Xxvii bob. Nafosaò Òarbiyasi badiiy did va go‘zallikka muhabbatni tarbiyalash

Savol va topshiriqlar
1. „Ona-tabiat“ deyishimizning boisi nima?
2. Ekologik tarbiyaning bosh vazifasi nimalardan iborat?
3. O‘zbek xalqi qadriyatlari orasida tabiatni saqlash, qadriga yetish,
chiroyiga chiroy, ko‘rkiga ko‘rk qo‘shishga bag‘ishlangan qanday
urf-odat, udumlarni bilasiz?
4. Sharq allomalari (Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy)ning
tabiat va ekologiya haqidagi fikrlarini aytib bering.
5. „Yaxshidan bog‘ qoladi, yomondan — dog‘“ maqolini sharhlang.
„Dunyoda chang va tutun bo‘lmaganida, odamzod ming yil umr
ko‘rishi mumkin edi“ degan edi Ibn Sino. Bu haqda o‘z fikringizni
ayting.
6. „Òabiatni yengamiz“, „Òabiatdan in’om-ehson kutib o‘tirmay,
uni jilovlaymiz“ kabi shiorlarning yomon oqibatlarini hayotiy
misollar bilan asoslab, reja asosida insho yozing.

---

420
XXXIII BOB.
BADAN ÒARBIYASI
(JISMONIY ÒARBIYA)
SOG‘LOM TANDA — SOG‘ AQL
Mashhur yunon donishmandi Aflotun baxt haqida zikr etib:
„Inson uchun birinchi baxt — uning sog‘lig‘i, ikkinchisi —
go‘zallikdir“ degan ekan. Chindan ham sihat-salomatlik hamma
boyliklar manbayidir. Nasl-nasabi sog‘lom va ma’naviyati yuksak
xalqning avlodlari ham sog‘lom-baquvvat, iymon-e’tiqodli va
sadoqatli bo‘ladiki, bu baxt ona-Vatanning shuhrati va qudratining
zo‘r omiliga aylanadi. Xalqning ana shunday baxt-saodati uchun
sog‘lom avlod kerak.
Sog‘lom avlod deganda biz ham jismoniy, ham ma’naviy
tomondan yetuk, bardam, har ishga qodir, ilg‘or madaniyatli
kishilarni ko‘zda tutamiz. Darhaqiqat, shunday noyob fazilatlarga
ega avlodni tarbiyalab voyaga yetkazayotgan xalq kelajakka ochiq
ko‘z, yorug‘ yuz, katta ishonch bilan qaraydi.
Biz — o‘zbeklar hayotimizning, umrimizning mazmunini
farzandsiz tasavvur etolmaydigan xalqmiz. Dunyoga kelib farzand
ko‘rish, imorat qurish, nihol ekib bog‘ yaratish — ota-bobo-
larimizdan qolgan nasliy an’ana, ezgu tilak va qutlug‘ insoniy
burchdir. Shuni alohida shukronalik bilan ta’kidlash lozimki,
xalqimiz tarixning mashaqqatli sinovlari osha o‘zining ana shu
oliyjanob xislat-fazilatli an’analariga zavol yetkazmay saqlab
kelmoqda.Ajdod-avlodlarimiz o‘z nasllarini umumbashariy tuy-
g‘ular, o‘lmas Sharq falsafasi, milliy qadriyatlarimiz ruhida tarbiya
qilib kelganlar.
Insonning kuch va qobiliyatlarini tahlil etganda, u uchga bo‘li-
nadi: jismoniy, aqliy va axloqiy. Shunga binoan, insonning bu
kuch-qobiliyatlarining taraqqiysi, yuksalishini ta’min etadigan
tarbiya ham uch qismga ajraladi, bular badan tarbiyasi, aql tarbi-
yasi, axloq tarbiyasidir.
Badan tarbiyasi inson hayotida katta ahamiyatga ega. Birinchi-
dan, hayotda har kimning mukammal sog‘-salomatlikka, kuch-
quvvatga ega bo‘lish ehtiyoji bor. Ikkinchidan, tan sog‘lig‘i fikr va
axloqning ham sog‘lig‘ini ta’min etadi. Fikr va axloq bilan mijoz va
sog‘lomlik uzviy bog‘liq.
Badan tarbiyasining maqsadi har tomonlama yetuk: jismonan
chiniqqan, sof fikrli, mard, sabotli, qat’iyatli, Vatanni himoya qila
oladigan shaxslarni kamol toptirishdan iborat.

---

421
O‘quvchilarni jismoniy tarbiyalash jarayonida quyidagi asosiy
vazifalar hal etiladi. Birinchi vazifa — sog‘liqni mustahkamlash,
tana a’zolarini chiniqtirish, jismoniy jihatdan to‘g‘ri rivojlanish
hamda ish qobiliyatining oshishiga ta’sir etishdir.
Maktab yoshidagi bolalarning qaddi-qomatini to‘g‘ri-mutanosib
shakllantirish, suyak-bo‘g‘inlarni va muskullarni uyg‘unlashgan
tarzda rivojlantirish, yurak-qon tomir hamda nafas olish a’zolarini,
asab tolalari majmuasini mustahkamlash muhim.
Òana a’zolarining mo‘tadil faoliyati uchun harakat juda zarurdir.
Buyuk hakim Abu Ali ibn Sino: „Badantarbiya — sog‘liqni saqlashda
ulug‘vor usuldir“, deydiki, bu fikr: „Kimki qilsa harakat —
sog‘lig‘ida bo‘lar barakat“ degan naqlni eslatadi.
Qadimda xalqimiz badantarbiyani riyozat deb atashgan. Abu
Ali ibn Sino „Òibbiy doston“ („Urjuza“) asarida riyozat — badan
tarbiyasi haqida to‘xtalib, uning bir necha xillari bo‘lishi, bu
jismoniy mashqlar bilan o‘rtacha shug‘ullanish sog‘liqqa foydali
ekanligini ta’riflaydi.
Jismoniy mashqlarning sihat-salomatlikka foydasi cheksiz
ekanligini D. Adisson bunday ta’riflaydi: „Mutolaa aql uchun qancha
zarur bo‘lsa, jismoniy mashqlar ham badan uchun shuncha
zarur“.
Suqrot hakim esa bunday deydi: „Gimnastika yordami ila men
badanimning muvozanatini to‘g‘rilab olaman“.
Shuni ham aytish kerakki, o‘quvchilarning sog‘lig‘ini faqat
jismoniy tarbiya darslari hamda maktab sharoitida o‘tkaziladigan
maxsus tadbirlar hisobigagina mustahkamlash qiyin. Chunki bu
jarayon ota-ona, tarbiyachi, butun pedagoglar jamoasining ishi
bo‘lib, sog‘lomlashtirish bilan bolalarni muntazam ravishda, butun
yil davomida shug‘ullantirish kerak.
Ikkinchi vazifa — o‘quvchilarda yangi harakat turlariga qiziqish,
ko‘nikma va malakalar hosil qilish, ularni maxsus bilimlar bilan
qurollantirishdir. Bu malaka va ko‘nikmalar jismoniy tarbiya bo‘yicha
tuzilgan o‘quv dasturida nazarda tutilgan bo‘lib, ulardan ba’zilari:
masalan, tez yurish, yugurish, sakrashlar amaliy mashqlardir.
Shu bilan birga, bu mashqlar gimnastika asbob-anjomlarida mashq
qilish, akrobatika, badiiy gimnastika harakatlarini muvo-
fiqlashtirishga, shuningdek, yangi harakatlarni osonroq va qisqa
vaqt ichida o‘rganib olishga ko‘maklashadi, ko‘nikma va malakalar
hosil qiladi.

---

422
Uchinchi vazifa — o‘quvchilarning yoshiga, jinsiga muvofiq
keladigan (kuch, tezkorlik, chaqqonlik,) asosiy harakat sifatlarini
rivojlantirish. Yuqorida aytilgan jismoniy sifatlar alohida mavjud
bo‘lmay, balki ulardan biri u yoki bu faoliyat turida yetakchi
o‘rinni egallaydi. Masalan, harakatli va sport o‘yinlarida —
chaqqonlik, qisqa masofaga yugurishda — tezkorlikni aytish
mumkin. Maktab dasturi o‘quvchilarning harakatlari, sifatlarini
har tomonlama rivojlantirish hamda ularning jismoniy rivojlanishlari
va umumiy ish qobiliyatlarining ortishi uchun kerakli sharoitni
yaratadi, albatta. Shu bilan birga, o‘quvchilarda axloqiy-irodaviy
sifatlarni tarbiyalash, xulq-atvor madaniyati ko‘nikmalarini tarkib
toptirish kerak.
Òo‘rtinchi vazifa — o‘quvchilarda o‘z sog‘lig‘iga ongli muno-
sabatni tarbiyalash bo‘lib, bu ularning ozoda-sarishtalik tartibida,
gigiyena qoidalariga rioya qilishlarida, ertalabki gimnastika bilan
shug‘ullanishlarida hamda sport mashg‘ulotlarida muntazam
qatnashishlarida namoyon bo‘ladi. Badantarbiyaning sihat-
salomatlikka foydasini o‘quvchi qanchalik yaxshi bilib olsa, unga
bo‘lgan qiziqishi shunchalik ortadi.
Mo‘tadil ravishda, o‘z vaqtida badantarbiya bilan shug‘ullanuv-
chi odam davolanishga muhtoj bo‘lmasligini chuqur anglab olishi
kerak.
Olim va shifokorlarning kuzatishlaricha, badantarbiya tug‘ma
issiqlikni oshiradi, tanaga yengillik beradi. Chunki ular yengilgina
issiqlik paydo qiladi, a’zolarda to‘planuvchi chiqindilarni yo‘qotadi.
Badantarbiya mashqlari tartibli va muayyan yo‘l bilan bajarilsa,
fikrni uyg‘unlashtiradi, qon yurishiga yordam beradi, ovqat
hazmini yaxshilaydi, asabni quvvatlantiradi, tana haroratini
orttiradi, zehnni charxlaydi.
Inson jismoniy sog‘lom va bardam-baquvvat bo‘lsa, hayot
go‘zalliklarini yaxshi idrok etadi, aql-zakovati yuksala boradi, atrof-
muhitni ziyrak bo‘lib kuzatadi. Shu nuqtayi nazardan, insonning
sog‘lom-baquvvat bo‘lishida badantarbiya muhim omil ekani aniq.
Demak, bu tarbiya aqliy, axloqiy va estetik tarbiyaning zamini
ekan. Òa’bir joiz bo‘lsa, bir yerda turib qolgan ko‘lmak suv hech
foydasiz deyilsa, harakatsiz odam ham ko‘lmak kabidir, sharqirab
oqqan suvning o‘zi go‘zal bo‘lishi bilan birga, dala-bog‘larni yash-
natgani kabi, serharakat, jismoniy mashqlar bilan shug‘ulla-
nadigan odamning ham o‘zi (jismonan) go‘zal, ham aqli go‘zal,
ham odob-axloqi go‘zal bo‘ladi.

---

423
Badantarbiya insonni har tomonlama tetik, hushyor, qobiliyatli
qilib kamolga yetkazadiki, donolar jismoniy tarbiya — go‘zallik
tarbiyasidir, deb bejiz aytishmagan.
Inson jismonan sog‘lom, har tomonlama yetuk rivojlanishi
uchun ma’lum maqsadni ko‘zlagan holda tejamli harakat qilishi,
tabiat qo‘ynida yoki ozoda-shinam sport zalida harakatli mashqlar
bilan shug‘ullanishi — bularning hammasi unda nafosat his-
tuyg‘usini, aqliy tushunchasini va didini tarbiyalaydi. Shubha
yo‘qki, xilma-xil, aniq, ifodali bajarilgan jismoniy mashqlar estetik
kechinma, hislarni yuzaga keltiradi. Jismoniy mashqlarni bajarish
jarayonida harakatlar maqsadining ham shakl, ham mazmun
jihatidan bir-biriga mos kelishi esa uning go‘zalligini ta’minlaydi.
Go‘zallik —bu avvalo harakatlarning sodda, yengil, izchil va
tugal bo‘lishidirki, o‘qituvchi ham, o‘quvchi ham bunga intilsalar,
nafosatga erishiladi. Albatta, jismoniy tarbiyaning vazifasi o‘quvchida
faqat go‘zallikni idrok etishnigina shakllantirish bo‘lib qolmay,
balki ularni kishi harakatidagi chinakam go‘zallikni baholay bilishga
ham o‘rgatishdir.
Odatda, uzoq muddatli aqliy mehnatdan so‘ng o‘quvchilarda
ishlash qobiliyati sekin-asta pasayadi. Bu holat o‘quvchilarda tezda
seziladi. Bolalar dars vaqtida betoqat bo‘lib, haddan tashqari ko‘p
harakat qilishlari, o‘tirgan joylaridan tez-tez turib ketishlari, bir-
birlari bilan gaplashishlari, orqaga va yonlariga qarab o‘tirishlari,
shovqin-suron ko‘tarishlari mumkin va hokazo. Ayniqsa, darsning
25 — 30-minutlarida o‘quvchilar diqqati sezilarli pasayadi, tushun-
tirilayotgan mavzuni o‘zlashtirish qiyinlashadi, ishda ayrim xatolik-
lar uchraydi. O‘quvchilar o‘rganayotgan mavzularni bir necha
martadan qayta-qayta takrorlashlariga to‘g‘ri keladi. O‘quvchilarda
aqliy charchash bilan birga, qomatni tutib turuvchi bel, yelka,
bo‘yin muskullari ham toliqadi. Òoliqish natijasida bel egilib,
yelkalar pastga tushib, bosh oldinga egiladi, qomat muvozanati
buziladi. Agar bu holat takrorlanaversa, o‘quvchilarning ishlash
qobiliyati pasayib, qomati buzilib, salomatligiga ham salbiy ta’sir
etadi. Aqliy mehnatni jismoniy mehnat bilan almashlab turish
asosida bunday toliqishning oldi olinadi. „Fizkultminut“ lar (jismo-
niy mashq daqiqalari) o‘quvchilarda faollikni oshiradi, susaygan
ish qobiliyatini tiklaydi, kayfiyatni yaxshilaydi.
„Fizkultminut“ lar darsning 25—30-daqiqalarida (4—8 tadan
iborat bo‘lgan mashqlarni) 2—3 daqiqa davomida bajariladi. Bunda

---

424
bajarilishi oson, o‘tirib yoki o‘rindan turib, panjalarga, bo‘yin,
yelka, bel va qomatning pastki qismiga ta’sir etadigan mashqlarni
tanlash lozim.
Yozuv darslarida o‘quvchilarning kaftlari, qo‘l muskullari tez
toliqadi. Natijada yozuv tezligi pasayadi, husnixat buziladi. Bunday
hollarda qo‘llarni bukib-yozish, yonga, oldinga uzatib, yuqoriga
ko‘tarib bajariladigan mashqlar beriladi. Uzoq o‘tirish natijasida
gavdaning pastki qismi qattiq toliqadi. Bu toliqishni tarqatish uchun
tik turib bajariladigan, oldinga, yonga egilish, o‘tirib-turiladigan
mashqlarni tanlash lozim.
Darsda jismoniy mashqlar sekin, aniq buyruq tarzida beriladi.
Mashqning har bir harakatini bajarish orasida turli xil sho‘x,
quvnoq musiqalardan foydalanilsa, ayni muddao bo‘ladi. Agar
tanlangan jismoniy daqiqalar she’r aytib bajarilsa, o‘quvchilar
nutqini o‘stirishga ham yordam beradi.
Quyida boshlang‘ich sinflarda qo‘llaniladigan jismoniy
mashqlardan ayrim namunalar keltiramiz.