Əlyazması hüququnda


Fəsil I. Kür-Araz iqtisadi rayonunun torpaq resurslarının



Yüklə 0,61 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə5/18
tarix08.06.2022
ölçüsü0,61 Mb.
#60960
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   18
crai-F-rid-Dissertasiya-son (1)

Fəsil I. Kür-Araz iqtisadi rayonunun torpaq resurslarının
ekoloji-iqtisadi qiymətləndirilməsi 
1.1. Torpaq resurslarının qiymətləndirilməsinin nəzəri məsələləri 
Torpaq kənd təsərrüfatında istehsal prosesinin əvəzolunmaz təbii əsasını 
təşkil edir. Torpağın becərilməsi zamanı həyata keçirilən təbdirlər onun 
münbitliyinin qorunmasına və artırılmasına yönəldiyi halda torpaq əmək 
predmetidir. Kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalında torpaq əmək vasitəsidir. Bu 
baxımdan qeyd edilənləri də nəzərə almaqla torpağın ən vacib xüsusiyyətlərinə 
aşağıdakıları aid etmək olar: 
1. İnsan əməyinin məhsulu olmayan torpaq məhduddur, o, təbiətin bizə bəxş 
etdiyi məhsuldur. 
2. Torpağı heç bir başqa istehal vasitəsi ilə əvəz etmək mümkün deyil. 
3. Torpaq sahələri keyfiyyətinə görə oxşar deyildir, ona görə də eyni vəsait 
qoyuluşu müqabilində müxtəlif sahələrdən fərqli nəticələr əldə olunur. 
4. Torpaq düzgün istifadə edildikdə daha da yaxşılaşmaq qabiliyyətinə 
malikdir. Düzgün becərildikdə torpağın üst qatı qorunur, fiziki xüsusiyyətləri 
yaxşılaşır, bitkilər üçün vacib olan mənimsənilən kimyəvi birləşmələrin miqdarı 
artır, nəhayət torpağın məhsuldarlığı yüksəlir. 
5. Torpaq insanın mexaniki, fiziki və digər təsir formalarına məruz qalan 
halda əmək predmetidir. 
6. Torpaq məkan etibarı ilə dəyişməzdir və ərazi hüduduna malikdir. Ona 
görə də kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalında istifadə edilən sahələr yerləşməsinə 
görə bir-birindən kəskin surətdə fərqlənir. 
7. Torpaq təbiətin məhsulu olduğu üçün qiyməti yoxdur, onun istifadə 
zamanı amortizasiya hesablamaları aparılmır və torpaq bilavasitə maya dəyərinin 
təşəkkülündə iştirak etmir [12 ]. 
Torpağın yuxarıda sadalanan xüusiyyətləri istehsal vasitəsi kimi kənd 
təsərrüfatının iqtisadiyyatına və onun istehsalının təşkilinə olduqca böyük təsir 
göstərir. İstehsal vasitəi kimi torpağın əsas xüsusiyyətlərindən biri də onun 


münbitliyidir. Torpağın münbitliyi təbii proselər nəticəsində formalaşır və onun 
istehlak dəyərini formalaşdırır. Becərilən bitkilərinin məhsuldarlığı da torpağın 
münbitliyinin əsas göstəricisidir. 
Bitkilərin qida maddələrinə olan tələbatını torpağın bu və ya digər dərəcədə 
təmin edə bilməsi qabiliyyəti, bir təbii cisim kimi onu başqa təbii cisimlərdən 
keyfiyyətcə fərqləndirən əlamətmünbitlik adlanır İqtisadi baxımdan tədqiqatçılar 
torpağın münbitliyini təbii, süni və iqtisadi münbitliyə ayırırlar [16]. 
Torpaqda münbitlik qida maddələri ehtiyatı ilə xarakterizə olunur və bəzi 
hallarda yüksək, bəzən də aşağı səviyyədə ola bilir. Təbii münbitlik becərilməyən,
insan əli dəyməmiş xam torpaqlarda rast gəlinə bilər. 
Süni münbitliyi insanlar tərəfindən torpağın səmərəli becərilməsi, 
gübrələnməsi, meliorasiyası və s. əlaqədar həyata keçirilən tədbirlər nəticəsində 
torpaqda qida maddələrinin miqdarının artması ilə yaranır. Torpaq istehal vasitəsi 
kimi istifadə edildiyi andan ilk əlamətlərini get-gedə itirir və təbii münbitliklə 
yanaşı süni münbitlik qazanır. Torpaqda təbii və süni münbitliyi əmələ gəlmə 
baxımından fərqləndirmək, bir-birindən ayırmaq qeyri mümkündür. Lakin qeyd 
etmək lazımdır ki, hər hansı bir torpaq nə qədər uzun müddət becərilərsə və ona 
tətbiq olunan aqrotexniki tədbirlər nə qədər mükəmməl olarsa, torpaq özünün ilk 
əlamətlərini o qədər çox itirmiş olar, əksinə süni münbitlik isə daha kəskin nəzərə 
çarpa bilər. 
Bitkilər torpağın təbii və süni münbitliyindən istifadə etdikdə, torpağın 
məhsulvermə qabiliyyətini əks etdirən iqtisadi münbitlik və ya effektiv münbitlik
yaranır. İstehsal prosesində torpağın iqtisadi münbitliyi konkret sahədən əldə 
edilən məhsulun miqdarı ilə qiymətləndirilir. Bununla belə istehsal prosesində süni 
münbitliklə yanaşı, təbii münbitlik də iştirak edir. Ona görə də iqtisadi baxımdan 
münbitliyi qiymətləndirərkən kənd təsərrüfatında mütləq və nisbi münbitlik 
göstəricilərinlən də istifadə olunur. 
Mütləq münbitlik konkret sahə vahidlərinlən götürülən məhsulun miqdarı, 
bəzi hallarda məhsulun dəyəri ilə ifadə olunur. Lakin iqtisadi münbitliyin 
yaranmasında torpaqların yaxşılaşdırılmasına becərilməsinə və aqrotexniki 


tədbirlərin həyata keçirilməsinə çəkilən xərclər də öz əksini tapdığı üçün mütləq 
münbitliyi yalnız məhsuldarlıq götəricisi ilə qiymətləndirmək düzgün olmazdı. 
Belə ki, təbii münbitliyi aşağı olan torpaqlardan da normal vəsait qoyuluşu 
hesabına yüksək məhsul istehsal etmək olar. Bu cür hallar yarandığı zaman 
torpağın iqtisadi münbitliyini qiymətlənldirmək üçün nisbi münbitlik 
göstəricisindən istifadə etmək lazımdır [24]. Nisbi münbitlik hər hansı bir torpaq 
sahəsində vahid vəsait qoyuluşu müqabilində istehsal edilən məhsulun miqdarı, 
yaxud onun dəyəri ilə müəyyən edilir. 
Əsas istehsal vasitəsi kimi torpaqların mühüm xüsusiyyətlərinin və 
məhsuldarlığının düzgün təyin edilməsi, onların səmərəli istifadəsini müəyyən 
edən əsas şərtlərdəndir. Və bu şərt ona əsaslanır ki, təbii şəraitin rəngarəngliyi və 
qədim əkinçilik mədəniyyətinin təsiri Azərbaycanda müxtəlif torpaq tiplərinin 
formalaşmasını ilə nəticələnmiədir [19].
Müstəqillik əldə etdikdən sonra bazar iqtisadiyyatı sisteminə keçsək də 
mərkəzləşdirilmiş iqtisadi əlaqələrin birdən-birə kəsilməsi, bazarların itirilməsi, 
dövlət sifarişi sisteminin liberallaşdırılması, kənd təsərrüfatı, emal və xidmət 
müəssisələri arasında münasibətlərin pozulması, həyata keçirilən tədbirlərin bazar 
iqtisadiyyatı tələblərinə və qanunauyğunluqlarına tam cavab verə bilməməsi, bir 
çox sahələrdə məhsul istehsalının aşağı düşməsi tədiyyə balansında mənfi saldonun 
yaranmasına, ümumilikdə aqrar sahənin təərrüfat-maliyyə fəaliyyətinin qeyri-
rentabelliyinə səbəb oldu. 
Mövcud böhranın aradan qaldırılması məqsədi ilə aparılan iqtisadi, o 
cümlədən aqrar islahatlar yeni mülkiyyət münasibətlərinin yaranmasına və 
müxtəlif təsərrüfatçılıq sisteminin formalaşmasına zəmin yaratdı. İslahatların 
gedişi ərəfəsində bazar iqtisadiyyatı tələblərinə uyğun yeni iqtisadi sistemin təşkili, 
aqrar sahədə həyata keçirilən müxtəlif tədbirlər, xarici ölkələrin və beynəlxalq 
təşkilatların yerinə yetirdikləri layihələr, göstərdikləri maliyyə və texniki 
yardımlar, getdikcə artan investisiya qoyuluşları böhranın qarşısını aldı və bir çox 
sahələrdə yüksəliş meyllərinə nail olundu. Bu yüksəliş ayrı-ayrı sahələr üzrə 
məhsul istehsalının artımında da özünü göstərir. 


Əsasən 1995-ci ildən başlayan aqrar islahatlar bir çox sahələrdə olduğu kimi 
kənd təsərrüfatının əkin strukturuna və bitkiçilik məhsulları istehsalının quruluşuna 
da ciddi təsir göstərmiş, onların daxili və xarici bazarların tələblərinə uyğun 
dəyişməsinə səbəb olmuşdur. 
Bununla belə respublikanın torpaq-iqlim şəraiti aqrar sektorda istənilən 
ərazidən yüksək məhsul almağa şərait yaradır. Bu göstərici artıq müxtəlif şəxsi 
sahibkarlıq və kəndliailə təərrüfatları timsalında öz həllini tapmışdır. Hazırki 
şəraitdə bir hektar əkin sahəsindən 40-50 sentner taxıl, 35-40 sentner pambıq, 350-
360 sentner tərəvəz istehal edən təsərrüfatlarımız mövcuddur [40]. 
Torpaqların məhsuldarlıq imkanları hesabına onlardan səmərəli istifadə 
olunduqda onun münbitliyinin artması, məhsuldarlığının getdikcə yüksəlməsi 
təcrübələrdə sübut olunmuşdur. Torpaqlarda elə bir qeyri-məhdud imkan 
mövcuddur ki, bu imkandan səmərəli itifadə edildikdə yer kürəsi əhalisinin daima 
kənd təərrüfatı məhsullarına olan tələbatını təmin etmək olar. Torpaq yerin bitki 
növləri ilə örtülü olan, üzvi və mineral ehtiyatları ilə zəngin olan atmosfer, litosfer 
və biosferlə təmasda yaranıb inkişaf edən, öz tərkibi və əhəmiyyəti ilə seçilən təbii 
ehtiyat hesab olunur. Torpaqların əhəmiyyətli tərkibini, onlardan istifadə 
edilməsinin zəruriliyini ibtidai insanlar əkinçiliyin yaranmağa başladığı dövrdən 
öyrənməyə meyl etmişlər. Torpağın əkilməsinin ilk illərindən insanlar əkinçilikdə 
məhsuldarlığın fərqli olmasını hiss edir və məhsuldarlığın artırılması üçün 
mücadilə etmişlər. İlk əkinçiliklə məşğul olan insanlar təcrübələri artdıqca torpağın 
məhsuldarlığının yüksəldilməsi haqqında əldə etdikləri bilikləri gənc nəslə 
ötürərək onlara torpaqlardan necə daha səmərəli istifadə etmək haqqında 
məlumatlar vermişlər. Qeyd etmək lazımdır ki, həmin dövrdə torpaqlardan 
səmərəli istifadə haqqında toplanan bütün biliklər əkinçilik təsərrüfatının inkişafına 
əsaslanırdı. 
Ölkəmiz dünyada ilk əkinçiliyin inkişaf etdiyi regionlardan biri hesab 
olunur. Ölkəmizdə suvarma əkinçiliyinin inkişafı barədə məlumatlara qədim 
əlyazmalarda qeyd olunmuşdur. Hələ Qafqaz Albaniyası dövründə regionda 
əkinçilik mədəniyyətinin ayrı-ayrı sahələrdə inkişaf etdirilməsi, torpaqdan vergi 


tutulması haqqında yazılı məlumatlara rast gəlinir.
Təbii resurslardan, o cümlədən onun mühüm tərkib hissəsi olan torpaq 
ehtiyatlarından istifadə tarix boyu insanların ictimai-siyasi və sosial-iqtisadi 
həyatında əsaslı rol oynamışdır. İnsanlar torpağın öz dolanışıqlarının əsas mənbəyi 
olduğunu dərk etdikləri vaxtdan onun müxtəlif xüsusiyyətlərə malik olduğunu 
görür və onlarda əkilən flora növlərinin məhsuldarlığına göstərdiyi təsirləri qeyd 
edirdilər. Nəticədə, illər ötdükcə insanlar torpaq, onun xüsusiyyətləri və bar vermə 
üstünlükləri haqqında məlumatları toplamağa başlayırlar. Bu minvalla torpağın 
becərilməsi, torpaqların məhsuldarlığa görə müqayisəsi, münbitliyi, insanların 
təərrüfat fəaliyyətinin torpağa təsiri, torpağın səmərəli istifadəsi və s., bu kimi 
məsələlər alimlərin tədqiqat obyektinə çevrilir. 
Bir elm sahəsi kimi torpaqların tədqiqinə ancaq XIX əsrin ikinci yarısından 
başlamışdır. İstər torpaqşünas — coğrafiyaçı alimlərin, istərsə də iqtisadçı 
alimlərin torpaqla bağlı apardıqları tədqiqatların yüksək dəyərə layiq olduğunu və 
onların hər birinin bu istiqamətdəki xidmətlərindən bəhrələndiyimizi qeyd etməyi 
borcumuz hesab edirik.
İlk dövrlər torpaq kadastr sadəcə olaraq insanların əkdikləri sahələri və
saxladıqları heyvanların baş çayı barədə məlumatları əhatə edirdi. İstehsal sahələri 
inkişaf etdikcə torpaq haqqında məlumatların qeydiyyatını aparmaq üçün xüsusi 
sənədlər meydana gəlirdi. Torpaq üzrə həyata keçirilən əməliyyatların uçotunu 
aparmaq üçün müvafiq qayda müəyyən edilirdi. 
Torpaq dəyərləndirməsinin və torpaq ekologiyasının banisi hesab olunan 
V.V.Dokuçayev və onun işlərinin davamçısı N.M.Sibirtsev, daha sonralar bu 
sahədə öz tədqiqatları ilə tanınanrus torpaqşünas alimləri, həmçinin
respublikamızda H.Ə.Əliyev, M.E.Salayev, Q.Ş.Məmmədov, Ş.G.Həsənov, 
M.P.Babayev, R.Ə.Əliyeva, A.H.Vəliyev, R.M.Quliyev və s. öz tədqiqatlarında 
torpaqlardan səmərəli istifadə və onun mühafizəsi barədə yeni-yeni əsərlər 
yazmışlar [2,18,23]. 
Torpağın keyfiyyəti onun məhsul vermə qabiliyyətinin əsas göstəricilərinin
bir-birindən hansı miqdarda məhsuldar olmasını müəyyənləşdirməkdə bir neçə 


metodlardan istifadə edilmişdir. İllər keçdikcə alimlər həmin metodların fərqli 
xüsusiyyətlərini araşdırıb tapmış, həmin xüsusiyyətlərin təkmilləşdirilməsi 
yönündə yeni araşdırmalar həyata keçirmişlər. Son dövrlərdə isə torpaqların 
münbitlik göstəriciləri üzrə qiymətləndirilmsi fikri daha çox əhəmiyyət kəsb 
etmişdir. 
Eyni zamanda göstərmək yerinə düşər ki, aqrokomplekslərdə və 
aqrosistemlərdə əkinçiliyin məhsul vermə qabiliyyətinin artırılması yönündə torpaq 
sərvətinin kəmiyyət və keyfiyyətinə təsirdə iqlim,su sərvətləri və sahənin 
ekspozisiyasının təsirləri danılmaz hesab olunur. Bu baxımdan rus 
tədqiqatçılarından Karmanovİ.İ, ŞaşkoD.İ, Azərbaycan alimi Ə.C.Eyyubov iqlim 
göstəricisinin torpaqların dəyərləndirilməsinə yüksək qiymətləndirmiş, onun 
qiymətləndirmədə əhəmiyyətini üstün hesab etmişlər [19,23]. Ölkəmizdə 
torpaqların qiymətləndirilməsi tədqiqatlarında iqlim göstəriciləri Q.Ş.Məmmədov 
və A.H.Vəliyev tərəfindən də nəzərə alınmışdır.
Kənd təərrüfatı məhsulları istehsalına həm təbii amillər və həm də iqtisadi 
amillər böyük təsiri göstərir. Ancaq qiymətləndirmədə həmin amillərin torpağın 
məhsuldarlığına kompleks təsiri çox vaxt nəzərə alınmır. Deməli torpaqlar həm 
keyfiyyətinə və həm də iqtisadi baxımdan ayrılıqda dəyərləndirilməlidir. 
Torpaqların 
qiymətləndirilməsi üzrə göstəricilər ayrı-ayrı mənbələrdən 
topladığımız materialların təhlili əsasında əldə olunmuş və onlar aşağıdakı formada 
qruplaşdırılır: 
— qiymətləndirmədə ancaq torpağın kəmiyyət və keyfiyyət göstəriciləri 
yox,həm də onların iqtisadi göstəricilərinin də nəzərə alınması qeyd edilir; 
— hazırda MDB üzvidövlətlərdə torpaq sərvətlərinin özlərinin keyfiyyət 
qiymətləndirilməsi müəyyən fərqli göstəricilər əsas götürülərək onların 
dəyərləndirməsi aparılır; 
— republikamızda torpaq sərvətləri həm keyfiyyət, eyni zamanda iqtisadi 
əhəmiyyətləri əsas götürülərək bir-birindən fərqli olmaqla dəyərləndirilir; 
— son vaxtlar torpaq sərvətlərinin tam şəkildə, həm ekoloji,həm iqtisadi və 
həm də digər təbii göstəricilərə əsasən dəyərləndirilməsi həyata keçirilir [12]. 


Torpaqların dəyərləndirilməsinə aid həyata keçirilən tədqiqat işləri öz 
xarekterinə, tədqiqatların fərqliliyinə görə səciyyələnir. Belə ki, torpağın təbii 
məhsuldarlıqını qiymətləndirmək üçün müxtəlif üsullardan istifadə etmək lazım 
gəlir. Kənd təsərrüfatında torpaq əsas istehsal vasitəsi olsa da, məhsul istehsalı 
həm təbii amillərdən, həm də iqtisadi amillərdən asılıdır. Qeyd olunanlara 
söykənərək qeyd edə bilərik ki, torpaqları dəyərləndirərkən maddi-iqtisadi 
göstəricilər kompleksi, həmçinin istehsalın səmərəliliyini əsaslandıran bütün 
amilləri nəzərə alınmalıdır.

Yüklə 0,61 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   18




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin