O‘zbek tilining tarixiy grammatikasi

tuq/-tu’k ko’rinishida ham qo’llangan. Grammatik manolari va funktsiyalarijixatidan –mish/-
mish affiksli sifatdoshga o’xshaydi: Makka achilduq kun boldi (Taf.). Yusufga yigladuqum 
ko’zu’mni aqardi (qR) 
hozirgi - kelasi zamon sifatdosh formalari. 
-r affiksli forma. Bu affiks -r, -ap/-a’r, -ur/-u’r,-ip/-up, -yyp/-yu’p variantlarda 
qullangan bo’lib, bo’lardan qaysi birining ishlatilishi shu affiksni qabo’l qiluvchi fe`l negizining 
harakteriga, uning qanday tovush bilan tugagan bo’lishiga bogliq. 
a’ndosh bilan tugagan bir buginli fe`llarning bir gruppasiga -ar/-a’r, boshqalariga -ur/-u’r 
variantlari (qachqar,ketqa’r, barqur, bilqu’r), undosh bilan tugagan ikki va undan ortiq buginli 
fe`llarga –yp/-u’p variantlari qo’shiladi (qaytarqur,eshitqu’r, urushqur, keltu’rqu’r,qaytarilqur, 
ko’rsa’tilqu’r kabi). Ba`zi manbalarda undosh bilan tugagan ayrim fe`llarga –ip/-up formasida 
qo’shilishi ham uchraydi. 
a’nli bilan tugagan fe`llarga -r yoki -yur/-yu’r variantlari qo’shiladi (bashlaqr yoki bashla 
qyur, ishlaqr yoki ishlaqyu’r).  
YOzma yodgorliklardan ma`lum bo’lishicha, turkiy tillar taraqqiyotining qadimgi 
davrlarida unli bilan tugagan fe`llarga -yur/-yu’r variantlari qo’shilishi harakterli bo’lgan. 
Masalan, o’rxun-enisey va qadimgi uygur tili yodgorliklarida bunday fe`llarga asosan –yup/-yu’p 
variantlari qo’shilgan, XI- XII asrlarga oid qB, XX va boshqa manbalarda ham ko’pincha shu 
variantlari qo’shilgan. a’nli bilan tugagan fe`llarga -r yoki -yur/-yu’r qo’shilishi haqida Maxmud 

---

37 
Qoshg’ariy ham ma`lumot bergan. a’ning kursatishicha, bunday fe`llarga -r urnida –yup/-yu’p 
qo’shilishi XI asrda argular tili uchun xos bo’lgan. 
-r affiksli sifatdoshning bo’lishsiz formasi -maz/-ma’z//-mas/-ma’s affiksi yordamida xosil 
bo’ladi. Bu affiksning jarangli -maz/-ma’z variantlari uguz gruppasidagi turkiy tillar uchun xos 
bo’lib, qipchoq va qarluq gruppasidagi turkiy tillarda asosan jarangsiz -mas[-ma’s variantlari 
qullanadi. o’rxun-enisey va qadimgi uygur tili yodgorliklarida ham faqat jarangli maz/-ma’z 
variantlari qullangan bo’lib, qBda -maz[-ma’z va -mas/-ma’s variantlari parallel iste`molda 
bo’lgan.
-r affiksli sifatdoshning qullanishi, mano va funk-tsiyalari: 
a) aniqlanmish vazifasida kelgan suz -r affiksli sifatdosh ifodalagan ish-harakatning sub`ekti 
bo’ladi: Bu a q a r arig kim, sen’a’ berdim,... (TF). Ko’ra’ bi l m a ’ z k i s h i bagrin tilin’iz (XSh). 
Ko’n’ul berm a ’ k o ’ n ’ u l b e r m a ’ s k i s h i g a ’ (SS); 
b) -r affiksli sifatdosh anglatgan ish-harakatning sub`ekti aniqlanmishdagi egalik affiksi 
orqali ifodalanadi: Tugrur a g p i g i kirdi ersa’, Maryam qax tutdi (TF). Ko’ni so’zl a ’ y u ’ r
ko’n’lu’n bar ersa’, aygil (qR). 
g’. -r affiksli sifatdosh ot urnida qullanganda otga xos grammatik belgilarga ega bo’ladi va 
shunga muvofiq har xil sintaktik funktsiyalarni bajaradi: 
a) egalik affikslari bilan qullanadi: Lek mumkin durur dava qilurum//sa`y etib xajatin’ rava 
qilurum (Navoiy SS). Jaxanda sendin o’zga’ yoq ti l a ’ rim (XSh); 
b) kelishik affikslari bilan qullanadi:Senin’ ishqin’da sayrarga harazmiy... (MN). Biznin’ 
kelu’rimizni eshitib, qachib bu aytilgan uch yurtga bardilar (Sh.tar.). 
q. -r affiksli sifatdosh kumakchilar bilan qullanadi: Olturur uchun qabil yer erdi (BN). 
¤lma’sdin burun achib ko’zu’mni..(Navoiy FSh). 
 -gu/-gu’ (-qu/-ku’) affiksli sifatdosh. qullanishi, mano va funktsiyalari: 
a. Atributiv pozitsiyada qullanib, aniqlovchini ifodalaydi, Bunda -gu/-gu’ affiksli sifatdosh 
atributiv oborotni tashkil etadi va bunday oborotlarda sifatdosh formasidagi fe`ldak anglashilgan 
ish-harakatning sub`ekti ikki xil yul bilan ifodalanadi: 
a) aniqlanmish vazifasida kelgan suz -gu/-gu’ affiksli sifatdosh ifodalagan ish-harakatning 
sub`ekti bo’ladi: Menim ilkimdin k e l m a ’ g u ’ ish bilgu’rdi (TF). Tuzub yettila’r av a v l a g