O‘zbek tilining tarixiy grammatikasi

Ma’ruza №14-15.
Gap bo’laklari 
 
Reja: 
1.Bosh bo’laklar. 
2. Gapning ikkinchi darajali bo’laklar: 
a) aniqlovchi; 
b) to’ldiruvchi; 
v) hol va uning turlari 
 
Tayanch tushunchalar: 
 
Sintaksis – gap, gap bo’laklari, so’z birikmalari haqidagi bilimlarni aks ettiruvchi 
grammatikaning bir bo’limi. 
Gap – predikativlik va intonatsion jixatdan shakllangan nutq va til birligi. 
So’z birikmasi – kamida ikkita mustaqil suzning grammatik aloqasini orqali murakkab 
mazmunni ifodalovchi sintaktik hodisa.  
. Ma`lumki, gap bo’laklari gapni tashkil qiluvchi so’z shakllari, birikmalari va boshqa 
sintaktik birliklarning tarkibiy va mano xususiyatlariga ko’ra farqlanadi. Bunda tarkibiy 
xususiyat tushunchasi gap bo’laklarining ifodalanishi, ularning gapdagi boshqa sintaktik 
hodisalar bilan boglanishiva sintaktik mavqe tushunchalarini o’zida birlashtiradi, ular ma`lum 
bir manoni tashishga xizmat qiladi. 
Bosh bo’laklar. Ma`lumki, ega fikr ob`ektini, nutq predmetini ko’rsatuvchi bosh 
bo’lakdir. An`anaviy tilshunoslikda gapning xokim bo’lagi ega deb e`tirof etiladi. «Ega ikki 

---

55 
sostavli gapning bosh bo’laklaridan biridir: u xoqim sostavning grammatik markazi, shu 
sostavdagi bo’laklarga, shuningdek, tobe sostavdagi bosh bo’lakka – kesimga ham xokimdir. 
Ega absolyut xokim holatdagi bo’lakdir. a’ gapdagi fikr, xukm o’ziga qaratilgan predmetning 
– nutq predmetining nomidir. Ega harakatni bajaruvchi yo qabo’l qiluvchi shaxsdir yoki kesim 
ifodalagan holat, yo belgi qarashli predmet» (Gulomova A., Asqarova M. hozirgi zamon 
o’zbek adabiy tili. Sintaksis. T., a9h7, 77). 
Keyingi yillarda gapning shakliy tomoni bilan bir qatorda, uning mazmuniy tomonini 
o’rganishga ham jiddiy e`tibor berilmoqda, ya`ni tilshunoslikda mazmuniy sintaksis degan yangi 
yo’nalish yuzaga keldi. Bu borada A.Berdialiev, R.Sayfullaeva, A.Nurmonov, N.Maxmudov, 
A.Axmedov, S.Solixo’jaeva, M.Abuzalova va boshqalarning tadqiqotlarini ko’rsatib o’tish joiz. 
Bu tadqiqotlarda gapning bosh bo’laklari xususida ham yangicha qarashlar paydo bo’ldi. Bu, 
ayniqsa, N.Maxmudov, A.Nurmonov, M.Abuzalovalarning ishlarida o’z ifodasini topdi. Bu 
qarash bo’yicha o’zida predikativlikni aks ettiradigan, gapni uyushtiruvchi va shakllantiruvchi 
bo’lak kesimdir. Kesim gapning markaziy bo’lagi bo’lganligidan butun tavsifi – grammatik 
kategoriyalari: tasdiq-inkorlik, shaxs, zamon, kommunikativ maqsad va xokazolar kesimga qarab 
belgilanadi. Kesim gap qurilishida uyushtiruvchilik rolini o’ynaydi. To’gri, kesim haqidagi 
bunday fikr-muloxazalar an`anaviy tilshunoslikda ham bor. Jumladan, A.Gulomov shunday 
yozadi: «Kesim ega bilan o’zaro boglangan bo’lib, gapning uyushtiruvchi markazlaridan biridir: 
u xukmni ifodalovchi, gaplikning asosiy belgilarini (modallik, zamon va shaxsni) – 
predikativlikni ko’rsatuvchi eng muxim bo’lak bo’lganligidan gapning mazmunini, strukturasini, 
harakterini belgilashda katta rol` o’ynaydi, ega nutq predmetini-temani (gapning nima to’grisida 
borishinigina) bildiradi, shu xaqda nima deyilishini, xabarni, harakteristikani kesim bildiradi» 
(Gulomov A., Asqarova M. hozirgi zamon o’zbek tili. Sintaksis. T., a9h7, hn’). Olim xatto 
kesimning gapdagi eng zaruriy bo’lak ekanligini e`tirof etadi. Gapning shakllanishida kesim 
muxim rol` o’ynashini aytadi: «Gapni maydonga keltirish, fikrni ifodalash jixatidan kesimning 
gapdagi ahamiyati juda kattadir: u kommunikatsiyada (aloqa – aralashuv, xabar berishda) asosiy 
vazifani bajaradi. Gapda kesimning ayrim bo’lak sifatida ifodalanmay qolishi kuchli sezilib 
turadi. Demak, gap tushunchasi kesim tushunchasi bilan juda zich boglangandir. Predikativ 
aloqaning ko’rsatkichlari, odatda, kesimda bo’ladi» (Gulomov A., Asqarova M., yuqoridagi asar, 
a9h7, hn’). 
Ma`lumki, gapning harakterli belgilaridan biri predikativlikdir. Demak, kesim predikativ 
aloqaning muxim ko’rsatkichi, gap tushunchasi bilan juda zich boglangan ekan, u gapda xokim 
bo’lak xisoblanishi kerak.
Ega quyidagi mano xususiyatlarini bildiradi: 
1.
harakat, holat va belgini bildiradi: hamul besh-on ku’nda’ abtar devanani bozaxanada