2-mavzu. Sportning nazariy asoslari. Reja: Sportchini tayyorlash tizimi

Zamonaviy sportda inson organizmiga tabiat muhit omillarining ko‘p qirrali ta’siri. 
Dunyo mamlakatlarida o‘tkaziladigan katta musobaqalar ob - havosi, geografik sharoiti, 
sportchilarni musobaqaga tayyorlashiga maxsus ixtisoslashgan vazifalarni qo‘yadi. O‘rta va 
yuqori tog‘ balandliklarda mashg‘ulot o‘tkazish va musobaqa.
Hozirgi kunda ko‘pchilik katta musobaqalar, dengiz satxidan 2000- 2700 m balandlikdagi 
tog‘larda o‘tkaziladi. Bunda sportchilarning tayyorgarligi, musobaqalarga qatnashishi bilan 
bog‘liq bo‘lgan muammolar kelib chiqadi.
Bu sohada 1968 y. Mexikada o‘tkazilgan (2240 m dengiz sathidan balandlikda) olimpiya 
uyinlarida katta tajribaga yega bo‘lindi.
Tog‘ sharoitida havo zichligini pasayishi, tezkor kuchlilik ko‘rsatkichlarini oshishiga 
yordamlashadi. Masalan: 2200-2400 m dengiz sathidan balandlikdagi havo zichligini pasayishi, 
sprincha yugurishni orqasidan 1.5 - 1.7 m/s tezlik bilan ta’sir yetgandek 100, 200 va 400 m 
konkidagi 500 m msofalarga ta’sir ko‘rsatadi. Bunday sharoitda tabiiy hamda disk, kopyoni 
uloqtirish, uzunlikka sakrash, shest bilan sakrash, molotni uloqtirish natijalari oshadi. Masalan: 
2240 dengiz sathidan balandlikda yadro uloqtirish natijasi 5 sm.ga, kopya 69 sm, 162 sm ga 
oshgan.
Ikki haftalik kuchli trenirovka, chidamlilik ko‘rsatuvchi sport turlari bilan bog‘liq bo‘lgan 
(2000-2500 m dengiz sathidan baland bo‘lgan) ko‘rsatkichlar kattaligiga qaramasdan 
moslashishga olib keladi. Gavdani 1 kg mushakiga xajmini oshishiga, gemoglabin mazmunini, 
laktatni kamayishi minnoglobin mazmunini oshishi, aerob fermentlarini faolligini oshishiga olib 
keladi. Shu sababli O‘zbekistonda ham Chimgan Bildirsoyda sport inshootlari qurilgan.
Keyingi yillarda sportchilarning amaliy tayyorgarligida har xil Gipoksiya gaz aralashgan
va giperoksik (40- 60% kislorodli va aralashmadan nafas olish) variantlaridan foydalaniladi.
Shiddatli gipoksin trenirovka, davomida gaz aralashmasida kislorod mazmunini pastligi 
sportchining organizmida o‘rta va yuqori tog‘ balandliklariga o‘xshab: standart yuklamalarda 

---

yurak va qon tomir urishi kamayadi, hamda laktat kamayadi. Kislorodni maksimal qilish 
qobiliyati oshadi.
Insonning hayot faoliyatini to‘laqonli havo haroratini optimal darajasi 18-20 s tashkil 
yetadi. Shiddatli jismoniy faoliyat, havoni optimal haroratini pasaytirish bilan bog‘liq. Yurak 
qon tomir urishi 1 daqiqada 140 marta qisqarganda ishni 16-17 s aniq bajarish mumkin. 
Yu.Q.T.U 170- 180 marta urish aralash komfort zonasi bilan bajariladi.
Hamma jismoniy sifatlar ichida tashqi harakatga bog‘liq bo‘lgan ko‘pgina 
chidamlilikdir. Ma’lumki 75 % ga yaqin yenergiya, shiddatli ish bajarish jarayonida tashqi 
muhitga chiqib ketadi.
Yuqori tashqi havo haroratida, gavdani ichki va tashqi darajasini o‘rtasida fiziologik, 
samarali farq yo‘qoladi va yuqori issiqlik chiqarishni oshishiga olib keladi. 
Shiddatli ishda terlash orqali chiqib ketgan suyuqlik, shuningdek qon bilan terini 
ta’minlash natijasi shiddatli o‘tishi, mushaklar ishlashida qon bilan ta’minlashga oliy ta’sir 
ko‘rsatadi. Issiq kunda o‘pkani ventilasiyali yurak qon tomir urishi ortadi, qonni sistematik xajmi 
susayadi, qonda laktod darajasi ko‘payadi. Masalan: Bruxi va muallifdoshlarining (1960) 
ko‘rsatishicha 25-30 s 15 daqiqalik yugurish yuklamasida va undan keyingi 20 daqiqalik dam 
olish vaqtida yurakning qisqarishi ikki barobarga oshgan.
Bunday salbiy ko‘rsatkichlarga qarshi, tez - tez katta bo‘lmagan porsiyada (200 300 ml 
dan har 15- 20 daqiqada) suv ichib,og‘izni chayqab turish zarur. Suvga 1 l, 3 g natriy xlorid 
aralashgan bo‘lishi joiz.
Sovuq joydan issiq joyga va uni teskarisi musobaqaga boruvchi sportchilar oldindan 
akklimazasiya qilishi zarur. Buning uchun 5-8 trenirovkada 2-3 soatli mashg‘ulot o‘tkazish 
kifoya.
Sovuq havoda o‘tkaziladigan mashg‘ulotlar issiqqa qaraganda kamroq muammoga yega 
past haroratda terini izolyasiya qilish qobiliyati tomirlarni qisqarishi hisobiga 5-6 marta 
ko‘payishi mumkin.
Haroratni tez o‘zgarishi natijasida sovuq qotish orqali shamollash kasalliklarini oldini 
olish zarur diqqatni harakat faolligini yekiptrovka qilishga qaratish kerak. Mushak faoliyatini
aniq sharoitda aniq issiq berishni ta’minlash, bir necha marta jadallashtirish joiz.