1.2. Torpaq resursları qiymətləndirilməsinin iqtisadi göstəriciləri
Kənd təsərrüfatı torpaqdan istifadənin iqtisadi səmərəliliyini, torpaqların
iqtisadi qiymətləndirilməi ilə eyniləşdirmək olmaz. Digər halda bu fikir
torpaqlardan istifadənin iqtisadi səmərəliliyi və onun praktiki əhəmiyyəti barədə
düzgün olmayan fikrin yaranmasına səbəb ola bilər.
Vahid ərazidən götürülən məhsulu və onun maya dəyərini xarakterizə edən
təsərrüfatın idarəolunma səviyyəsinə torpaqdan istifadənin iqtisadi səmərəliliyi
deyilir. Və yaxud hər bir torpaq istifadəçisinin əsas məqsədi hər hektar sahədən
minimum xərc çəkməklə, yüksək məhsul əldə etməkdən ibarətdir. Müxtəlif
keyfiyyətə malik olan torpaqlarda da eyni səviyyədə uyğun təsərrüfat yaratmaq
mümkündür. Ona görə də hər hansı bir təsərrüfatda, geniş bir regionda
torpaqlarından istifadənin iqtisadi səmərəliliyini düzgün müəyyən etmək üçün
iqtisadi qiymətləndirmənin məlumatlarından istifadə edilir.
Torpaqdan istifadənin səmərəliliyi kənd təsərrüfatında iqtisadi göstəricilər
sistemi ilə müəyyən edilir. Göstəricilərə uyğun bitkilərin məhsuldarlığı, torpaq
sahəsinin hər vahidinə düşən heyvandarlıq məhsullarının istehsalı və s.
aiddir[2,4,16 ].
Torpaqlardan istifadənin iqtisadi səmərəliliyinin müəyyənləşdirilməsində
müxtəlif metodlardan və götəricilərdən istifadə olunur. Torpaqdan istifadənin
səmərəliliyinin yüksəldilməsində əsas məqsəd artmaqda olan əhalinin əkinçilik və
heyvandarlıq məhsullarına olan ehtiyaclarının maksimum ödənilməsindən ibarət
olduğu üçün, torpaqdan istifadənin iqtisadi səmərəliliyi də istehsal olunan ümumi
məhsulun dəyərinin ona çəkilən xərclərə nisbəti ilə müəyyən edilməlidir.
İqtisadçılar torpaqdan istifadənin iqtisadi səmərəliliyini vahid torpaq
sahəsindən istehsal olunan məhsulun maya dəyərinə, rentabellik dərəcəsinə və
əmək məhsuldarlığının səviyyəsinə görə müəyyən edirlər.
Aparılan tədqiqatlardan aydın olur ki, istər kənd təsərrüfatı istehsalının,
istərsə də torpaqdan istifadənin iqtisadi səmərəliliyi müxtəlif göstəricilər əsasında
və müxtəlif qaydalarla müəyyən edilir. Təbii ki, bu da ondan irəli gəlir ki, ayrı-ayrı
və ya bir qrup təsərrüfatların həm iqtisadi göstəriciləri, həm də istehsal vasitəsi
kimi torpaqların kadastr göstəriciləri müxtəlif olur. Bəzi təsərrufatlarda eyni
keyfiyyətə malik olan torpaqda əmək məhsuldarlığı, hər hektardan əldə olunan
ümumi və xalis gəlir artmış, məhsulun maya dəyəri yüksəlmiş, rentabellik
səviyyəsi aşağı düşmüşdür. Başqa göstəricidə isə bütün iqtisadi göstəricilərin
müsbət istiqamətdə dəyişməsinə də təsadüf edilir. Bir neçə iqtisadi göstəricilərin,
məsələn əmək məhsuldarlığının yüksəlməsi, vahid torpaq sahəsindən ümumi və
xalis gəlirin artması iqtisadi səmərəliliyin yüksəlməsini göstərdiyi halda, məhsulun
maya dəyərinin artması və rentabellik səviyyəsinin azalması əksinə, iqtisadi
səmərəliliyin aşağı düşməsini göstərir. Ona görə də istər kənd təsərrüfatında
istehsalın iqtisadi səmərəliliyini, istərsə də torpaqdan istifadənin iqtisadi
səmərəliliyini müəyyən etmək üçün ümumilikdə təsərrüfat fəaliyyətini hərtərəfli
əldə edən iqtisadi göstəricilər sistemindən istifadə etmək lazımdır.
Kənd təsərrüfatında torpaq əsas istehsal vasitəsi olduğu üçün məhsul
istehsalında istifadə edilən bütün vəsaitlər onun iqtisadi səmərəliliyini xarakterizə
edən göstəricilər sistemini səciyyələndirir. Bu göstəricilər sisteminə əsasən
məhsuldarlıq, ümumi məhsul, əmək məsarifi, əmək məhsuldarlığı, material-pul
məsarifləri, fond tutumu, maya dəyəri, ümumi gəlir, xalis gəlir, rentabellik dərəcəsi
və s. daxildir. Hesab edirik ki, bu göstərilən sistemə torpağın potensial
məhsuldarlıq imkanları da daxil edilməlidir. Qeyd edilən göstəricilər vasitəsi ilə
torpaqlardan səmərəli istifadəyə təsir edən amilləri müəyyən etmək, yol verilən
nöqsanları aradan qaldırmaq, bununla da kənd təsərrüfatında daha yüksək məhsul
istehsalına nail olmaq mümkündür.
Torpaqdan istifadənin iqtisadi səmərəliliyini müəyyən edən göstəricilər
sırasında ümumi və əmtəəlik məhsul istehsalı başlıca yer tutur. Ümumi məhsul
bütövlükdə hər hansı bir təsərrüfatda və ya onun ayrı-ayrı bölmələrində istehsal
olunan məhsulun ümumi həcmini göstərir. Bura təsərrüfat üzrə əmtəəlik məhsul,
həmçinin təsərrüfatın istehsalda istifadə edəcəyi məhsulların həcmi də daxildir.
Bunlardan başqa bitməmiş istehsal, cari ildə növbəti illərin məhsulu üçün yerinə
yetirilən işlər də ümumi məhsula daxildir.
Kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlıq səviyyəsinə bir çox coğrafi, təbii-
ekoloji, iqtisadi və aqrotexniki amillər kompleksi təsir göstərir. Bitkinin faktiki
məhsuldarlığı torpaqdan necə istifadə olunmasını qiymətləndirməyə imkan
verməsə də potensial məhsuldarlıqla müqayisə etməklə bunu müəyyən etmək
mümkündür.Torpaqdan istifadənin iqtisadi səmərəliliyini müəyyən edən
göstəricilər sırasında əmək məhsuldarlığının rolu böyükdür. Çünki, hər bir
sahibkarın və təsərrüfat başçısının başlıca məqsədi az əmək sərf etməklə daha çox
məhsul istehsal etməkdən ibarətdir. Ona görə də əmək məhsuldarlığını yüksəldib,
onun sabitliyini təmin etmək üçün ilk növbədə əmək məhsuldarlığına təsir edən
konkret amilləri müəyyən etmək lazımdır. Bunun üçüın əmək məhsuldarlığı təhlil
edilməli, onun artırılmasını şərtləndirən ehtiyat mənbələri aşkarlanmalıdır. Təhlil
aparmaq üçün isə əmək məhsuldarlığının həcmi və onun dinamikası öyrənilməlidir
[2,16,17].
Əmək məhsuldarlığının artırılmasına təsir edən amilləri üç qrupa ayırmaq
olar: 1-məhsul istehsalına sərf edilən əmək məsrəfinin azaldılması; 2-bitkiçilikdə
və heyvandarlıqda məhsuldarlığın artırılması; 3-əmək məsrəfinin azaldılması və
məhsuldarlığın artırılması.
Bölgüdən görünür ki, əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsi məsələsinə
texnoloji və təşkilati-iqtisadi tədbirlər kompleks kimi baxılmalıdır. Əmək
məhsuldarlığı məhsul vahidinə sərf edilən vaxt və ya vaxt vahidi ərzində istehsal
edilən məhsulun həcmi ilə ölçülür. Əmək məhsuldarlığının həcmi natura və dəyər
ifadəsində müəyyən edilir. Əmək məhsuldarlığının dinamikasını öyrənən zaman
istehsal olunan məhsul vahidinə əmək məsrəflərinin azaldılmasına diqqət
yetirilməlidir. Çünki əmək məhsuldarlığının artım tempi bir tərəfdən əmək
məsrəflərinin azaldılmasından, digər tərəfdən isə məhsul istehsalının
artırılmasından asılıdır [16,19].
Torpaqdan istifadənin iqtisadi səmrəliliyini müəyyən edən göstəricilər
sistemində fondverimi və fondtutumu da xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Kənd
təsərrüfatı məhsullarının istehsalında getdikcə daha çox əhəmiyyətə malik olan bu
götəricinin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, məhsul istehsalında əsas fondlardan
məhsulun üzərinə ancaq aşınmış hissəsinin dəyəri daxil olunur. Buna görə də əsas
istehal vasitələrindən istifadə edilməsinin səmərəliliyi məhsulun maya dəyəri
səviyyəsində kifayət qədər əks olunmur. Dövriyyə fondlarının istifadə formasından
asılı olmayaraq nəticə ilin yekununda məhsulun maya dəyərində tamamilə öz
əksini tapır. Əsas fondlardan səmərəsiz istifadə olunduqda isə tez sıradan
çıxmasına baxmayaraq onun ancaq amortizasiya olunmuş hissəsi maya dəyərinə
daxil edilir.
Həmçinin nəzərə almaq lazımdır ki texniki tərəqqi, yeni texnologiyanın
tətbiqi kənd təsərrüfatında əsas fondların alınmasına yönəldilən vəsaitin
artırılmasına səbəb olur. Odur ki, əsas fondlardan səmərəli istifadə olunması xüsusi
əhəmiyyət kəsb edir. Fondverimi əas istehsal fondlarının hər manatı müqabilində
ümum məhsul istehsalını bildirir. Fondtutumu istehsal edilən məhsulun bir
manatına düşən əsas istehal fondlarının məbləğidir. Kənd təssərüfatı məhsulları
istehsalında əsas fondlardan nə qədər az istifadə edilərsə və yaxud təsərrüfat eyni
fondlarla nə qədər çox məhsul istehsal edirsə fondverimi o qədər yüksək olur. Əsas
fondlarla təmin olunma kənd təsərrüfatına yararlı torpaq sahəsinin hər 100
hektarına düşən başlıca istehsal fondlarının həcmi ilə, fondla silahlanma isə bir
təsərrüfata düşən kənd təsərrüfatı istiqamətli başlıca fondların orta illik dəyəri ilə
ölçülür.
Araşdırmalar göstərir ki, istər kənd təsərrüfatı təyinatlı əsas istehsal
fondlarının dəyəri, istərsə orta illik dəyəri, istərsə də bir təsərrüfata düşən kənd
təsərrüfatı təyinatlı əsas istehsal fondlarının orta illik dəyəri illər üzrə müxtəlif
olmaqla, gah artıb, gah da azalmışdır. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, əsas istehsal
fondlarından kənd təsərrüfatında ən çox istifadə olunan maşın-mexanizmlərin
əksəriyyəti istismar müddətini başa vurduqları üçün yararsız hala düşmüşdür.
Kənd təsərrüfatında torpaqlardan səmərəli istifadəni xarakterizə edən
göstəricilər sisteminə daxil olan maya dəyəri öz əhatə dairəsinə görə daha
aktualdır. Belə ki, əmək məhsuldarlığı, əmək məsrəfləri, əsas fondlardan istifadə
vəziyyətinin əks etdirdiyi xərclərdən başqa, məhsul istehsalında edilən dövriyyə
vəsaitlərinin xərcləri, idarəetmə xərcləri və digər xərclər vardır ki, bunlar yuxarıda
göstərilən məsələlərdə öz əksini tapmır. Bütün bu məsrəfləri cəmləmək üçün onlar
pulla ifadə olunur. Məhsulun istehsalı və satışının dəyəri formasında istifadə edilən
bütün məsrəflər məhsulun maya dəyərini təşkil edir. Maya dəyəri məhsulun
təsərrüfata neçəyə başa gəldiyini göstərir, eyni zamanda istehsal və tam maya
dəyərindən ibarət olur.
İstehsalın maya dəyəri məhsulun istehsalı və onun təsərürfatda saxlandığı
yerə qədər daşınması ilə bağlı olan xərcləri əhatə edir. Tam maya dəyərinə isə
məhsulun satışı, onun satış yerinə daşınması ilə bağlı bütün xərclər daxildir.
Beləliklə, maya dəyəri məhsul istehsalının bütün məsrəflərini əks etdirir. Buna
görə də maya dəyəri istehsalın səmərəliliyini əks etdirən mühüm ümumiləşdirici
göstəricidir. Maya dəyərinin aşağı salınması təsərrüfat nəticələrinin mənfəətlə başa
çatmasına səbəb olur. Bu isə torpaqdan istifadənin iqtisadi səmərəliliyini müəyyən
edən ən mühüm göstəricilərdən biridir.
Maya dəyərinin aşağı salınması üçün onun strukturunun nədən ibarət
olduğunu bilmək lazımdır. Maya dəyəri əmək haqqı məsrəflərindən, birdə maddi
xərclərdən ibarət olur və istehsalda oynadıqları rola görə əsas və əlavə məsrəflərlə
bölünür.
Əsas məsrəflərə əmək haqqı, əsas vəsaitlərin amortizasiyası, cari təmiri,
yanacaq, sürtkü materialları, gübrə, toxum, yemin dəyəri və digər xərclər daxildir.
Əlavə məsrəflərə isə təsərrüfatın idarə edilməsi, ümumi təyinatlı binaların
amortizasiyası xərcləri daxildir. Göstərilən məsrəflər təsərrüfatın maya dəyərinin
strukturunu təşkil edir. Maya dəyərinin strukturu məhsul istehsalı xərclərinin
ümumi məbləğində ayrı-ayrı xərc maddələrinin nisbətindən ibarətdir.
Maya dəyərinin strukturu, onun ayrı-ayrı maddələrinin xüsusi çəkisi
müxtəlif təsərrüfatlarda fərqli olur. Maya dəyəri təsərrüfat işinin mühüm tərəflərini
əks etdirən kompleks göstəricidir. Buna görə kənd təsərrüfatı məhsullarının maya
dəyərinin azaldılması yolları da müxtəlifdir. Belə ki, istehsalın idarə edilməsinin
təkmilləşdirilməsi
kənd
təsərrüfatında
bitkiçilikdə
və
heyvandarlıqda
məhsuldarlığtın artırılması, əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsi maya dəyərinin
aşağı salınmasında başlıca yoldur. Əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsi maya
dəyərinin azalmasına müsbət təsir göstərsə də təkcə onu həlledici amil hesab etmək
olmaz. Çünki maya dəyərinə təkcə canlı əmək məsrəfi deyil, eyni zamanda bütün
maddi xərclər də daxildir. Buna görə də əmək məhsuldarlığı yüksəlmədən də maya
dəyəri azala bilər. Məhsul istehsalına sərf edilən mal-materialların qiymətləri
dəyişdiyi
halda
maya
dəyəri
artıb-azala
bilər.
İstehsal
prosesinin
mexanikləşdirilməsi, əsas və dövriyyə fondlarından qənaətə istifadə edilməsi,
idarəetmə xərclərinin azaldılması da maya dəyərinin aşağı salınmasında böyük
ehtiyat mənbəyidir [2,4,16,17].
Göstəricilərin təhlilində aydın olur ki, kənd təsərrüfatı torpaqlarında istehsal
olunan 1 sentner məhsulun maya dəyərinin illər üzrə müqayisəsində böyük fərq
müşahidə edilir, bitkiçilikdən fərqli olaraq heyvandarlıq məhsullarının 1
sentnerinin maya dəyəri daha yüksəkdir. Güman ki, bu da heyvandarlığın yem
bazasının zəif olması və cins tərkibinin pisləşməsi ilə əlaqədardır.
Torpaq
münasibətlərinin
iqtisadi
səmərəliliyini
müəyyən
edən
göstəricilərdən biri də mənfəətdir. Maya dəyəri məhsul istehalının bütün
məsrəflərini əks etdirsə də onun səmrəliliyi haqqında tam təsəvvür yaratmır.
İstehsalın səmərəliliy haqqında mühakimə yürütmək üçün təkcə məsrəfləri deyil,
gəlirləri də təhlil etmək lazımdır. Yalnız xərclərin gəlirlərlə müqayisə edilməsi
istehsalın səmərəliliyi haqqında nəticələr çıxarmağa imkan verir. İstehal edilmiş
məhsuldan gəlir əldə edilməsi üçün bu məhsulların satılması problemləri
araşdırılmalıdır. İstehsal ediləcək məhsulların vaxtında satıla bilməsi həmin
məhsulların istehsalının artmasına səbəb olur. Buna baxmayaraq istehsal edilmiş
məhsuldan mənfəət əldə etmək üçün onun vaxtında satışı həyata keçirilməlidir.
Satışda əldə edilmiş gəlirdən məhsulun istehalına və satışına çəkilən bütün xərclər
çıxıldıqdan sonra yerdə qalan hissəsi mənfəət adlanır. Mənfəətdən büdcə ödəmləri,
bank öhdəlikləri çıxıldıqdan sonra təərrüfatın xalis gəliri yaranır. Məhsulun
satışından əldə edilən mənfəət onun istehalına və satışına çəkilən bütün xərclərə
nisbətən çox olarsa onda təsərrüfat səmərəli fəaliyyət göstərmiş olur. Bundan sonra
daha yaxşı olar ki, istehsal olunmuş məhsulun həcmi yox, ondan gələn gəlir əsas
götürülsün [2,12].
Bu göstəricilər torpaqdan istifadənin iqtisadi səmərəliliyini müəyyən edən
göstəricilər sisteminə daxil olmaqla əas göstərici kimi torpaqlardan istifadənin
yaxşılaşdırılmasına imkan verəcəkdir.
Dostları ilə paylaş: |