1.3. Postneft erası dövründə Azərbaycanda qeyri-neft sahələrinin
inkişafının xarakterik cəhətləri.
2014-cü ilin sonlarından etibarən dünya bazarında neftin qiymətinin kəskin şəkildə
aşağı düşməsi, maliyyə böhranını dərinləşməsi nəticəsində qeyri-neft sektorunun
diversifikasiya ölkəmizin həyata keçirməli olduğu ən aktual məsələ oldu.
Ümümiyyətlə, 21-ci əsrin əvvəllərindən etibarən həyata keçirilən düzgün iqtisadi
siyasət nəticəsində Azərbaycanda qeyri-neft sahələrinin inkişafında artım müşahidə
olunmağa başlamış, iqtisadiyyatın neftdən asılılığı tədricən azalmağa başlamışdır.
2016-cı ilin əvvəllərindən başlayaraq ölkə iqtisadiyyatında yeni bir dövr başlamışdır
ki, bu dövr “postneft dövrü” termini kimi ölkənin iqtisadi gündəminə daxil olmuşdur.
Həmin dövrün xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, artıq ölkə iqtisadiyyatı neftdən tam asılı
deyil, qeyri-neft sektorunun ÜDM-dəki xüsusi çəkisi nəzərəçarpacaq dərəcədə
artmışdır, Azərbaycan dünya bazarında rəqabətqabiliyyətli məhsullarla çıxış edir,
28
keçid dövrünü başa vuran respublikamız ixracyönümlü innovasiyalı milli
iqtisadiyyatını formalaşdırmağının son mərhələsinə qədəm qoymuşdur.
Dünya iqtisadiyyatında baş verən qlobal maliyyə böhranının bütün milli
iqtisadiyyatlara olduğu kimi Azərbaycanın da iqtisadiyyatına olan mənfi təsirləri
özünü büruzə verməyə bilməzdi. Lakin buna rəğmən Azərbaycanda reallaşdırılan
düzgün sosial-iqtisadi islahatlar, eləcə də bu islahatlarla qarşılıqlı olaraq aparılan
hüquqi tənzimləmələr məhz həmin mənfi meyllərin minimuma çatdırılmasına səbəb
oldu. Ölkə prezidentinin uzaqgörən siyasəti nəticəsində hələ qlobal maliyyə
böhranından öncə hökümətin həyata keçirdiyi iqtisadi siyasətin əsas prioriteti qeyri-
neft sektorunun şaxələndirilməsi olmuşdur və hal-hazırkı dövrdə bu siyasətin icrası
uğurla davam etdirilməkdədir. Neftdən sonrakı mərhələdə ölkə iqtisadiyyatının
modernləşməsinin daha da təkmilləşdirilməsi nəticəsində milli iqtisadiyyatımız artıq
keyfiyyətcə özünün daha üst səviyyəsinə qədəm qoymuşdur. Qeyri-neft sahələrinin
şaxələndirilməsi mexanizminin lazım olan səviyyədə fəaliyyət göstərməsi, innovativ
iqtisadiyyatın yaradılması üçün tələb olunan hüquqi bazanın formalaşdırılması,
istehsal müəssisələrində tamamilə intensiv üsullardan istifadə edilməsi, ölkə
iqtisadiyyatının klasterial formada inkişafı və digər mühüm məsələlər postneft
dövrünün əsas xarakterik cəhətlərini özündə ehtiva edir.
Prezident İlham Əliyev tərəfindən 2014-cü ilin “Sənaye ili”, 2015-ci ilin isə “Kənd
təsərrüfatı ili” elan edilməsi və bunlarla əlaqədar tədbirlərin icrası qeyri-neft
sahələrinin inkişafına yeni bir təkan vermişdir. Postneft erası dövründə aqrar sahədə
bir çox irəliləyişlərə nail olunmaqla yanaşı bu sahənin məhsulları dünyanın bir çox
ölkələrinə ixrac edilir. Aqrar sahənin inkişaf etməsinin ölkəmiz üçün müsbət
cəhətlərindən biri yerli tələbatın daxili istehsal hesabına ödənilməsi, qloballaşma
şəraitində Azərbaycan üçün mühüm məsələ hesab edilən ərzaq təhlükəsizliyinin
təmin edilməsi və bunun da nəticəsində iqtiadi təhlükəsizliyin təmin edilmə
dərəcəsinin yüksəlməsidir. Aqrar bölmədə qeyd edilən dövrün tələblərinə uyğun
şəkildə 150-dən çox dövlətlə qarşılıqlı əməkdaşlığın aparılması, ekoloji cəhətdən
29
təmiz kənd təsərrüfatı məhsullarının xüsusilə Rusiya, Türkiyə, İran və bir sıra Avropa
ölkələrinin bazarlarına çıxarılması, sahibkar və fermer müəssisələrinin maddi-texniki
bazasının yaxşılaşdırılması kimi hallar postneft dövründə bu sahənin əsas xarakterik
cəhətləridir.
Postneft erası dövründə aqrar bölmənin modernləşməsi nəticəsində bu sahədə
ümumi məhsuldarlığın xeyli dərəcədə yüksəlməsi tendensiyası müşahidə
olunmaqdadır ki, bu da Azərbaycanın tədiyyə balansına birbaşa olaraq təsir göstərir.
Belə ki, idxalda ölkəyə gələn əsas və dövriyyə vəsaitlərinin həcmində artım baş verir,
eyni zamanda ixracın strukturunda dünya bazarında rəqabətə dözən və beynəlxalq
standartlara cavab verən aqrar məhsulların miqdarı çoxalır və nəticədə qeyri-neft
sektorunun ixrac qabiliyyətində yüksələn xətt üzrə gedən dinamik inkişaf baş verir.
Postneft dövründə ölkə regionlarında pambıqçılıq, baramaçılıq, tütünçülük, çayçılıq,
şəkər çuğunduru və fındıqçılıq bölmələrinin inkişafı aqrar sferada ixrac potensialının
artması ilə yanaşı yeni iş yerlərinin çoxalmasına və əhalinin həyat səviyyəsinin
yüksəlməsinə səbəb olmuşdur.
Neftdən sonrakı dövrdə artıq aqrar sektorun nəzərə çarpacaq xüsusiyyətlərindən
biri də onun klasterial xarakter almağa başlamasıdır. Vaxtilə məşhur iqtisadçı olan
M.Porterin fikrincə mühüm olan məsələ o sayılmır ki, bir ölkə hansı məhsulu istehsal
edir, əsas olan odur ki, istehsal edilən məhsuldan daha yaxşısını və
rəqabətqabiliyyətli olanını necə əldə etmək mümkündür. Bu fikrin ardı ondan
ibarətdir ki, ölkədə əvvəlki dövrdə regional siyasət tam düzgün aparılmayıb və məhz
buna görə də həmin ölkənin məhsulları rəqabətqabiliyyətli deyil. Qeyd etmək
lazımdır ki, keçid dövrünün sonlarına yaxın Azərbaycan üçün də bu hal xarakterik idi
və daha sonralar sənayeləşmə, həmçinin modernizasiya siyasəti, eləcə də qeyri-neft
strategiyasında nəzərdə tutulan tədbirlərin reallaşdırılması nəticəsində mühüm
dəyişikliklərə nail olunmuşdur. Aqrar bölmənin modernizasiyası zamanı bir çox
xarici ölkələrin, xüsusilə MDB dövlətlərinin təcrübəsindən istifadə edilmişdir və bu
siyasətin əsas xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, regionların spesifik iqtisadiyyat
30
bölmələri inkişaf etdirilsin, həmçinin yeni sahələrin yaradılması arxa planda yer alsın.
Ümumilikdə götürdükdə isə postneft erası dövründə aqrar bölmənin inkişafının əsas
xarakterik cəhətləri bunlardır:
- ayrı-ayrı elmi fikirlərin istifadəsi nəticəsində aqrar bölmədə daha çox gəlir
gətirən və rəqabətqabiliyyəti digərlərinə nisbətən çox olan sahələrin
müəyyənləşdirilərək seçilməsi;
- seçilən sahələr içərisində klasterial iqtisadi inkişafa uyğun olan ən vacib
bölmələrin müəyyən edilməsi;
- aqrar bölmənin təkmilləşdirilməsi məsələsinə uyğun olaraq elmi-texniki, təhsil
və informasiya siyasətinin restrukturuzasiya edilməsi;
- aqrar sahədə istehsal edilən məhsulların daxili və xarici bazarda daha yaxşı
tanıdılması üçün marketinq siyasəti və strategiyasının həyata keçirilməsi
- xarici kapitalın regional sahələrə cəlb edilməsinin kütləvi xarakter alması və
regionlarda ənənəvi sahələrin sürətli inkişafı;
- hökumətin həyata keçirdiyi şaxələndirmə siyasətində aqrar bölmənin aparıcı
mövqeyə malik olması və bu sahənin ixrac imkanlarının daha da genişlənməsi
və s.
Ölkə iqtisadiyyatının son dövrlərdəki inkişaf tendensiyalarını araşdırarkən qeyri-
neft sənaye sahələrinin dinamik inkişafını və yüksələn istiqamətdə gedən artım
tempini sezmək mümkün olur. Belə ki, qeyri-neft sektorunda olan geniş potensialın
inkişaf etdirilməsində zəruri amil kimi dəyərləndirilən çoxçeşidli xammal bazalarının
varlığı, həmçinin böyük və genişprofilli sənaye infrastrukturunun formalaşdırılması
son 7-8 il ərzində sənaye sektorunda qeyr-neft sahələrinin inkişafına stimul verən,
eləcə də bu inkişafda keyfiyyət və kəmiyyət irəliləyişlərinə səbəb olan əsas
faktorlardandır. 2017-ci ilin statistik göstəricilərinə əsasən ölkə iqtisadiyyatında
qeyri-neft sənaye sahələrinin inkişaf tempi ÜDM-in artım dinamikası ilə təqribən
eyni səviyyədə olmuşdur və bu heç də təsadüfi bir hal olaraq qarşılanmamalıdır.
Azərbaycan respublikası qeyri-neft sektorunun inkişaf səviyyəsinə görə son 3-4 ildir
31
ki, MDB ölkələri arasında ilk beşlikdə öz yerini möhkəmləndirib. Ümumilikdə onu
qeyd etmək lazımdır ki ,milli iqtisadiyyatımızın sənaye sektorundakı artım tempinə
neft sənayesinin təkan verməsi dərəcəsi getdikcə azalmaqdadır və bunun əvəzində
neft sənayesi tədricən öz yerini maşınqayırma və metallurgiya, yüngül və yeyinti,
kimya,mədənçıxarma sənayesi və İKT-yə vermək üzrədir. Bundan əlavə qloballaşma
meyllərinin müşahidə olunduğu şəraitdə qeyri-neft sektorunun milli gəlirdə daha çox
paya sahib olması, bu sahənin inkişafı naminə qəbul edilən proqramların həyata
keçirilməsi işlərinin kütləvi hal alması, Azərbaycanın həyata keçirdiyi sənayeləşmə
siyasəti, qeyri-neft strategiyasında nəzərdə tutulmuş tədbirlər planının reallaşdırılması
postneft dövründə qeyri-neft sektorunun inkişafının xarakterik cəhətləri kimi
qiymətləndirilə bilər.
Qeyri-neft sənaye sahələrində müasir texnologiyaları və ETT-nin ən son
yeniliklərinin tətbiqi get-gedə daha da çoxaldılmışdır ki, bunun da nəticəsində
elektrotexnika, elektroenergetika, metallurgiya, maşınqayırma kimi bölmələrdə yeni
və dünya standartlarına cavab verən istehsal müəssisələri yaradılmışdır. Milli
iqtisadiyyatımızda real ÜDM-in tərkibində özünəməxsus yeri olan qeyri-neft sənaye
sektorlarından biri ağır sənaye hesab olunur və bu sahə təkcə Azərbaycanda deyil,
eləcə də regionda strateji əhəmiyyətə malikdir.
Postneft erası dövründə Azərbaycanda iqtisadiyyatın qeyri-neft sənaye sahələri ilə
paralel şəkildə inkişaf edən və spesifik xüsusiyyətlərə malik olan sahələrdən biri
İnformasiya Kommunikasiya Texnologiyaları(İKT) hesab edilir. Modern dünyada
iqtisadiyyatı yüksək inkişaf etmiş, habelə inkişafda olan ölkələrin demək olar ki
əksəriyyəti məhz bu sektorun inkişafı üçün külli miqdarda vəsait ayırırlar və İKT
bölməsi yüksək maliyyə tutumlu, eləcə də orta və yaxın dövrdə inkişafa daha çox
meylli sahə hesab olunur. Hal-hazırkı dövrdə ölkəmizdə İKT bölməsindən əldə edilən
gəlir təqribən 20-25 faiz həcmindədir və bu gəlirin orta və uzunmüddətli perspektivə
qeyri-neft sektorunun digər sahələrinin inkişafı üçün sərf edilməsi nəzərdə tutulur.
Respublikamızda informasiya texnologiyaları sahəsinin, həmçinin rabitənin yüksək
32
səviyyədə inkişafına şərait yaradan, ölkə regionlarında bu sahələrin daha da inkişaf
etməsinə səbəb olan bir çox proqram və layihələrin reallaşdırılması nəticəsində
İnformasiya Cəmiyyətində(İC) ən aktual məsələlərdən hesab edilən informasiya
təhlükəsizliyinin
təmini,
internetin sürətinin artırılması, paytaxtla yanaşı
respublikamızın ayrı-ayrı bölgələrində rəqəmsal sistemdən istifadə, İKT sahəsinin
sürətli inkişafı və bu kimi bir neçə məsələlərin həllində ciddi irəliləyişlərə nail
olunmuşdur[2 səh 278-279].
İKT iqtisadi, siyasi və sosial tərəqqiyə, innovasiyayönümlü milli iqtisadi inkişaf
modelinin formalaşdırılmasına effektli təsir göstərən əsas faktorlardan biri olmaqla
bərabər, Azərbaycan iqtisadiyyatının kompleks inkişafını təmin edir. Bundan başqa
İKT-nin yüksək səviyyədə tətbiqi ölkə əhalisinin intellektual potensialından səmərəli
istifadə edilməsinə, elmin inkişafına, innovasiyalara və elmi-tədqiqat işlərinə dövlət
qayğısının artmasına, ETT-nin ən son nailiyyətlərinin milli iqtisadiyyata səmərəli
şəkildə nüfuz etməsinə səbəb olmuşdur.
Posneft dövründə Azərbaycanda modern sənaye sahəsi hesab olunan kosmik
sənayenin formalaşdırılması üzrə işlərin görülməsi diqqətdən yayına bilməz. Bu
müasir sahənin qeyri-neft bölməsi üzrə ixrac imkanlarının çoxaldılması, ölkəyə külli
miqdarda gəlir gətirməsi və texnoloji tərəqqiyə stimul verməsi gözlənilir. 2014-cü
ildə ölkədə “Sənaye ili” elan olunması, sənayeləşmə siyasəti üzrə reallaşdırılan
tədbirlər və bu sfera üzrə olan Dövlət proqramı son illər ETT-nin və kosmik
sənayenin tərəqqisinə, qeyri-neft bölməsi məhsullarının ixrac imkanlarının
genişlənməsinə, eləcə də şaxələndirmənin stimullaşdırılmasına gətirib çıxarmışdır.
Azərbaycanın bəzi ərazilərində sənaye parklarının və zonalarının yaradılması, “İnsan
kapitalı” və əhalinin intellektual potensialından səmərəli istifadə, regionlarda
innovasiya sahibkarlığının inkişafı, həmçinin birbaşa xarici investisiyaların modern
sənaye bölmələrinə cəlb olunması postneft dövründə qeyri-neft sahələrinin dinamik
tərəqqisinə və ixracının çoxalmasına səbəb olmaqla bərabər, qeyd edilən dövrdə
həmin bölmələrin inkişafının əsas xarakterik xüsusiyyətlərini özündə əks etdirir.
33
Azərbaycanın iqtisadiyyatda gəlir əldə etməsi üzrə potensial bölmələrdən biri də
turizm sektorudur. Postneft dövründə ölkəmizin turizm potensialı daha çox artırılmış,
bölgələrdə infrastruktur obyektlərinin inkişafı nəticəsində ölkəyə gələn turistlərin
sayında əhəmiyyətli dərəcədə artım baş vermişdir. 2011-ci ildən sonra Azərbaycanda
demək olar ki, hər 2 ildən bir beynəlxalq yarışlar keçirilir və bütün bunlar müvafiq
olaraq neftdən sonrakı dövrdə respublikamızın turizm imkanlarının xarici ölkə
vətəndaşlarına daha yaxşı tanıdılmasına, eləcə də bu sektorda xidmət səviyyəsinin
keyfiyyətinin artmasına səbəb olur.
Postneft dövründə qeyri-neft sahələrinin tərəqqisinin xarakterik xüsusiyyətləri
barədə danışarkən onu demək lazımdır ki, artıq ölkə məhsullarının keyfiyyət və
rəqabətqabiliyyətlilik dərəcəsi artım mərhələsinə qədəm qoyub. Məhz buna görə də
Azərbaycan hal-hazırkı dövrdə dünya bazarında qeyri-neft sektoru üzrə ixrac edən
ölkələr sırasındadır və getdikcə məhsullarının keyfiyyət dərəcəsini yüksəldərək bu
istiqamətdə daha yaxşı pillərə doğru inamla irəliləyir.
Modernləşmə və sənayeləşmə üzrə həyata keçirilən dövlət siyasətinin ardı postneft
dövründə reallaşdırılan qeyri-neft strategiyasıdır. Bu strategiya nəticəsində yaxın 10
il ərzində Azərbaycan qeyri-neft məhsullarının ixracında nüfuzlu ölkələr sırasında yer
alacaq və neftdən asılılıq dərəcəsi tamamilə yox ediləcəkdir. Bütün bunları
deməyimizə dövlətimizin klasterial tərəqqi və innovasion inkişafa əsaslanan milli
iqtisadiyyatı formalaşdırmaq üçün ardıcıl və sistemli şəkildə reallaşdırdığı uğurlu
işlər əsas verir. Sonda nəticə olaraq onu demək olar ki, postneft dövrünün
başlanğıcından indiyədək qeyri-neft sahələri və ixrac üzrə diversifikasiyalaşma işləri
uğurla həyata keçirilməkdədir və bunlar özünü statistik rəqəmlərdə də aşkarcasına
əks etdirir.
|