O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim
Yüklə 1,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
THE SUMMARY
Modern world(global) economy and international economic attitudes(relations) - very complex(difficult) and dynamically developing global economic mechanism submitted by various national facilities(economy), connected among themselves by system of the international economic attitudes(relations) (foreign trade, export of the capital, валютно-credit attitudes(relations), migration of a labour, economic integration etc.). In the grant(manual) the stages глобализации of a world(global) facilities(economy) and basic features of its(her) development are considered(examined) essence, structure. The manual is intended for the students of high schools and colleges, students business of schools, and also will be useful by all inquisitive, aspiring to fill up the knowledge in the field of world(global) economy. Samarqand iqtisodiyot va servis instituti Ilmiy kengashi oliy o‘quv yurti bakalavrlari uchun o‘quv qo‘llanma sifatida tavsiya etadi. © Mamatqulov X.M. Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlar. O‘quv qo‘llanma, Toshkent 2008 y. 3 KIRISH Amaldagi O‘zbekiston Respublikasi Davlat ta’lim standarti o‘quv fanlari orasida bakalavriat yo‘nalishidagi 5810600- Turizm operatorlik xizmatini tashkillashtirish, 5810700- Turizm menejmenti, 5810800- Turizm marketingi, 5811700- Servis (turizm va mehmonxona xo‘jaligi bo‘yicha), 5811600- Servis (sifat ekspertizasi, xizmat ko‘rsatish va ishlar sertifikatsiyasi), 5340100- Iqtisodiyot (servis va xizmatlar bo‘yicha) kabilarda «Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlar» fani alohida o‘rin tutadi. Ushbu o‘quv qo‘llanmada xorijiy mamlakatlar iqtisodiyoti va ulardagi zamonaviy xalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimining vujudga kelishi va rivojlanishining nazariy tamoiyllarini ochib berishga harakat qilingan. O‘quv qo‘llanmaning asosiy maqsadi iqtisodiyot va turli xizmat ko‘rsatish sohalarini o‘rganayotgan umumiqtisodiy bilimlar bazasini rivojlantirish tajriba, ko‘rikmalar hosil qilish va nihoyat har tomonlama yuksak darajadagi malakali kadrlar tayyorlashga ko‘mak berishdan iborat. O‘quv qo‘llanma o‘z tarkibiga jahon xo‘jaligi mohiyati, tarkibi, uning globallashuv jarayonlari va rivojlanish tendensiyalari, jahon xo‘jaligida xalqaro mehnat taqsimoti, xalqaro savdo aloqalari, xalqaro kapital migratsiyasi, xalqaro xizmat ko‘rsatish va servis bozori, xalqaro valyuta- kredit munosabatlari, xalqaro ishchi kuchlari migratsiyasi, xalqaro iqtisodiy interatsiyalar, jahon xo‘jaligida xalqaro korporatsiyalar (monopoliyalar) va jahonning sanoati rivojlangan mamlakatlari iqtisodiyotini taraqqiyot yo‘nalishlari, bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida rivojlanayotgan hamda o‘tkinchi iqtisodiyotli mamlakatlar guruhida iqtisodiy o‘sish jarayonlarining kechishi, jahon xo‘jaligida iqtisodiy-siyosiy boshqaruv tizimlarining tutgan o‘rni kabilarni qamrab oladi. O‘quv qo‘llanma yozilishi chog‘ida jahon iqtisodiyoti rivojlanishi dinamikasini harakterlovchi axborotlar va statistik materiallardan foydalanildi. Har bir mavzu o‘rganilganidan keyin nazorat savollari va zarur adabiyotlar tavsiya etildi. Talabalar ushbu savollar va adabiyotlardan o‘z bilimlarini sinab ko‘rishda u yoki bu shaklda samarali foydalanishlari mumkin. O‘quv qo‘llanma oliy o‘quv yurtlari, iqtisodiyot sohasidagi kollejlar talabalariga, shuningdek jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlar fani bo‘yicha o‘z bilimlarini oshirishga intiluvchi barcha iqtisodiyotga qiziquvchilarga mo‘ljallangan. 4 1-Bob. JAHON IQTISODIYOTI VA XALQARO IQTISODIY MUNOSABATLAR: MOHIYATI, TARKIBI VA TARAQQIYOTNING ASOSIY QIRRALARI, 1. §. Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlar fanining predmeti va vazifalari Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlar fani aslini olganda u ikkita fandan «Jahon iqtisodiyoti» va «Xalqaro iqtisodiy munosabatlar» fanidan iborat bo‘lib, Davlat ta’lim standartining amaldagi o‘quv rejasiga binoan, fanlarni birgalikda qo‘shib o‘qitish ko‘zda tutilgan. Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlar tarixiy, siyosiy va iqtisodiy kategoriya bo‘lib hisoblanadi. Buning sababi shuki, har bir tarixiy bosqichda uning rivojlanishi ishlab chiqarishni aniq ko‘lamiga, ishlab chiqarish munosabatlarining harakteriga, xo‘jalikning faoliyatini baynalminallashuviga va ijtimoiy-iqtisodiy tuzilishiga to‘g‘ri keladi. Jahon iqtisodiyoti fani turli xil toifaga kiruvchi davlatlar (sanoati rivojlangan bozorli iqtisodiyotli davlatlar, rivojlanayotgan va bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlar) sub’ektiga oid qonuniyatlarni, tamoyillarni, xalqaro tovar ayirboshlash, ishlab chiqarish omillari harakati, moliyalashtirish sohalarini o‘rganadi. Mazkur fanni o‘rganish ob’ekti bo‘lib, jahondagi milliy davlatlar iqtisodiyoti, shu jumladan hududiy ishlab chiqarish majmualari, transmilliy korporatsiya (TMK)lar, firmalar va boshqalar hisoblanadi. Shu o‘rinda esa xalqaro iqtisodiy munosabatlar fanining predmeti bo‘lib, milliy, hududiy va global miqyosdagi davlatlar o‘rtasidagi xilma-xil aloqalar tizimi bo‘lib hisoblanadi. Uning davlatlararo munosabatlari va ularni amalga oshirish mexanizmi sanaladi. Bu fanlarning har biri mustaqil hisoblanib, ayni paytda tadqiqotlar sohasida bir-birini to‘ldirib tursada mazkur ikki fan («Jahon iqtisodiyoti» va «Xalqaro iqtisodiy munosabatlar»)ning o‘rganadigan qator masalalari bir-biriga qo‘shilib ketadi. Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlar fanlari bir-biri bilan chambarchas bog‘lanib, biri ikkinchisini to‘ldiradigan masalalarga ham duch keladi. Bu esa har ikkala fanning bir butunligi va o‘xshashligidan dalolat beradi. Shunga asosan, mazkur fanlarni puxta o‘rganishlik jahon iqtisodiyotida ro‘y berayotgan iqtisodiy – ijtimoiy siyosiy voqea-hodisalar va jarayonlarni izchil o‘zlashtirib olishda muhim ahamiyat kasb etadi. Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlar alohida fan sifatida namoyon bo‘lib, u «Iqtisodiy nazariya», «Xorijiy mamlakatlar iqtisodiyoti», «Jahon iqtisodiy geografiyasi», «Statistika», «Demografiya», «Davrning global muammolari» kabi bir qator maxsus iqtisodiy fanlar bilan uzviy bog‘langandir. Mazkur fanni O‘zbekiston Respublikasi oliy o‘quv yurtlarida o‘qitilishidan ko‘zda tutilgan maqsad shundan iboratki, iqtisodiyot yo‘nalishida ta’lim olayotgan talabalarda jahon iqtisodiyotida ro‘y berayotgan iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy jarayonlarning kechishi, zamonaviy iqtisodiy aloqalarining tobora chuqurlashib borishi to‘g‘risida tushunchalar hosil qilishdir. 5 2. §. Jahon xo‘jaligi tarkibi va mohiyati Jahon xo‘jaligining shakllanishi uzoq tarixga ega bo‘lib, u ayniqsa buyuk geografik kashfiyotlar (XV-XVI asrlar) davrida jadal rivojlana bordi. Mamlakatlararo tovar almashinuvi xalqaro huquqiy me’yorlar asosida rivojlandi. XIX asrdan boshlab jahonda kapital va moliyaviy vositalarni bir mamlakatdan boshqa bir mamlakatlarga chiqarish oqimi jadallasha bordi. Bu munosabatlarni tartibga soluvchi birinchi bor valyuta tizimi yaratildi. Birinchi transmilliy korporatsiya (TMK)lar paydo bo‘ldi. Ular o‘zlarining operatsiyalarining asosiy qismlarini mamlakatdan tashqarida amalga oshira bordilar. Jumladan, o‘zlariga qaram korxonalar, filiallar, bo‘lim tarmoqlari ruyxatga olingan bir necha mamlakatlarda faoliyat olib bordilar. TMKlar halkaro mehnat taqsimotini chuqurlashtirish va baynalminallashtirish jarayonlari negizida mamlakatlar o‘rtasida o‘zaro hamkorlikni kuchaytira bordilar. XIX asr oxirlariga kelib, davlatlar o‘rtasidagi iqtisodiy va siyosiy munosabatlar tizimi rivojlana bordi va bu jarayon yaxlit jahon xo‘jaligining shakllanishiga olib keldi. Jahon xo‘jaligi – bu xalqaro iqtisodiy aloqalar (tashqi savdo aloqalari, kapital chiqarish, valyuta-kredit munosabatlari, ishchi kuchlari migratsiyasi, iqtisodiy integratsiyalar va h.k.) orqali bir-birlari bilan o‘zviy chambarchas bog‘langan turli milliy xo‘jaliklarni o‘z ichiga olgan global xo‘jalik mexanizmidir. Hozirgi zamon jahon xo‘jaligi bir xil bo‘lmasdan, unga o‘zining ijtimoiy tarkibi, siyosiy tuzumi, ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanish darajasi, ishlab chiqarish munosabatlari, shuningdek xalqaro iqtisodiy munosabatlar ko‘lami, harakteri va shakllari bilan milliy xo‘jaliklar kiradi. Jahon xo‘jaligi sub’ektiga jahon hamjamiyati kiradi. U o‘z ichiga o‘zaro yaxlit bog‘langan butun bir turli darajadagi tizimlarni, tuzulmalarni (milliy-davlat, hududiy hamjamiyat, xalqaro tashkilotlar, assotsiatsiyalar, korxona jamoalari, alohida shaxslar) qamrab oladi. Jahon milliy xo‘jalik iqtisodiyoti ob’ektlari esa hududiy ishlab chiqarish majmua (kompleks)lari, transmilliy korporatsiyalar, firmalar va h.k. dir. XX asrga kelib jahon hamjamiyati manfaatlari har qanday xususiy manfaatlar (milliy, sinfiy, ijtimoiy) dan ustun tura boshladi. Tinchlik, iqtisodiy barqarorlik, ijtimoiy-siyosiy faoliyat, ekologik xavfsizlik, shaxs fidoyiligi kabi qadriyatlarning yangi tizimi paydo bo‘la boshladi. Jahon xo‘jaligining global boshqaruv tizimini yaratish imkoniyatlari tug‘ildi. Global boshqaruv deyilganda ozodlik va demokratiya sharoitida atrof-muhit taraqqiyotini birgalikda saqlash, butunjahon xavfsizligi va barqarorligini ta’minlash uchun qulay shart-sharoitlar yaratish, o‘zgarishlarni to‘g‘ri yo‘lga solish usullari va imtiyozlari tushuniladi. Bu borada jahon global boshqaruv institutlari yaratildi. Bu: Xalqaro huquq; Hukumatlararo tashkilotlar: BMT, Xalqaro valyuta fondi (XVF), Jahon banki (JB), Butun jahon savdo tashkiloti (BJST); 6 Ixtisoslashgan nodavlat xalqaro tashkilotlar («Grinpis», «Qizil xoch» va h.k.). Murakkab jahon xo‘jaligi aloqalari va alohida milliy xo‘jaliklar iqtisodiyoti taraqqiyotini tahlil etish, taqqoslashda jahon tajribasida Milliy hisoblash tizimidan foydalanilishini taqozo qildi. Milliy hisoblash tizimi (MHT) – bu iqtisodiy taraqqiyotning makro darajasi bilan bog‘liq ko‘rsatkichlar tizimidir. Milliy hisoblash tizimi yordamida bozor mexanizmlari va institutlari tizimi harakatga keltiriladi. Milliy hisoblash tizimining asosiy ko‘rsatkichi - bu yalpi ichki mahsulotdir (YAIM). YAIM tovarlar, xizmatlarni iste’mol holatiga keltirilguncha bo‘lgan barcha jarayonlar, jamg‘arish, eksport, ishlab chiqarishga ushbu mamlakatda ketgan vaqt, harajat va haridning so‘nggi bahosidir. Jahonning eng rivojlangan va yirik mamlakatlarida yalpi ichki mahsulot ishlab chiqarish ko‘lami quyidagi jadvalda aks ettirilgan. Jadval - 1 Jahonning eng yirik mamlakatlari yalpi ichki mahsulot ishlab chiqarish bo‘yicha reytingi (2003 yil). Mamlakatlar Aholisi, mln. kishi Yalpi ichki mahsulot mlrd. dollar Jahon yalpi ichki mahsulotda mamlakat ulushi, % Aholi jon boshiga ishlab chiqarilgan yalpi ichki mahsulot ming. dollar 1990 -2003 yillarda yalpi ichki mahsulot o‘sishi marta AQSH 302,0 10,000 20,56 36,1 15,9 Xitoy 1360,0 4900 10,09 3,9 23,3 Yaponiya 127,0 3 500 7,21 27,6 46,7 Germaniya 82,0 2 160 4,45 26,3 10,0 Hindiston 1120,0 2 020 4,16 2,0 13,3 Fransiya 59,0 1 610 3,31 27,3 9,2 Italiya 58,0 1 460 3,01 25,2 17,2 Buyuk Britaniya 59,0 1 435 2,95 24,3 5,5 Rossiya 146,0 1 265 2,60 8,7 8,4 Braziliya 174,0 1 100 2,26 6,3 73,3 Meksika 100,0 875 1,80 8,8 39,8 Indoneziya 206,0 850 1,75 4,1 28,3 Kanada 31,0 850 175 27,4 25,0 Janubiy Koreya 47,5 710 1,46 14,9 64,5 Tailand 62,5 525 1,08 8,4 87,5 Avstraliya 19,5 515 1,06 27,4 24,5 Butun Jahon 6200,0 48 575 100 8,1 18,8 Manba: Lomakin V.K. Mirovaya ekonomika. M., 2004. 7 Ikkinchi muhim makroiqtisodiy ko‘rsatkich-yalpi milliy mahsulot (YAMM) dir. YAMM da milliy korxonaning qayerda joylashganidan qat’iy nazar (mamlakatning o‘zidami, xorijdami) milliy iqtisodiyotdagi xizmatlar va mahsulotlar hajmi qiymati hisobga olinadi. Shunday qilib yalpi ichki mahsulot va yalpi milliy mahsulot o‘rtasidagi farq quyidagicha: YAIM hududiy prinsip asosida hisoblanadi, ya’ni milliy mansubligidan qat’iy nazar, ushbu mamlakat hududida joylashgan korxonalarda ishlab chiqarishda foydalanilgan xom ashyolar va mahsulotlar, xizmat sohalari jami qiymati hisobga olinadi. YAMM esa milliy belgisiga qarab ya’ni milliy korxonalarda ishlab chiqarilgan jami qiymati bo‘yicha hisoblanadi. Milliy hisoblash tizimi muhim ko‘rsatkichlaridan biri-bu, milliy daromad (MD) dir. MD –bu daromad, mehant haqini o‘z ichiga olgan pirovard mahsulotning bo‘lagidir. Yalpi ichki mahsulotdan farqli ravishda milliy daromadga chetdan olingan yoki chetga berilgan daromadlar qo‘shilmaydi. Xalqaro miqyosda taqqoslash uchun aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan ko‘rsatkichlar ham qo‘llaniladi. Milliy hisoblash tizimida turli mamlakatlar ko‘rsatkichlari taqqoslanganda yagona valyuta sifatida an’anaviy AQSH dollari qo‘llaniladi. Jahon xo‘jaligida mamlakatlarni tabaqalarga ajratishda ularning iqtisodiy taraqqiyoti darajasi bo‘yicha kuzatilinadi. Mamlakatlar iqtisodiyoti taraqqiyotining beshta mezoni mavjud bo‘lib, ularga quyidagilar kiradi: ishlab chiqarish taraqqiyoti darajasi; iqtisodiyotning ijtimoiy mo‘ljallari (aholining kam ta’minlangan qatlamlarini qo‘llab-quvvatlash); ilmiy va texnologik potensiali darajasi; iqtisodiyotni gumaniylashtirish (madaniyat, meditsina, ijtimoiy soha va ta’limga qaratilgan harajatlar); iqtisodiyotni ekologizatsiyalash (atrof muhitga zararsiz ishlab chiqarishni yo‘lga ko‘yish). Jahon banki hozirgi kunda dunyo mamlakatlarini iqtisodiy rivojlanishi bo‘yicha quyidagi guruhlarga ajratadi: sanoati rivojlangan mamlakatlar; rivojlanayotgan mamlakatlar; o‘tkinchi iqtisodiyotli davlatlar. Sanoati rivojlangan mamlakatlar. Hozirgi kunda ushbu guruhdagi mamlakatlarda 1,0 mlrd. dan ortiq dunyo aholisi yashaydi. Ular keng ulushiga jahon yalpi ichki mahsulotining 50% to‘g‘ri keladi. Yalpi ichki mahsulot aholi jon boshiga 10-25 ming dollarni tashkil etadi. Jahon xo‘jaligidagi tutgan o‘rni va roli bo‘yicha ularni quyidagi guruhlarga bo‘lish mumkin. «Sakkizlik» (AQSH, Yaponiya, Rossiya, Fransiya, Germaniya, Italiya, Kanada, Buyuk Britaniya) davlatlari; 8 Yevropa rivojlangan mamlakatlari; Kuchma kapital mamlakatlari (Avstraliya, Janubiy Afrika Respublikasi, Isroil). Rivojlanayotgan mamlakatlar. Ularga yer yuzi aholisining 70 %, jahon mineral xom ashyo zahiralarining qariyib yarim qismi to‘g‘ri keladi. Jahon sanoat eksportida ularning ulushi 30 % ni tashkil etadi. Rivojlanayotgan mamlakatlar uchun ishlab chiqarish kuchlari taraqqiyotining past darajadaligi, ko‘p ukladlilik (natural, mayda tovarlik, xususiy kapitalistik, davlat xo‘jaligi), jahon bozorida qishloq xo‘jaligi xom ashyosi va mineral yarim fabrikatlar bilan tovar almashish, moliyaviy vositalarning yetishmasligi harakterlidir. Rivojlanayotgan mamlakatlar o‘z o‘rni bo‘yicha quyidagi guruhlarga bo‘linadi: Lotin Amerikasi, Tinch okeani va Osiyo hududidagi yangi industrial mamlakatlar (Argentina, Braziliya, Venesuela, Meksika, Urugvay, Singapur, Janubiy Koreya, Tayvan, Gonkong va boshqalar). neftni eksport qiluvchi (OPEK) mamlakatlar (Qator, Quvayt, Bahreyn, Jazoir, Venesuela, Indoneziya, Eron, Iroq, Liviya, Nigeriya, Birlashgan Arab Amirliklari, Saudiya Arabistoni va boshqalar). o‘rtacha taraqqiyot darajasidagi mamlakatlar (Kolumbiya, Gvatemala, Paragvay, Tunis va boshqalar). demografik jihatdan gigant davlatlar (Xitoy, Hindiston, Pokiston, Indoneziya); sust rivojlangan mamlakatlar (Ekvatorial Afrika va Okeaniyadagi davlatlar). O‘tkinchi iqtisodiyotli davlatlar (Sharqiy Yevropa mamlakatlari va Mustaqil Hamdo‘stlik davlatlari). Bulardan tashqari formal ravishda yana bir guruh markazlashgan rejali iqtisodiyotga amal qilayotgan «Sof sotsialistik» davlatlar – Ve’tnam, Xitoy, KXDR, Kubani ko‘rsatish mumkin. Shuni ta’kidlash joizki, keltirilgan jahon tipologik mamlakatlari shartli bo‘lsada, ular insoniyat sivilizatsiyasi taraqqiyoti istiqbollarini belgilashda juda zarurdir. 3. §. Jahon xo‘jaligi globallashuvi bosqichlari Hozirgi zamon jahon xo‘jaligi o‘z taraqqiyoti davrida bir necha bosqichlarni bosib o‘tgan. Ular quyidagilardan iborat: 1-bosqich: XIX asrning oxirlari–1939 yilgacha. Jahon xo‘jaligi mustamlakachilik tuzimiga ega bo‘lgan. Investitsiya (sarmoya)lar rivojlangan mamlakatlardan to‘g‘ridan to‘g‘ri rivojlanayotgan mamlakatlarga yo‘naltirilgan. Kapital eksport qilgan mamlakatlar nazorat ostida bo‘lgan hududlarda tabiiy resurslardan foydalanish jahon iqtisodiy tartibining qonuniy ko‘rinishda bo‘lgan. Shu tariqa rivojlanayotgan mamlakatlarda ma’lum ixtisoslashgan tarmoqlar vujudga kelgan. Ularning ishlab chiqarish quvvatlari yangilangan. Ammo ularning iqtisodiyoti mono (yakka) tarmoq harakterida bo‘lgan. 9 2-bosqich: 1945-1975 yillar. Mustamlaka mamlakatlarning milliy ozodlik kurashi, mustamlakachilik tizimining qulashiga olib keldi. Ko‘pchilik rivojlanayotgan mamlakatlar siyosiy mustaqillikka erishgach, xorijiy mulklarni natsionalizatsiya qildilar. Iqtisodiyotning davlat sektorini yaratdilar. Natijada xorijiy kapital oqimi va ularning yo‘nalishi o‘zgara bordi. Xususiy kapitalning 90 % eksporti rivojlangan mamlakatlarga yo‘naltirila boshladi. Ushbu bosqichda global boshqaruv institutlari (BMT, Xalqaro valyuta fondi, Jahon banki, Butunjahon savdo tashkiloti va boshqalar) vujudga keldi. Ular iqtisodiyotning turli sohalarida va siyosiy munosabatlarda mamlakatlarning huquqiy me’yorlarini ishlab chiqdilar. 3-bosqich: 1975 yildan to hozirgi kungacha. Jahon iqtisodiyotida katta hukmronlikni transmilliy korporatsiyalar (TMK)lar qo‘lga oladi. Ushbu bosqichda rivojlangan mamlakatlar va transmilliy korporatsiya kapital quyilmalar tuzilishini ratsionalizatsiyalash, hududiy, iqtisodiy integratsiya-baynalminal ustunligidan foydalanishga intiladilar. Tashkiliy yoki bozoriy imkoniyatlarni, qo‘shimcha texnologiyalarni olishga harakat qiladilar. Globallashuv jarayonida tadbirkorlik faoliyatining asosiy roli TMK larga tegishli bo‘lib qolmoqdalar. TMKlar xalqaro kapital bozorida o‘z boshqaruvi ostida kuchli baynalminal tizim yaratuvchi faol ishtirokchilarga aylanishdilar. Ilm-fan faoliyatiga tayangan holda TMKlar texnologiyalar yaratish va ularni global tarqatilishida asosiy kuchga aylanadi. Yetakchi TMKlar tom ma’noda ko‘p millatli bo‘lib, sanoatlashtirish va servis xizmatlarini keng yoyib berish ularga xos usuldir. YUNKTAD tomonidan taqdim etilgan ma’lumotlarga ko‘ra, yetakchi ko‘p millatli kompaniyalar jahondagi deyarli barcha mamlakatlarda 449 mingdan ortiq o‘z filiallar faoliyatini muvofiqlashtirib turganligi qayd etilgan. Jahondagi o‘nta yirik TMK lar xorijiy tovar aylanishining 30 % ni va TMK lar xorijiy aktivligining 34 % ni nazorat qilib turibdi. 100 tadan ortiq yirik TMK larning birlashgan hissadorlik kapitali 5,5 trln. dollarni tashkil qiladi. Yirik TMKlar ixtisosi asosan bosh tarmoqni qamrab oladi: elektronika va elektr uskunalar (17 firma), kimyo va farmatsevtika (16 firma), neft va boshqa energoresurslar (14 firma), avtomobillar va ularga uzellar, agregatlar ishlab chiqarish (14 firma), shuningdek, oziq-ovqat mahsulotlari va ichimliklar (12 firma) ishlab chiqarish. Elektronika va elekter uskunalari ishlab chiqarish bilan band TMKlar ko‘proq xorijiy aktivlarga ega. Chet el filiallari birlashgan tovar-oboroti jahonda savdoda bo‘lgan 80 % elektronika, (maishiy va sanoat elektronika, telekommunikatsiya vositalari, elektr uskunalar)ni tashkil etadi. Keyingi paytlarda kapital bozorida uncha katta bo‘lmagan Belgiya Niderlandiya, Shvesiya, Finlyandiya kabi mamlakatlar TMK lari roli sezilarli oshayapti. Milliy bozor imkoniyatlarining cheklanganlari ularni yangilarini izlashga majbur qilayapti. TMK lar talab ehtiyojning o‘zgarishiga qarab butun jahon bo‘yicha ishlab chiqarishni fabrikadan-fabrikaga ko‘chirish orqali, quvvatlaridan unumli foydalanish, buyumlarning umrini uzaytirishga harakat qilmoqda. Avvaliga ularni modaga ishqiboz bo‘lgan jahondagi boy mamlakatlarda ishlab chiqarilishini yo‘lga qo‘yadi. So‘ngra unchalik boy bo‘lmagan rivojlanayotgan mamlakatlarda ishlab 10 chiqarishni tashkil etadi. TMK lar shunday qilib, jahon iqtisodiyotini baynaminallashtiradi. Xalqaro mehnat taqsimotiga asoslangan integratsiya ishlab chiqarish faoliyati hozirgi zamon jahon iqtisodiyotining harakterli qirralarini belgilaydi. Globallashuv jarayoni bilan yonma-yon hududlashtirish jarayonlari ham rivoj topib bormokda. Yevropa ittifoqi (YEI), Shimoliy Amerika erkin savdo assotsiatsiyasi (SHAESA), Osiyo Tinch okeani iqtisodiy hamjamiyati (OTIH), Mustaqil davlatlar hamdo‘stligi (MDH) kabi integratsiyalashgan tuzilmalar vujudga keldilar. Shunday qilib jahon iqtisodiyotida ikki yonma-yon jarayon – globallashuv va hududiylashtirish jarayonlari borayapti. Ular bir-birlarini to‘ldirib, sayyoramizni yagona iqtisodiy kenglikka aylantirmokda. Jahon siyosiy va iqtisodiy haritasi keyingi yillarda jiddiy o‘zgarishlarga duch keldi. Ruy berayotgan o‘zgarishlar va ularning dinamikasi mamlakatlar xalqlarini o‘tish-ko‘chish, joy almashish jarayonlari mohiyatini belgilaydi. Bu mohiyat ilmiy-texnik resurslar rivojlanishi natijasida insoniyat taraqqiyotining postindustrializm bosqichini belgilab beradi. Postindustrializm – markazida «insoniy kapital» turgan yangi tip ishlab chiqarishdir. U kayerda zarur shart-sharoitlar vujudga kelsa o‘sha yerda bilimlar, kasb-malaka ko‘nikmalari, talant, shaxsning ijodiy imkoniyatlarini birlashtiruvchi imkoniyat sifatida yuzaga chikadi. Jahon modernizatsiyalashayotgan kenglikni bir butunligicha o‘sha rivojlanayotgan vektorga birlashtiradi. Hozirgi zamon jahon xo‘jaligi markazida AQSH, G‘arbiy Yevropa, Yaponiya turishibdi va ular modernizatsiya markazi hisoblanishadi. 4. §. Jahon xo‘jaligining rivojlanish tendensiyalari va ziddiyatlari Hozirgi zamon global iqtisodiyotning bosh muammosi rivojlangan mamlakatlar doirasida berk xo‘jalik tizimining shakllanishi bilan bog‘langan. Bu qo‘yidagilarda namoyon bo‘ladi: asosiy savdo aylanmalarining ancha rivojlangan mamlakatlar miqyosiga qaratilgani 1990-yillarning ikkinchi yarmida sanoati rivojlangan mamlakatlar ulushiga jahon kompyuter texnikasining 80 %, yuqori texnologik ishlab chiqarishning 90 % to‘g‘ri kelgan; rivojlangan mamlakatlarda xususiy kapital investitsion oqimining tutashi. Hozirgi paytda AQShning 50 % investitsiyasi G‘arbiy Yevropa mamlakatlariga yo‘naltirilmoqda. Yangi industrial mamlakatlarga esa uning atiga 8 % to‘g‘ri keladi. AQSH investitsiyasining deyarli 85 % Buyuk Britaniya, Kanada, Fransiya va Germaniyaga to‘g‘ri keladi; rivojlanayotgan mamlakatlarda migratsion oqimning keskin cheklanishi; mustaqil bo‘lmagan yosh industrial mamlakatlarning g‘arbdagi texnologik yangiliklar bilan almashinishi ekstensiv harakterdagi taraqqiyotida tashqi investitsiyaga bog‘liqlik, tayyor mahsulotni rivojlangan mamlakatlarga eksport qilishning kuchayishidir. 11 Jahon xo‘jaligi uchun quyidagi rivojlanish tendensiyalari (intilishlar) harakterlidir: 1. Global muammolarni global hamkorlik va majburiyatlar natijasidagina hal etish mumkin. Yangi tahdidlar - SPID epidemiyasi, raketa-yadro texnologiyasining tarqalishi, yadro terorizmi ehtimoli xavfi paydo bo‘ldi. AQSH ning «World-watsh» instituti ma’lumotlariga qaraganda, jahon har yili 10 mln. gektarga yaqin o‘rmonni, 9 mlrd. tonna haydaladigan yer qatlamini yo‘qotmoqda. 2030 yilga borib jahon aholisi soni 10 mlrd. kishiga yetishi mumkin. Bu hayot standartlarini saklash uchun qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishini 4 marta ko‘paytirishni, energiya ishlab chiqarishni 6 marta oshirishni talab qiladi. Turgan gap, tez taraqqiy etgan texnologiyada ham bunga erishish ancha qiyin bo‘ladi. Dunyo aholisi sonini barqarorlashtirish uchun tug‘ilishning o‘rtacha koeffitsentini 2,1 darajagacha kamaytirish lozim bo‘ladi. 2. Jahonning bir butunligi va o‘zaro bog‘liqligi milliy davlatlar xalqaro siyosiy bo‘linishi ziddiyatiga duch keladi. XX asr boshlarida xalqaro tartibni 6-7 ta buyuk davlatlar o‘z mustamlaka imperiyalari bilan siyosiy ittifoqchilariga tazyiq o‘tkazish orqali namoyon etgandi. Oqibatda mustamlakachilik tizimining yemirilishi natijasida 100 dan ziyod davlatlar vujudga keldi. «Sovuk urush» xavfi tugaganidan keyin bu tendensiya yangi kuch oldi. Sovet ittifoqi, Yugoslaviya, Chexoslavakiya davlatlari parchalanib ketdi, yana o‘nlab yangi mustaqil davlatlar tashkil topdi. Natijada, dunyo siyosiy haritasida 2006 yilda 1945 yilga qaraganda mamlakatlar umumiy soni uch baravarga ko‘paydi. Agar bu jarayon bundan keyin ham davom etadigan bo‘lsa, ekspretlarning fikricha, jahon xo‘jaligida mamlakatlar soni 300 taga yetishi mumkin. Odatda davlatlarning tashqi siyosati «milliy manfaatlari» dan kelib chiqqan shartlar asosida shakllanadi. Ko‘pincha «milliy manfaatlar» mafkuraviy maqsadlarga diniy va millatchilik tusini beradi. Bu esa milliy manfaatlar haqida noto‘g‘ri tasavvurlar uyg‘otadi, xalqaro munosabatlarda yangi global vokeliklarda tobora ko‘proq ziddiyatlar keltirib chiqaradi. Diniy va etnik belgiga qarab bo‘linish tendensiyasi xalqaro tizimni alg‘ov- dalg‘ov qilib, boshi berk ko‘chaga kiritib qo‘yishga qodirdir. 3. Modernizatsiya jarayonlarida ziddiyatlarning chuqurlashuvi. Rivojlangan g‘arb mamlakatlari modernizatsiya jarayonlarida oldinda borishdi, mustaqil ravishda yangi texnologiyalar, uskunalar yaratadilar. Ko‘pchilik rivojlanayotgan mamlakatlar g‘arbning tashqi ta’siri ostida modernizatsiya jarayonlariga tortilmokda. Bu ularning texnologik qaramligini kuchaytirib, jahon xo‘jaligi sohalaridan o‘rin egallashini ta’minlaydi. 4. Jahon xo‘jaligining uch markazi o‘rtasidagi ziddiyatlar. G‘arbiy Yevropa barcha mamlakatlarning birlashgan potensiali sifat ko‘rsatkichlari AQSH va Yaponiyani birga qo‘shib olgan darajada turibdi. Shu bilan birga G‘arbiy Yevropa, AQSH va Yaponiya o‘rtasida texnologik uzilishlar qisqargan bo‘lsada, hozirgacha AQShning yetakchi o‘rnini pasaytira olishgani yo‘q. Valyuta urushi davom etayapti. AQSH ayniqsa bu sohada alohida faollik ko‘rsatayapti. Amerika dollari hozircha jahon valyuta bozorida valyuta zahirasi sifatida yetakchi bo‘lib turibdi. Jahondagi ko‘pchilik mamlakatlar valyuta 12 zahirasining 60 % ni Amerika dollari tashkil qiladi. G‘arbiy Yevropa Yevro hisob birligi qulay sharoit yuzaga kelishi bilan haqiqiy valyuta zahirasiga aylanib bormoqda. Hozirgi kunda tahminlarga ko‘ra, uning ulushiga 25 % valyuta zahiralari to‘g‘ri keladi. 5. Rivojlangan mamlakatlar hamkorligi. Sanoati rivojlangan mamlakatlar guruhi litsenziyalar, patentlar olish sohasida ustunligini saqlab kelmoqda. Jahon patent va litsenziya oborotining 90 % ularning hissasiga to‘g‘ri keladi. Sanoati rivojlangan mamlakatlar xo‘jaligi iqtisodiy o‘sishni ta’minlash, inqiroz qiyinchiliklarini yengishda bir-biri bilan yaqin hamkorlikda faoliyat yuritayapti. Yevropa integratsiyasini muoffakiyatli rivojlantirayati, kollektiv xavfsizlik mustahkamlanayapti. Rivojlangan mamlakatlar Yevropa mamlakatlarida iqtisodiy islohatlarni qo‘llab-quvvatlatlamoqdalar. Shunday qilib, hozirgi zamon jahon xo‘jaligining uch markazi raqiblikni yo‘qotmasada hamkorlikka urg‘u bermoqda. Nazorat savollari 1. «Jahon xo‘jaligi» tushunchasi mohiyati nimalardan iborat. 2. Jahon xo‘jaligi ob’ekt va sub’ektlarini ayting. 3. Jahon xo‘jaligi bir butun yaxlit holda qachon vujudga kelgan? 4. Jahon xo‘jaligining asosiy taraqqiy etgan davrlari qachon bo‘lgan? 5. Jahon xo‘jaligidagi asosiy mamlakatlar gurhlarini ayting? 6. Jahon xo‘jaligi globallashuvi bosqichlarini ayting? 7. Jahon xo‘jaligi taraqqiyoti va ziddiyatlarining harakterli xususiyatlarini tushuntirib bering. Yüklə 1,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|