda 
olmuşdur. Danilevskinin sözlərinin doğruluğunu müasir alimlər də təsdiq edirlər. 
Y.V.Çaykovski yazır: «Dəniz inəklərinin avropalı dənizçilər tərəfindən məhv 
edilməsi haqqında ədəbiyyatlarda tüğyan edən fikirlər şübhəlidir,çünki omlar orada 
az olublar və ümumilikdə kim nəqədər öldürüb məlum deyil.Ən real variant odur 
ki,Steller tərəfindən təsvir olunduğu vaxt dəniz inəkləri arıq yox olmaqda 
idilər,komandor sürüsü isə onların son populyasiyası 
idi»(Y.V.Çaykovski,2006).Təxminən bu vaxtlarda elə həmin Steller tərəfindən 
aşkarlanmış digər dəniz məməlisi olan dəniz meymunları da zoocoğrafi məkandan 
yox oldu.Dəniz meymunlarının yox olmasının səbəbləri dəqiq məlum 
deyil.Lakin,bir məsələ dəqiqdir ki,bu halda məhvolma insanın azacıq da olsa 
iştirakı olmadan baş vermişdir.  
    Dəniz məməlilərinin yox olması halları ilə bərabər,Danilevski Hind və Sakit 
okeanın müxtəlif adalarından (Seyşel,Madaqaskar,Yeni Zellandiya və s.)yaxın 
keçmişdə bir neçə tısbağa və 20-dən çox quş növünün yox olması misallarına da 
toxunur.Bu növlərin yox olmasına baxmayaraq hansısa yeni növü onların yeni 
nəsli hesab etmək olmaz.Bu növlərin digər  qrupun növləri tərəfindən 
sıxışdırılmasını mülahizə etmək doğru olmazdı.Çünki, bu növlərin ekoloji taxçası 
heç bir dəyişmiş və ya yaxşılaşmış növlər (nəsillər) tərəfindən müəyyən vaxta 
qədər də tutulmamışdır. 
    Bütün bu qeyd olunanlar onu göstərirki,növlərin yox olması ilə onların mənşəyi 
arasında heç bir əlaqə yoxdur.Bu proseslərin hər ikisi bir-birinə münasibətdə 
sərbəstdir və bir-birini şərtləndirmir.Hər iki təzahürün sərbəst olması yekun 
nəticədə Darvinə görə mahiyyəti  məhvolma (mövcudluq uğurunda mübarizədə 
məğlubiyyət) yaxşılaşmış nəslin doğulması ilə  şətlənir fikrindən ibarət olan təbii 
seçmənin olmadığını göstərir.Müəyyən mənada Darvini də başa düşmək 
olar:əgər.növlərin yox olmasının səbəbi dəqiq məlum deyilsə,hər bir alimin öz 
hipotezini irəli sürmək haqqı var.Lakin,Darvinin təklif etdiyi izahın bitərəf 
(qərəzsiz) və o dövrdə növlərin yox olması haqqında olan məlumatlardan doğan 
məntiq də adlandırmaq olmaz.Bu fikirlər təkcə yuxarıda qeyd etdiyimiz hallara aid 
deyil.1849-cu ildə K.Rulye (Рулье К. Ф. Избранные биологические 
произведения. М.-Л., 1954),sonra isə, S.Usov  zubrlar (vəhşi buğalar) üzərində 
apardıqları müşahidələrin nəticələrini nəşr etdirdilər.Həmin  nəşrlərdə bu heyvanlar 
«yox olmağa meyilli» kimi səciyyələndirilmişdir ( Чайковский Ю. В. Наука о 
развитии жизни. Опыт теории эволюции. М.: Т-во научн. изданий КМК, 
2006. 712 с.).A.Brem də zubrları «yox olmağa məhkum» növ kimi 

---

77 
 
səciyyələndirmişdir(Брэм А. Э. Жизнь животных: В 3 т. Т. 1: Млекопитающие. 
М.: Терра, 1992. 524 с.). Buna səbəb nədir? Bunu ilk növbədə bu heyvanların 
özlərinin davranışı ilə izah etmək olar:zubrlar 2-3 ildə bir dəfə doğurlar.Çünki, 
kürsək vaxtı yaşlı erkəklər özləri nəsil artırmaya yararsız olsalar da cavan erkəkləri 
dişilərin yanından qovurlar.Əgər,zubrları təbii seçmə yaratmışdırsa,onda Darvin 
məntiqinə görə onlar ən uyğunlaşmış,ən dözümlü və məhsuldar növ olmalı 
idilər.Ancaq,bu heyvanlar,hətta onları qoruqlarda mühafizə etdikdə belə,yox 
olmağa cəhd etməzdilər.Digər tərəfdən isə,əgər zubrlar bu dərəcədə 
uyğunlaşmamış canlılardırsa,bəs nə üçün onların yox olma prosesi bizim əsrə 
təsadüf etmişdir?Keçən əsrlərdə,mövcudluq uğurunda mübarizənin çətin 
dövrlərində necə sağ qalmışlar? Qeyd olunan müəlliflər özləri isə zubrların yox 
olması fenomenini belə izah etmişdilər: «Ayrıca bir neyvan fərdi qısa müddət 
yaşadığı kimi,bütöv heyvan növünün (cinsinin) də yerdə həyatının başlanğıcı və 
sonu var»(iqtibas.Y.V.Çaykovski).Bu hipotezanın isbatı olmasa da,rəqibin 
sıxışdırılmasından daha məntiqli görünür. Həm də,«Növlərin mənşəyi» nəşr 
olunmamışdan qabaq  da.bu hipotezkifayət qədər populyar idi.Bu hipotezin hələ 
1814-cü ildə italiyalı paleontoloq D.Brokki (1772-1823) tərəfindən söylənilməsinə 
baxmayaraq,bu barədə Darvin bir kəlmə də yazmamışdır. 
    Müasir dövrdə də,növlərin yox olması,məhv olması səbəbləri keçən əsrlərdə 
olduğu kimi,yenə də tapmaca olaraq qalmaqdadır.Növlərin yox olmasının yalnız 
bir qismini insan fəaliyyəti (ətraf mühitin çirklənməsi,biotopların məhvi və s.)ilə 
əlaqələndirmək olar.Əksər növlərin yox olmasının səbəbləri isə naməlum olaraq 
qalır. 
    Növlərin məhv olması məsələsində ən etibarlı mənbə olan paleontoloji 
məlumatlar da Darvinin köhnə formanın yenisi ilə əvəzlənməsi prinsipini təsdiq 
etmir.Həm Darvinin müasirləri olan,həm də bizim dövrün paleontoloqları 
yekdilliklə bu fikirdədirlər ki, «böyük məhvolma hansısa digər qrupdan olan növün 
sayının və müxtəlifliyinin eyni zamanda yüksəlməsi ilə müşayət 
olunmamışdır»(iqtibas.N.N.İordanski).Rus alimi D.Sobolev zəngin palejntoloji 
materialları təhlil edərək belə bir nəticəyə gəlmişdir ki,yox olmuş növlərin 
əksəriyyəti onların yerini tutmuş növlər tərəfindən sıxışdırıla bilməzdi,çünki onlar 
yeni növlər üçün rəqib və hətta onlar üçün yararlı yem də deyildilər. 
    Fərz etmək olar ki,növlərin məhv olmasının səbəbi ətraf mühit şəraitinin 
dəyişməsidir.Lakin,rus zooloqu İ.Y.Popovun fikrincə, «əgər,təkamülü ardıcıl 
olaraq təbii seçmə nəzəriyyəsi ilə izah etsək,onda,növ üçün hətta əlverişsiz şərait 
yaransa belə,o bu şəraitə uyğunlaşmalı və mövcudluğunu davam etdirməli 
idi...Lakin,ən maraqlısı odur ki,əgər biz məhv olmuş və saxlanmış orqanizmləri 
onların uyğunlaşma dərəcəsinə görə qiymətləndirsək,etiraf etmək lazımdır ki,məhz 
yaxşı uyğunlaşanlar məhv olmuş,az uyğunlaşanlar isə saxlanmışdır.Mezozoyda 

---

78 
 
ammonitlərin məhvi və nautilidlərin saxlanması faktı bunun bariz nümunəsidir.Öz 
quruluşuna,həyat tərzinə və artıb-törəmə üsuluna görə ammonitlər daha uyğunlaşan 
hesab olunsa da,məhz onlar məhv oldular.».Məhv olmuş və saxlanmış balıqıarı  
müqaisə etməklə də bu nəticəyə gəlmək olar. 
    J.B.Lamark da məhv olmanın təkamül nəzəriyyəsi ilə uyuşmadığını qəbul edirdi. 
O,hesab edirdi ki,əgər qazıntılar zamanı tapılan heyvanlar hazırda yaşayan 
heyvanlardan kəskin fərqlənirsə,deməli onlar məhv olmayıb,digərlərinə 
çeviriliblər.Lamarka görə,həqiqi məhvolma praktiki olaraq günahı insanın 
vicdanında olan çox nadir təzahürdür. 
    Məhvolmaya münasibətdə Lamarkın və Darvinin təlimləri mahiyyətcə bir o 
qədər də fərqlənmirlər.Lakin,belə görünür ki,hər iki təkamülçü həqiqətdən çox 
uzaqdırlar.Aydındır ki,bu cür izah hər kəsi qane edə bilməz.Ona görə də,bu gün 
belə izaha yalnız orta və ali məktəb dərsliklərində rast gəlmək olar.Müasir dövrdə 
növlərin məhv olmasına dair  darvinist olmayan iki nəzəriyyə daha populyardır:   
1.« Katastrofik» məhv olma.  
2.Növlərin «qocalması» 
    Belə bir fikir mövcuddur ki,növlərin məhv olması qlobal qəzalar nəticəsində baş 
vermişdir.Belə qəzalarin səbəbləri kimi,nəhəng meteoritlərin düşməsi,güclü 
vulkanik fəallıq,qlobal yanğınlar,zəlzələlər,Yer orbitinin dəyişməsini və s. 
göstərilir.Məhv olmuş orqanizmlər içərisində ən çox marağa səbəb olanı 
dinozavrlar olduğu üçün,əksər « katastrofik» hipotezlər məhz bu heyvanlara şamil 
edilir.Qeyd etmək lazımdır ki,həyatın kreasion (kreasionnoy) inkişaf modelinin 
hökmranlıq etdiyi dövrlərdə əksər növlərin məhvi məhz qəzalarla izah olunurdu 
(bu qəzalardan ən böyüyü qədim mətnlərdə rast gəlinən « Dünya subasması»-dır).   
Katostrofizm nəzəriyyəsinin qürubu 1830-cu ildə ingilis alimi Ç.Layelin 
uniformizm ideyalarının elmdə möhkəmlənməsi ilə başladı.Bu nəzəriyyəyə 
görə,Yerin bütün tarixi ərzində bütün həyati və geoloji proseslər bu gün olduğu 
kimi(yəni,heç bir qəzasız) baş vermişdir.Bəs, onda alimləri əvvəllər təkzib edilmiş 
qəza ideyalarına yenidən müraciət etməyə vadar edən nədir? Qəribə də olsa,bunun 
əsas səbəbkarı yenə də paleontologiyadır.Qazıntılar zamanı mütəxəssislər tez-tez 
təsadüfən saxlanmış ayrıca orqanizm qalıqları ilə deyil,daşlaşmış orqanizmlərin 
bütöv qəbirstanlıqları ilə rastlaşırdılar.Qobi səhrasında qazıntılardan sonra 
Q.Martinson(Мартинсон Г. Загадки пустыни Гоби. Л.: Наука, 1980.) yazırdı: 
«Sıx qumdaşı plitələrində toplanmış balıq qalıqlarının nəhəng yığını bizi heyrətə 
gətirdi. Bir layda ayıdöşəyi və digər bitkilərin izlərinə,digərində isə ,molyuskaların 
çanaqları,xərçəngkimilərin,balıqların, çoxsaylı həşəratların skletlərinin 
qalıqlarına,tısbağa qınlarına rast gəlinirdi.Bəzi yerlərdə bu tısbağa qınları elə sıx 
yığılmışdı ki,daş körpünü xatırladırdı.Dəfələrlə dinozavr sümüklərinə rast 
gəlinirdi.İstər-istəməz belə bir sual yaranır:Bu heyvanların belə kütləvi qırığınına 

---

79 
 
səbəb nədir? Monqolustan Xalq Respublikasının Elmlər Akademiyasının Ulan-
Batordakı geologiya institutunun paleontoloji laboratoriyasında döyüş zamanı biri-
birinə ilişmiş iki dinozavrın skleti saxlanılır.Çox da böyük olmayan yırtıcı dinozavr 
buynuzlu dinozavrı öz ağuşunda tutaraq onunla birlikdə sututarın lilli dibində 
basdırılmışdır.Bu cür eksponat yalnız o halda yarana bilərdi ki,ölüm onları qəflətən 
yaxalasın.Əgər,onlar hələ sağikən sututara düşsəydilər,onda bu skletlər bir-
birindən aralanardılar.»Belə təsvirləri saysız-hasabsız göstərmək olar. 
    Bütün bunlardan başqa,yerdə böyük sahələr tutan elə daşlaşmalar və çöküntülər 
kəşf edildi ki,onlar yalnız sürətli geoloji proseslər nəticəsində yarana 
bilərdi.Alimlər  geoloji layları daha dərindən tədqiq etdikcə, bu layların sürətli 
yaranışı bir daha sübüt olundu:Layel nəzəriyyəsinə görə,yaranmasına milyon illər 
tələb olunan bu laylaraylar,həftələr və hətta günlər ərzində də yarana bilər.Geoloji 
layların sürətlə yaranmasının sübutu üçün ən həlledici dəlil əh həhəng qəzalar və 
onların nəticələri üzərində aparılan müşahidələr oldu.1982-ci ildə baş vermiş 
zəlzələ və Sant-Helenz (ABŞ,Vaşinqton) vulkanının püskürməsi nəticəsində təkcə 
bir gün ərzində 8m qalınlığında və qədim çöküntü süxurlarından heç nə ilə 
fərqlənməyən geniş süxur layı yaranmışdır(Чащихин У. Вопросы хронологии. 
М.: МДЦО, 2001. 112 с).  
    Lakin,müasir katastrofizm (nekatastrofizm) qədim katastrofizmdən köklü 
şəkildə fərqlənir və növlərin kütləvi- seçmə məhvini izah etməyə qadir deyil. 
Çünki,məhvolmaya  ekoloji qruplar deyil,sistematik qruplar (məsələn,bütün 
dinozavrlar-uçan,suda və quruda yaşayan-məhv olur) məruz qalır.İ.Y.Popov yazır: 
«Heç bir qəza yüksək taksonomik səviyyənin müəyyən qruplarına aid olan 
orqanizmlərin seçmə məhvini izah edə bilməz:qəzadan sonra məhv olan və sağ 
qalanlar meteoritlərə,kometlərə,vulkanlara və s.müqavimət göstərmək baxımından 
bir-birlərindən fərqlənmirlər».Qeyd etmək lazımdır ki, катастрофизм yalnız 
keçmiş geoloji dövrlərdə növlərin kütləvi məhv olması faktlarını izah edir. 
Ancaq.bu nəzəriyyə qəzalararası dövrlərdə və indiki zamanda növlərin məhvinin 
səbəbini izah edə bilmir.Ona görə də,bir sıra təkamülşü alimləri,xüsusilə də