jarayonlarni quyidagi davrlarga bo‟lish mumkin; temir oksidlaridan temirning
qaytarilishi; temirning cho‟yanga aylanishi; shlak hosil bo‟lishi. Bu jarayonlar bir
vaqtda sodir bo‟ladi. Cho‟yan olish jarayoni quyidagidan iborat: shixta materiallari
(temir va marganes rudasi, yoqilg‟i va flyuslar) pastga tushadi, gazlar esa yuqoriga
ko‟tariladi. Bu gazlar koks yonishidan hosil bo‟ladi. Yonish gorn sohasida
22
C
O
2
=CO
2
Gaz yuqoriga ko‟tarilgan sari kislorod miqdori kamaya boradi va uglerod to‟la
oksidlanmaydi, quyidagi reaksiya sodir bo‟ladi:
CO
2
+ C = 2CO.
Domna pechiga bug‟ ham puflanadi. Bug‟ koks bilan reaksiyaga kirishib, uni
oksidlaydi:
H
2
O + C=H
2
+CO.
Bir yo‟la flyus - ohaktosh parchlanadi:
CaCO
3
CaO+CO2
Temirning uning oksidlaridan qaytarilishi domna jarayonining muhim bosqichi
hisoblanadi. U asta-sekin quyidagi sxema bo‟yicha kechadi:
Fe
2
O
3
Fe
3
O
4
FeO
Fe;
3Fe
2
O
3
+ CO = 2Fe
3
O
4
+ CO
2
+Q;
Fe
3
O
4
+ CO = 3FeO + CO
2
+ Q;
FeO+CO=Fe + CO
2
– Q.
Rudani vodorod bilan qaytarishda shunday reaksiyalar bo‟ladi. Bir yo‟la temir
oksidi qattiq uglerod hisobiga quyidagi reaksiya bo‟yicha ham qaytariladi:
FeO+C = Fe + CO.
Shunday qilib, 50% gacha shixta qaytariladi. Qattiq uglerod (qurum ko‟rinishida )
rudaning g‟ovaklariga o‟tiradi va uni uglerodlaydi.
900
1100
0
S haroratda uglerod oksidi sof temir bilan reaksiyaga kirishadi:
3Fe + 2CO = Fe
3
C + CO
2
.
Bunda temir karbidi hosil bo‟ladi va u temirda erib, uni uglerodlaydi. Temirni
qaytarish jarayoni bilan birga shixtaning boshqa elementlari (kremniy, marganes,
fosfor) ni ham qaytarish reaksiyasi sodir bo‟ladi. Marganes shixtaga maxsus
23
kiritilgan marganes rudasidan qaytariladi. Aralashmalarning qaytarilishi quyidagicha
sodir bo‟ladi:
MnO + C = Mn + CO;
SiO
2
+ 2C = Si + 2CO.
P
2
O
5
ko‟rinishidagi fosforning qaytarilishi ham shunday amalga oshiriladi.
Oltingugurt temir bilan birikma hosil qilib, qolgan temirda eriydi.
Yuqorida qayd qilingan elementlarning qaytarilishi tufayli domna pechida
temirning uglerod, marganes, oltingugurt, fosfor bilan murakkab qotishmasi hosil
bo‟ladi. Bekorchi jins, kul, oltingugurt, koks va ruda aralashmalarining bir qismi
flyus bilan birikib shlak hosil qiladi. Domna jarayonida shlakning roli juda katta,
cho‟yanning sifati hosil bo‟lgan shlakning xarakteriga bog‟liq. Oltingugrtni chiqarib
yuborish quyidagi reaksiya bo‟yicha sodir bo‟ladi:
CaO + FeS
FeO + CaS.
Shlak domnada suyuqlantirishning qimmatli mahsuloti hisoblanadi. U turar
joy va sanoat binolarini qurishda, sement, beton, g‟isht tayyorlashda, yo‟llar
qoplamasida va hatto o‟g‟it sifatida ishlatiladi.
Domna gazi suyuqlantirishning muhim mahsuloti bo‟lib, yuqori kaloriyali
yonilg‟i hisoblanadi. Undan turli metallurgiya agregatlarini (havo isitgichlari, koks
batareyalari) isitishda foydalaniladi, so‟ngi vaqtlarda undan qimmatli kimyoviy
mahsulotlar olinmoqda. Bir kecha – kunduzda 1500 t cho‟yan beradigan domna
pechi 90 – 100 t yoqilg‟i o‟rnini bosadigan gaz beradi.
Dostları ilə paylaş: