AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan respublikasinin təHSİl problemləRİ İnstitutu
Yüklə 3,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- TƏHSİL SİSTEMLƏRİ Bakı – Mütərcim – 2014
- Elmi redaktor: Abdulla Mehrabov
- Rəyçilər: Fərahim Sadıqov, pedaqogika üzrə elmlər doktoru, professor Akif Abbasov
|
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ TƏHSİL PROBLEMLƏRİ İNSTİTUTU MÜDAFİƏ MAHMUDOV
DÜNYADA TƏHSİL SİSTEMLƏRİ
Bakı – Mütərcim – 2014 MÜDAFİƏ MAHMUDOV
2 ARTPİ-nin Elmi şurasının 31 may 2013-cü il tarixli iclasının (protokol №5) qərarı ilə çap olunur.
Abdulla Mehrabov,
texnika üzrə elmlər doktoru, professor
Rəyçilər: Fərahim Sadıqov, pedaqogika üzrə elmlər doktoru, professor Akif Abbasov, pedaqogika üzrə elmlər doktoru, professor Oruc Həsənli, pedaqogika üzrə elmlər doktoru, professor Şahin Tağıyev, pedaqogika üzrə elmlər doktoru, professor Ramiz Əliyev, psixologiya üzrə elmlər doktoru, professor
Mцдафия Cяmил оьлу Mащmудов. Дцнйада tящсил сисtеmляри. Monoqrafiya .
– Бакы: Mütərcim, 2014. – 480 səh.
Kitabda inkişaf etmiş dünya ölkələrinin təhsil sistemi ilə bağlı müxtəlif istiqamət- lərdə aparılmış araşdırmalar əksini tapmışdır. Bu araşdırmalar qabaqcıl və qonşu ölkələrin təhsilinin tarixi, onun məzmunu, struk- turu, idarə olunması, qəbul qaydaları, qiymətləndirmə modelləri və s. haqqında zəngin materialları əks etdirir. Kitab sırf təhsil sahəsində çalışan mütəxəssislər və əməkdaşlar üçün deyil, həm də geniş ictimaiyyət üçün yazılmışdır. Kitab 2003-cü ildən başlayaraq dünya ölkələrinin təhsil sferasındakı bütün məlu- matlar toplanıldıqdan, araşdırıldıqdan və tam təhlil edildikdən sonra hazırlanmışdır.
ISBN: 978-9952-28-166-8
©M.Mahmudov, 2014
DÜNYADA TƏHSİL SİSTEMLƏRİ 3
MЦНДЯРИCАT
Ön söz (Qulu Novruzov) ..................................................................................... 4
Аmериkа Бирляшmиш Шtаtларында tящсил .................................................................. 7 Бюйцк Бриtанийада tящсил .................................................................................... 74 İtaliyada təhsil………........................................... ............................................. 114 Алmанийада tящсил .............................................................................................. 124 Франсада tящсил .................................................................................................. 150 Нидерландdа təщсил ............................................................................................. 171 Belчikaда tящсил .................................................................................................. 185 Исвечдя tящсил ...................................................................................................... 195 Исвечрядя tящсил ................................................................................................... 215 Йапонийада tящсил .............................................................................................. 229 Cянуби Kорейада али tящсил……............................ ............................................. 259 Чин, Tayvan və Sinqapurda təhsil ...................................................................... 276 Avstraliyada tящсил ............................................................................................. 301 Йeni Зellandiyaда tящсил .................................................................................... 331 Danimarkada tяhsil ........................................................................................... 340 Щиндисtанда tящсил .............................................................................................. 354 Иранда tящсил ....................................................................................................... 366 Tцркийядя tящсил ................................................................................................. 376 Украйна вя Русийада tящсил ............................................................................... 393 Азярбайcанда tящсил ........................................................................................... 434
İstifadə olunmuş ədəbiyyat və mənbələr.............. ............................................... 476
MÜDAFİƏ MAHMUDOV
4 ÖN SÖZ
Dünyanın bütün ölkələrində gənc nəslin təhsil və tərbiyəsi indiki dövrdə böyük aktuallıq kəsb edir. ABŞ, Qərbi Avropa, Yaponiya, Rusiya və s. tanınmış nüfuzlu ölkələrdə böyüyən nəslin təhsil və tərbiyəsi ilə bağlı əldə olunmuş nailiy- yətlər, töhfələr bütün dünya ölkələrinə öz təsirini göstərmişdir. Eyni zamanda Azərbaycanda da dünya ölkələrinin təhsil sistemi geniş müzkirə mövzularından biri olmuşdur. Bu baxımdan bir çox ölkələr Ümumavropa təhsil məkanına inteqra- siya olunmaqla, hər bir ölkənin təhsilinin öz spesifikasına uyğun müəyyənləşməsi əsas çıxış yolu olmuşdur. Dünya hazırda vahid deyil, məhz buna görə də təhsilin hər hansı bir vahid modeli də mövcud ola bilməz. Buna baxmayaraq biz ölkələri az və çox inkişaf etmiş ölkələrə bölürük, bunlar içərisində elələrini seçirik ki, özümüzü onlara oxşatmaq böyük əhəmiyyət kəsb etsin və nəticə etibarı ilə müasir inkişaf etmiş cəmiyyətin insanının hər hansı bir modeli təsvir oluna bilsin. Kitab hazırlanarkən mövcud dünya təhsil sisteminə aid bir çox məlumatlara istinad edilmiş, onların faydalı cəhətləri nəzərə alınmışdır. Kitabda dünyada tanınmış nüfuzlu ölkələrin təhsil sisteminin yaranma tarixi, inkişafı və bu günə kimi əldə olunan nailiyyətləri nəzərdən keçirilir. Dünyada təhsil sistemlərinin mahiyyəti sxematik şəkildə belədir: ilk dəfə olaraq məktəbin yaranması, inkişafı tarixi, indiki dövrdə müasir elm və təhsilin əldə etdiyi nailiyyətlər və töhfələr, ölkə təhsil və elminin zirvəsinə qalxmış şəxslərin nailiyyətləri və onların qiymətləndirilməsi, hər bir ölkə ictimaiyyətinin bu prosesin inkişafında göstərdiyi səciyyəvi cəhətlər özünü əks etmişdir. Kitabda real həyatda ölkələrin təhsil sistemlərinin bir-birinə inteqrasiyası geniş və açıq şəkildə şərh olunmuşdur. Qabaqcıl юлkялярин tящсил сисtеmинин tарихини юyrяnmяklя bu irяlilяyişin, bu tяrяqqinin mahiyyяtini anlamaq mümkündür. Индиkи дюврдя елm вя texnikanın сцряtля инkишафы дцнйанын бцtцн юлkяляринin tящсил mяkанында уйьун исла- щаtларын апарылmасыna, “yenilik”, “йениляшmя”, “modernləşdirilmə” tерmинляри adı altında нязяриййя вя праktиkаnın zənginləşməsinə münbit zяmin yaratdı. Tящсил сисtеmинин kечmишини araşdırmaq бу эцнц вя эяляcяйи дяриндян дярk еtmяйя imkan verir. Məlumdur ki, dцнйада илk универсиtеtляр Х–ХЫ яср- лярдя Гярби Авропада йаранmыш вя бу эцня гядяр юz əhəmiyyətini itirməyən böyük inkişaf yolu kечmишдир. Mövcud tящсил сисtеmlərинин юйрянилmяси инсанлар, xalqlar арасында yaranmış негаtив halların aradan qaldırılmasında, проблеmлярин щяллиндя перспеktив mейиллярин юйрянилmясинин арашдырылmасында, islahatların prioritetlərinin müəyyən olunmasında mцщцm йер tуtур.
DÜNYADA TƏHSİL SİSTEMLƏRİ 5 Kиtабын йазылmасынын ясас mягсядляриndən бири tанынmыш юлkялярин tящсил sisteminin инkишаф tенденсийаларынын юйрянилmясидир. Bу ися эянc няслин tялиm вя tярбийясиндя сийаси вя tярбийяви ящяmиййяt kясб едир. Kitабда щяm дя дцнйа юлkяляринин tящсил сисtеmинин kюkляри, tящсил сферасында индиkи няслин tярбийясинин mилли xцсусиййяtляри, mилли яняняляри, онларын игtисади, сосиал-сийаси проблеmляри нязярдян kечирилmишдир. Kиtабда АБШ, Гярби Авропа, Йапонийа, Tцрkийя вя с. öлkялярдя эянc няслин təlim-tярбийясинin təkmilləşməsinə təkan verən щяря- kяtвериcи гцввялярин ролуna xüsusi diqqət yetirilmişdir. Bu юлkялярин mцхtялиф tящсил сисtеmляри вардыр. Oнларын юйрянилmяси Азярбайcанда mилли вя реэионал хцсусиййяtляри юзцндя яkс еtдирян mцсtягил tящсил kонсепсийасынын щазырланmасы üçün бюйцk ящяmиййяt kəsb etmişdir. Kitab hazırlanarkən ölkələrin təhsil sisteminə aid yazılmış kitablardan, internet məlumatlarından, jurnallardan, qəzetlərdən, müxtəlif ensiklopediya- lardan, radio və televiziya verlişlərindən və s. istifadə olunmuşdur, həm də təhsil sferasında çalışan müəllimlərin və müxtəlif şəxslərin fikirləri nəzərə alınmışdır. Toplanan bütün materiallar ümumləşdirilmiş, bir-birinindən fərqlənən müddəalar müqayisə edilmiş, oxuculara kifayət qədər məlumatlar verilməsinə çalışıbmış və qismən də olsa Azərbaycan təhsili ilə dünya ölkələri təhsilində fərqli mübahisəli müddəalar araşdırılmışdır. Kitabda ulu öndərimiz Heydər Əliyevin ölkəmizdə təhsilin inkişafındakı ideyalarına sadiq qalan möhtərəm Prezidentimiz cənab İlham Əliyevin bu istiqamətlərdəki fəaliyyətindən məlu- matlar şərh olunmuşdur. Kitabda dünyanın nüfuzlu tanınmış ölkələrinin təhsil sisteminin forma- laşdırılması, tarixi, öz xalqının tarixinə, mənəviyyatına, ənənələrinə uyğun quruluşu, inkişafı, nailiyyətləri və s. göstərilmiş və ölkələri bir-birinin təhsil sisteminə inteqrasiya yolunda mühüm addım atdıqları faktlarla yanaşı araşdırılaraq açıqlanmışdır. Dünyada elm və texnikanın sürətlə inkişafının bütün yeniliklərini bilmək, onları qavramaq, qabaqcıl ali məktəblərlə əlaqə yaratmaq təhsil prosesinin inkişafında mühüm rol oynayır. Dünya ali məktəblərinin ən mühüm inkişaf meyillərindən biri təhsilin qloballaşması məsələsidir. Bir çox ölkələrin təhsil sistemləri vahid təhsil mə- kanı və təhsil standartlarının yaradılması istiqamətində fəaliyyət göstərir. Üçüncü minilliyin birinci onilliyində Azərbaycan təhsilində böyük dəyişiklik və yeniliklər olmuş, siyasi, iqtisadi və s. sahələrdə müəyyən nailiyyətlər əldə olunmuşdur. Azərbaycanda təhsilin dünya təhsil sisteminə, xüsusən ali təhsil müəssi- sələrinin Avropa təhsil məkanına inteqrasiya prosesi, Bolonya Bəyannaməsini tələblərinin yerinə yetirilməsi sahəsində işləri sürətləndirmək üçün, Azərbay- can Respublikasının ali təhsil müəssisələrinin Avropa ali təhsil məkanına in- teqrasiyası ilə bağlı bəzi tədbirlər haqqında Azərbaycan Respublikasının Pre-
MÜDAFİƏ MAHMUDOV
6 zidenti İlham Əliyev tərəfindən imzalanmış 31 yanvar 2008-ci il tarixli sərən- cam bu sahədə zəruri tədbirlərin həyata keçirilməsini istiqamətləndirən mü- hüm sənəddir. Amerika və Qərbi Avropa ölkələrinə yaxınlaşmaq istəyiriksə, onda necə yanaşmanın yolları haqqında fikirləşməliyik və ya bu ölkələrdə təhsilin qurulu- şunu və inkişafını dərindən öyrənmək lazımdır. Dünyada ali məktəblərin ən mühüm inkişaf meyillərindən biri təhsilin qloballaşması məsələsidir. Bir çox ölkələrin təhsil sistemləri vahid təhsil məkanı və təhsil standartlarının yaradılması istiqamətində fəaliyyət göstərir. Bu prosesin başlıca faktoru Azərbaycanın da 2005-ci ildə qoşulduğu Bolonya prosesidir. Son zamanlar Azərbaycan təhsilində böyük dəyişiklik və yeniliklər olmuş, siyasi, sosial, iqtisadi və s. sahələrdə müəyyən nailiyyətlər əldə olunmuşdur. Ölkəmizdə kurikulum islahatı həyata keçirilir və cəmiyyətimizin bütün sahələrində olduğu kimi həm də təhsil sahəsində yeni təlim standartları tətbiq olunub. Buna görədə kitabdan dünya ölkələrinin ümumitəhsil və müxtəlif ali mək- təblərində kurikulumla bağlı geniş sayda məlumatlar almaq olar, digər tərəfdən kitabda müasir təhsil texnologiyalarından biri olan qiymətləndirmə sahəsində yeni yanaşmalar öz əksini tapır. Kitab müasir dünya ali məktəbləri haqqında qiymətli və əvəzolunmaz bilik- lər verir. Kitab şagirdlərə, tələbələrə, magistrlərə, müəllimlərə, pedaqogika tarix- çilərinə, təhsil sferasının bütün sahələrindəki işçilərə, təhsillə maraqlanan insan- lara və s. ünvanlanmışdır.
DÜNYADA TƏHSİL SİSTEMLƏRİ 7
AMERİKA BİRLƏŞMİŞ ŞTATLARINDA TƏHSİL
Amerika Birləşmiş Ştatları dünyanın çoxsaylı demokratik ölkələrindən biri- dir. ABŞ-da 220 milyondan çox əhali vardır və bu ölkədə ilk məktəblərin açılışı koloniyaların yaranmasının başlanğıc dövrünə (XVI–XVII əsr) təsadüf edir. XVII–XVIII əsrlərdə Şimali Amerikada məktəb təhsili Avropa təhsil sisteminin təsiri altında inkişaf edirdi. Şimali Amerikada ilk ibtidai təhsil müəssisələri XVII əsrdə puritan icmalarında yaranmağa başladı. Belə məktəblərin fəaliyyətini tənzimləmək üçün 1647-ci ildə Massaçusets ştatında ibtidai məktəb sisteminin əsasını qoyan ilk qanun qəbul edilmişdir. İlk şəhər məktəbi 1635-ci ildə Bostonda açılmışdı. XVIII əsrin 70-ci illərində Şimali Amerikanın koloniyalarında yeni tipli ümumtəhsil məktəbləri yaradıldı və bunlar akademiya adlanırdı. Milli maarif sistemi istiqlaliyyət uğrundakı müharibədən sonra təşəkkül tapmışdır. 1852-ci ildə Massaçusets ştatında ibtidai məktəb sisteminin əsasını qoyan ilk qanun qəbul edilmişdir. Ştatların çoxunda təhsil 6 yaşından 16 yaşın- adək icbaridir. 1974-cü ildə ümumtəhsil məktəblərin nəzdində birillik hazırlıq şöbələri yaranmışdır. 1974-cü ildə ümumtəhsil məktəblərində 50 milyon, peşə məktəblərində isə 12 milyondan çox şagird oxuyurdu. 1970-ci illərin əvvəlində 159 universitet və 2506 kollec fəaliyyət göstərirdi. Ali məktəb və kolleclərin çoxu, 1469-u xösusi (özəl) olsa da, onlarda yalnız 2 milyon tələbə təhsil alırdı. Xüsusi məktəblərdə təhsil haqqı dövlət ali məktəblərindəkindən xeyli yüksəkdir. Milli maarif sistemi istiqlaliyyət uğrundakı müharibədən (1775–1783) sonra təşəkkül tapmışdır. 1779-cu ildə T.Cefferson tərəfindən hazırlanan və məktəbə pulsuz, ümumicbari status verən təhsil layihəsi dərc olundu. Onun təşəbbüsü ilə üçpilləli ümumtəhsil məktəb modeli hazırlandı. Bu model o dövrdə Amerika məktəblərində kök salmış Avropa təhsil sistemindən uzaqlaşmaq istiqamətində ilk cəhd idi. 1789-cu ildə ABŞ Konstitusiyasında və 1791-ci ildən isə hər bir Ştatda Təhsil komitələrinin yaradılması qəbul olunmuşdur. XIX əsrdə ABŞ-da milli təhsil sisteminin formalaşması prosesi həyata keçirildi. 1852-ci ildə Massaçusets ştatında, 1918-ci ilə qədər isə bütün ştatlarda ümumi icbari ibtidai təhsil haqqında qanun qəbul olunmuşdur. Virciniya ştatında dövlət məktəbləri 1870-ci ildən fəaliyyət göstərirdi və 5– 17 yaşlarında təhsil məcburi idi. Bu ştatda 6,5 milyon nəfər əhalidən 1,3 milyonu (5 nəfərdən biri) təhsil alırdı və 77 min müəllim (hər 5–6 şagirdə bir müəllim düşürdü) fəaliyyət göstərirdi. Məktəb 5 günlük idi və təhsil müddəti ildə 180 gün idi. Hər gün tədris saatına 5 saatdan çox vaxt ayrılırdı. Aydındır ki, tədris prosesi
MÜDAFİƏ MAHMUDOV
8 nəyə, kimə, necə, nə vaxt suallarından doğan dinamik fəaliyyətdə yaranırdı. Onun nəticələri isə bilik, bacarıq və vərdişlərin davamlılığı ilə ölçülürdü. Şagirdlərin səviyyəsini müəyyənləşdirmək üçün yoxlamalar aparılırdı. Bu zaman şagirdlərin topladığı ballara yox, onların bilik, bacarıq və vərdişlərinin səviyyəsinə diqqət yetirilirdi. Nəticə ictimaiyyətə açıqlanır və ilk növbədə valideynlərə çatdırılırdı. Təhsil möəssisələrinə dövlətin mühüm sahəsi kimi baxılırdı. Amerika təhsil sis- temi tədricən ibtidai və ümumtəhsil modeli istiqamətində təkamül etmişdir. XIX əsrdə təhsil sistemində çoxvariantlılıq yaranmışdı. ABŞ-da məktəb sis- temi qeyri-mərkəzləşmiş prinsip əsasında qurulmuşdu. XIX əsrin ortalarında ABŞ-da formalaşan xalq təhsili özündə üçpilləli sistemi birləşdirmişdi: 1) ibtidai məktəb (6–14 yaşlılar); 2) orta məktəb (14–18 yaşlılar); 3) ali məktəb. XX əsrin əvvələrində ABŞ-da 16 yaşa qədər (bəzi ştatlarda 18 yaşa qədər) pulsuz təhsil sistemi mövcud idi. Ümumtəhsil məktəblərin strukturunda müstəqil- lik var idi. Bəzi ümumtəhsil məktəbləri 8+4 (8 illik ibtidai və 4 illik orta məktəb), bəziləri isə 6+3+3 (6 illik ibtidai, 3 illik natamam orta və 3 illik tam orta məktəb) quruluşuna malik idi. ABŞ-da dövlət ümumtəhsil məktəbləri ilə yanaşı, xüsusi (özəl) və elitar (akademiya) məktəblər də fəaliyyət göstərirdi. XX əsrin birinci yarısında ABŞ-da təhsil praqmatizmi (yunanca, praqma-«iş», «hərəkət») üstünlük təşkil edirdi. İbtidai və natamam orta təhsildən sonra şagirdlər üç əsas təhsil qrupuna ayrıldı, yəni:
sitetlərə istiqamətləndirilirdi);
orta məktəb (burada şagirdlər texniki universitetlərdə təhsil almağa hazır- lanırdı);
Xüsusi məktəblər spesifik xüsusiyyətə malik idi. Bu məktəblər əsasən ödənişli idi, bəziləri isə olduqca baha və imtiyazlı idi. ABŞ-da XX əsrin sonunda olduqca mürəkkəb və çoxpilləli, bir neçə hissə- dən ibarət yüksək səviyyədə inkişaf etmiş təhsil sistemi formalaşmışdı. XX əsrin ikinci yarısında ABŞ-da pulsuz icbari təhsilin müddəti artırıldı, ibtidai və orta məktəblər arasında aralıq mərhələ yarandı. Müxtəlif ixtisas dərəcələrinə uyğun kadr hazırlığı ali və orta məktəblərdə, dövlət peşə təhsili müssisələrində, xüsusi şirkətlərin təhsil müəssisələrinin kursla- rında və bilavasitə iş yerlərində hazırlanırdı. Digər tərəfdən işçi qüvvəsi hazırlan- maqla yanaşı, təhsil sistemi getdikcə daha yüksək dərəcədə mühüm sosial funksi- yanı (vəzifəni) yerinə yetirirdi. Bir çox hallarda isə vətəndaşları gələcək və ya ha- zırkı peşə fəaliyyətinə hazırlamaq və inkişaf etdirmək məqsədi qarşıya qoyulmuş- du. ABŞ-da yaradılmış çoxpilləli təhsil sistemi yeni ali təhsilin quruluşuna görə dünyada etalon olaraq ən yaxşı, mökəmməl sistem kimi qəbul olunmuşdu. Halbuki bu sistemi ilk dəfə Qərbi Avropa ölkələri və Yaponiya qəbul etmişdi. DÜNYADA TƏHSİL SİSTEMLƏRİ 9 1987-ci ildə Amerika məktəblərinin müəllim heyətinin təhlili aparılmışdır. Onların üçdə bir hissəsi riyaziyyat və təbiət fənləri üzrə səriştəsiz müəllimlər idi- lər. Hər il milyon nəfərə yaxın şagird təhsilini bitirir, lakin bunlar içərisində nar- komaniyaya qurşanma və cinayət törətmə halları gündən-günə artırdı. Amerikada təhsil sisteminə külli miqdarda kapital qoyulur: özəl informasiya bazası, kom- pyuterlərlə əla təminat və s. Amerika yeganə ölkədir ki, orada kadrla bağlı heç bir çətinlik yoxdur. Bu isə müasir dünyanın ən ciddi problemlərindən biridir. Hazırda ən başlıca problem dünyada təhsilin Qərb ölkələrinin standartlarına yaxınlaşması məsələsidir. 1997-ci ildə bütün işçi qüvvəsinin təxminən 29%-i ali təhsilli, 28%-i isə natamam ali təhsilli idi. Orta təhsilli şəxslər 33%, orta təhsili olmayanlar isə 11% təşkil edirdi. XX əsrin sonunda Amerikanın işçi qüvvəsinin təxminən 60%- nin ali və natamam ali təhsili var idi. Bu isə dünyada ən yüksək göstəricilərdən biridir. ABŞ-da peşə təhsilinin ən mühüm mənbələrindən biri işçi qüvvəsinin iş yerlərində hazırlanmasıdır. Amerika işçi qüvvəsinin 30%-ə yaxını təhsil almışdır. Peşə hazırlığının əsas mənbəyi özəl şirkətlər və iri korporasiyaların təhsil mərkəzləridir. Hesablamalara görə, ABŞ-da işçi qüvvəsinin 10%-dən çoxu bu cür təhsil mərkəzlərində hazırlanır. Peşəkar fəhlələr, texniklər, idarəetmə kadrları arasında həmin göstərici 12-17% təşkil edir. İşçilərin təxminən 2%-i silahlı qüvvələrdə qulluq edən zaman peşəyə yiyə- lənirlər. Ayrı-ayrı peşələr üzrə orduda hazırlanmış mütəxəssislərin faizi olduqca yüksəkdir. Amerika Aviasiya texniklərinin 45%-i informasiya avadanlığının təmiri müəssisələrində, texniklərin 20%-i isə peşə hazırlığını orduda alırlar. Təhsilə (dövlət və özəl məktəblərə) ayrılan xərclər («yaşlıların təhsilinə» – əsasən istehsalatdan ayrılmadan peşə hazırlığına olan xərclərdən başqa) 1980-90-cı illərdə 66%-dən çox artmış və 1997-ci ildə 564 milyard dollar təşkil etmişdir. Bu isə ABŞ-ın hərbi məqsədlərə sərf olunan illik xərclərindən (270 milyard dollar) xeyli yüksəkdir. Bundan başqa, müxtəlif məlumatlara görə, yaşlıların təhsilinə ayrılan xərclər 150 milyard dollara qədərdir və bu çərçivədə, məsələn, 1994-1995- ci tədris ilində müxtəlif tədris müəssisələrində 76,3 milyon nəfər və ya ölkənin yaşlı əhalisinin 40%-i (80 -ci illərin ortalarında yalnız 13,3%-i) iştirak etmişdir. Bütün dövlət və özəl müəssisələr nəzərə alınmaqla ABŞ-da təhsil sisteminə qoyu- lan ümumi xərc ildə 800 milyard dollara çatır. 1997-ci ildə məktəbəqədər təhsil müəssisəsindən ali təhsil müəssisəsinə qədər ayrılan xərclər 456 milyard dollar və ya bütün büdcənin təxminən 80%-ni təşkil edirdi. Təhsil sistemi çoxsaylı və yüksək səviyyədə hazırlanmış pedaqoji kadrlara malikdir. 1996-cı ildə ABŞ-da 3 milyon özəl məktəb müəllimi, dövlət məktəblərində isə 2,6 milyondan çox müəllim var idi. Həmin ildə ali məktəblərdə təxminən 900 minə yaxın müəllim var idi ki, bunlardan 630 mini dövlət ali məktəblərində, 260 min nəfəri isə özəl ali məktəblərdə çalışırdı. Hesablamalara görə, bir milyondan artıq işçi qüvvəsinin təhsil müəssisələrində, sənaye şir- MÜDAFİƏ MAHMUDOV
10 kətlərində, hərbi sahədə, muzeylərdə, kitabxanalarda və s. təhsillə əlaqəli işi vardır. Təhsil sistemində işləyən inzibati heyətin sayı da olduqca çoxdur, yəni 1,2 milyon nəfərdən artıqdır. Amerika təhsil sisteminin əsas pilləsi orta məktəb təhsil sistemidir. O həm xüsusi peşə biliklərinin əsas sahəsini təşkil edir, həm də uşaqların və yeniyetmə- lərin ümumi inkişafına istiqamətləndirilmiş humanitar xarakterli ümumi bilikləri vermək üçündür. 1997-ci ildə ABŞ-da 108 minə yaxın orta və ibtidai məktəb var idi və bu məktəblərdə 51 milyondan artıq məktəbli təhsil alırdı. Orta təhsilin əsa- sını 87 mindən artıq dövlət məktəbləri təşkil edirdi. ABŞ-da ibtidai və orta təhsilə ayrılmış vəsaitin ümumi həcmi 1997-ci ildə təxminən 340 milyard dollar idi. Qeyd edək ki, özəl məktəblər dövlət məktəblərindən daha keyfiyyətli təhsil ve- rirlər.
Amerika orta məktəbini səciyyələndirərkən nəzərə almaq lazımdır ki, bir sıra parametrlər üzrə əksər xarici, o cümlədən keçmiş SSRİ-i dövlətlərinin orta təhsil sistemindən xeyli fərqlənir. Yəni ABŞ-da ölkənin müxtəlif regionlarında və məktəblərində, tədris proqramlarında, tələbələrdə və təlim metodlarında fərqlər olduqca nəzərə çarpandır. Burada vahid tədris proqramları, dövlət təhsil standart- ları və vahid maliyyələşdirmə mənbələri yoxdur. Konstitusiyaya əsasən ölkədə formal olaraq orta təhsilin əsas səlahiyyətləri və məsuliyyəti ştatlara həvalə edil- mişdir. Ənənəvi olaraq yerli səviyyədə müəllim və valideynlərin ictimai təşkilat- ları şagirdlərə nəyi öyrətmək və necə öyrətmək barədə əsas qərarları qəbul edirlər. ABŞ-da məktəblərin fəaliyyəti üzərində yerli hakimiyyətin və ictimaiyyətin yüksək dərəcədə nəzarəti dövlət məktəb təhsil sisteminin səciyyəvi xüsusiyyətidir. Məktəb işinin təşkilinin əsasında da həmin prinsip qoyulmuşdur. Ştat səviyyə- sində təhsil məsələləri ilə ştatın təhsil şöbəsi məşğul olur, onun üzvlərini quber- nator təyin edir və ya əhali seçir. Ştatın təhsil komitə rəhbəri isə təhsil şöbəsi, qubernator və ya əhali tərəfindən seçilir. XX əsrin 90-cı illərinin ikinci yarısında ABŞ-da 3681 ali təhsil müəssisəsi var idi ki, onlardan 1594-ü dövlət, 2087-si isə özəl idi. Bu onu göstərir ki, ABŞ böyük və geniş ali təhsil sisteminə malikdir. Amerika ali məktəbləri yalnız 1995- ci ildə müxtəlif ixtisaslarda (istiqamətlərdə) təxminən 1,2 milyon bakalavr (ölkə- nin tələbə yaşlı əhalisinin 5%-i), 400 minə yaxın magistr (1,7%) və 44 mindən çox elmlər doktoru (0,2%) hazırlamışdır. Amerika təhsil sisteminin mühüm tərkib hissələrindən biri özəl şirkətlərdə kadrların hazırlanmasıdır. Bəzi hesablamalara əsasən, həmin məqsədlərə çəkilən xərclər hər il 100 milyard dollardan çox olur. Amerika təhsilinin yüksək səviyyədə inkişafı heç də hər hansı problemin olmaması demək deyil. 1983-cü ildə ABŞ-da bir qrup ekspertin adından səslənən «Millət təhlükədədir» məruzəsi çap edilmişdi. Amerika təhsil sisteminin ciddi problemlərinə həsr edilmiş və onun inkişafının geridə qalmasını etiraf edən həmin məruzə həm ictimaiyyətin, həm də hökumətin diqqətini cəlb etdi. Məruzəçilər bu sahədə vəziyyətin yaxşılaşması üçün cəmiyyətin və dövlətin daha geniş fəaliyyət göstərməsinin katalizatoru oldu. Orta təhsilə və onun keyfiyyətinə xüsusi diqqət DÜNYADA TƏHSİL SİSTEMLƏRİ 11 yetirildi. Məsələn, ekspertlərin qiymətləndirməsinə əsasən Yaponiya məktəbləri- nin məzunları biliklərinə görə amerikalı həmyaşıdları ilə müqayisə edildikdə çox- çox üstündürlər. Bir çox məzunlar olduqca zəif hazırlıq səviyyəsinə malikdir, belə ki, sorğu keçirilən şagirdlərin 28%-i oxu mətninin məzmununu söyləyə bilmir və 10%-i yüksək səviyyəli yazı yazmaq qabiliyyətinə qadir deyil. Təbiət elmləri və riyaziyyatdan şagirdlərin bilik səviyyəsi xüsusilə aşağıdır. XX əsrin 80-ci illər ilə möqayisədə 90-cı illər ABŞ-ın təhsil sistemi tərəqqiyə nail oldu. Bu onunla bağlı idi ki, orta məktəbdə riyaziyyat və təbiət fənlərinin tədrisinə olduqca böyük diqqət verildi. 1994/95-ci illərdə keçirilmiş Üçüncü Beynəlxalq Olimpiadanın nəticələrinə görə amerikalı səkkizinci sinif şagirdləri təbiət elmləri üzrə 17-ci, riyaziyyat üzrə isə 34-cü yeri, rusiyalılar isə 13-cü yeri tutdular. Hər iki ixtisas üzrə Sinqapur, Cənubi Koreya və Yaponiyanın nümayəndələri olimpiadanın lideri olmuşdur. 1990-cı ilin oktyabr ayında ABŞ prezidenti C.Buş təhsillə bağlı memoran- dum imzalamışdır. Birləşmiş Ştatlar həmişə federal və ştat hökumətləri ilə təhsilin vahid dövlət formasında inkişafı ilə bağlı danışıqlar aparmışdır. 1990-cı illərdə təhsil sistemində islahatın əsas istiqaməti təhsilin keyfiyyətinin yaxşılaşdırılma- sından ibarət idi. Əsas problemlərdən biri müasir informasiya texnologiyalarına və başlıca olaraq kompyuterlər əsasında məktəblərin texniki təchizatının yüksəldil- məsinə yer verilməsi idi. 1997-ci ildə ölkənin bütün dövlət məktəblərinin 78%-i internetə çıxışla təmin olunmuşdur. ABŞ-da 1983-cü ildə “Millət təhlükədədir” məruzəsi çap edildikdən sonra məktəb təhsili sistemində köklü dəyişikliklər baş verdi. 1994-cü ildə qəbul edilmiş “2000-ci ilin məqsədləri Amerika təhsilidir” qanunu bu inkişafa başlıca səbəb oldu. 1995-ci ildə bu məqsədlər üçün 345 milyon dollar sərf edilmişdir. Yüzilliyin sərhədində təhsilin yaxşılaşdırılmasına dövlət xeyli səy göstər- mişdir. Gündəlikdə duran əsas vəzifələrdən biri də təhsilin keyfiyyətinin yüksəl- dilməsinin müəyyən edilməsi idi. 2000-ci ildə ilk dəfə 48 ştatın məzunlarına ye- kun testləşmə tətbiq edilmişdir. 36 ştatın məktəblərində şagirdlərin müvəffəqiy- yətləri barədə xüsusi hesabatlar nəşr edilmişdi. Məktəblərin kompyuterlərlə təchiz edilməsi proqramı 2000-ci ildə büdcəsi 425 milyon dollar olan xüsusi yaradılmış fond vasitəsilə həyata keçirildi. Artıq 1998/99-cu tədris ilində hər 10 məktəbliyə bir kompyuter düşürdü. Telekommuni- kasiyalar haqqında 1996-cı ildəki qanuna uyğun olaraq məktəblərin internet siste- minə qoşulmasına ciddi səylər göstərilirdi və yalnız 1998/99-cu illərdən sonra hə- min məqsədlərə 3,6 milyard dollar xərclənmişdir. 1994-cü ildə tədris siniflərinin yalnız 3%-nin internetə çıxışı var idi və bu rəqəm 1998-ci ildə 51%-ə qədər artdı. Müəllimlərin yeni texnologiyalardan istifadə etməyə hazırlanması dövlətin daha bir mühüm vəzifəsi idi. 1999-cu ildə müəllimlərin kompyuter hazırlığına 75 milyon dollar, 2000-ci ildə isə müəllimlərin ixtisas artırılmasına 98 milyon dollar ayrılmışdır. İspandilli əhalinin təhsilinin təkmilləşdirilməsi çərçivəsində 2000-ci MÜDAFİƏ MAHMUDOV
12 ilin büdcəsində məktəblilərin iki dildə öyrədilməsi üçün müəllimlərin hazırlan- masına 100 milyon dollar nəzərdə tutulmuşdu. Bu isə həmin məqsədlərə 2000-ci ildə xərclənəndən 28,5 milyon dollar artıqdır. 2000-ci ildə məktəblilərin yay tədris proqramlarına buraxılan vəsaitin məbləği iki dəfədən çox artaraq 453 milyon dollara çatdı və bu, 675 min məktəbliyə əlavə xidmət göstərməyə imkan yaratdı. Bu zaman 2001-ci ildə həmin məqsədlərə bir milyard dollar xərclənməsi nəzərdə tutulmuşdu. ABŞ-ın ali məktəblərində bir sıra texniki fənlər üzrə müəllimlərin çatışma- ması problem olaraq qalırdı. Bu isə universiletlərə xaricdən yüksək ixtisaslı kadr- lar cəlb edilməsinə gətirib çıxardı. Son məlumatlara görə, 1993-cü ildə mühəndis- texnik ixtisaslları üzrə xarici kadrların sayı müəllimlər arasında 37%, riyaziyyat, kompyuter ixtisası üzrə 27% təşkil edirdi. Onlar Asiya və Avropa ölkələrindən, xüsusən də Hindistan, Çin, Böyük Britaniya, Tayvan, Kanada, Cənubi Koreyadan olan alimlər idi. Federal büdcə 2000-ci maliyyə büdcəsindən ildə Pella qrantına (tələbələrin ali təhsil almasına verilirdi və onlar işə düzəldikdən sonra 10-15 il müddətində qaytarırlar) 7,6 milyard dollar ayırmışdı və bu qrantlar birbaşa maliyyə yardımı şəklində verilirdi. Həmin qrantların miqdarı 1993-cü ildən 2000-ci ilə kimi 2,3 min dollardan 3,3 min dollara qədər artmışdı. Daha bir mühüm təşəbbüs 1997-ci ildə qəbul edilmiş təhsil məqsədləri üçün kreditə görə vergi güzəştləri haqqında qanun idi. O, həm ixtisasın artırılması niyyəti ilə yaşlılara, həm də tələbələrə aid edilirdi. Həmin qanuna görə, 2002-ci ilə qədər hər bir ailənin təhsilinə 5 min dollar, sonrakı dövrdə isə 10 min dollar verilirdi və 20%-lik vergi güzəştləri edilirdi. On il müddətində təhsil sisteminə 29,8 milyard dollar miqdarında vergi güzəştləri nəzərdə tutulmuşdu. 2001-ci ilin büdcəsində təhsilin əsas məqsədlərinə 28%-lik vergi güzəştləri şəklində ali təhsilə əlavə investisiyalar nəzərdə tutul- muşdu. Bu cür vergi kreditini hər il 10 min dollara qədər götürmək olar.
Yüklə 3,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|